Tín Dụng Ngân Hàng: Khái Niệm và Đặc Điểm Cơ Bản

Theo Phạm Văn Vô trong luận văn thạc sĩ (2003), bản chất của tín dụng ngân hàng là giao dịch về tài sản trên cơ sở hoàn trả. Các hình thức phổ biến bao gồm cho vay bằng tiền và cho thuê tài sản (bất động sản, động sản). Khác với trước đây chỉ có cho vay tiền, ngày nay, cho thuê tài chính đã trở thành một sản phẩm kinh doanh quan trọng của ngân hàng, một hình thức tín dụng bằng tài sản thực như nhà xưởng, máy móc thiết bị,... Việc xác định lãi suất danh nghĩa lớn hơn tỷ lệ lạm phát, hay lãi suất thực dương là yêu cầu quan trọng.

Một giao dịch tín dụng ngân hàng cần có ba đặc trưng cơ bản: Chuyển nhượng vốn từ người cho vay sang người đi vay; Chuyển nhượng này chỉ mang tính chất tạm thời (chuyển quyền sử dụng, không chuyển quyền sở hữu); Người đi vay phải hoàn trả một khoản tiền lớn hơn số tiền vay ban đầu (gồm gốc và lãi suất). Thiếu một trong ba đặc điểm trên, không thể coi là quan hệ tín dụng.

Trong quan hệ tín dụng ngân hàng, cả bên đi vay và bên cho vay đều hướng tới mục đích chuyển giao nguồn vốn dưới dạng tiền tệ, bao gồm cả tiền mặt và bút tệ, dù mục đích sử dụng vốn có thể khác nhau như sản xuất, lưu thông, hay tiêu dùng. Sự linh hoạt này cho phép ngân hàng đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng, từ doanh nghiệp đến cá nhân.

Ngân hàng luôn tham gia vào quan hệ tín dụng với vai trò là tổ chức trung gian. Vừa là người đi vay (huy động vốn từ dân chúng và các tổ chức), vừa là người cho vay (cung cấp vốn cho các hoạt động sản xuất kinh doanh và tiêu dùng). Vai trò trung gian này giúp điều tiết dòng vốn trong nền kinh tế một cách hiệu quả.

Hình thức pháp lý của quan hệ tín dụng ngân hàng là hợp đồng tín dụng. Hợp đồng này thể hiện bằng văn bản, quy định rõ quyền và nghĩa vụ của cả hai bên (ngân hàng và khách hàng). Về bản chất, hợp đồng tín dụng là một cam kết hoàn trả vô điều kiện từ bên đi vay cho bên cho vay khi đến hạn thanh toán, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho giao dịch.

Chức năng phân phối và tập trung tiền tệ là chức năng cơ bản nhất của tín dụng. Thông qua chức năng này, tín dụng tham gia điều tiết các nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi, bổ sung kịp thời cho các cá nhân, tổ chức kinh tế có nhu cầu vốn. Quá trình tập trung và phân phối lại vốn tiền tệ trên cơ sở có hoàn trả là hai quá trình thống nhất, kích thích tập trung vốn và nâng cao hiệu quả sử dụng vốn.

Hoạt động tín dụng ngân hàng ngày càng mở rộng và phát triển đa dạng, thúc đẩy việc mở rộng thanh toán không dùng tiền mặt (séc, ủy nhiệm thu, ủy nhiệm chi, thẻ tín dụng). Việc ra đời của những bút tệ này góp phần giảm nhu cầu về tiền mặt trong lưu thông và giảm các chi phí liên quan như chi phí in ấn giấy bạc, chi phí bảo quản, vận chuyển tiền.

Trong việc thực hiện chức năng tập trung và phân phối lại vốn tiền tệ, tín dụng có khả năng phản ánh một cách tổng hợp và nhạy bén tình hình hoạt động của nền kinh tế. Ví dụ, ngành nào có tỷ suất lợi nhuận cao, có tiềm năng phát triển tốt sẽ được ưu tiên tập trung vốn. Tín dụng cũng phản ánh mối quan hệ giữa tích lũy và tiêu dùng, giữa tích lũy và tái đầu tư.

Tín dụng giúp doanh nghiệp rút ngắn thời gian tích lũy vốn nhanh chóng cho đầu tư mở rộng sản xuất và đẩy nhanh tốc độ tập trung và tích lũy vốn cho nền kinh tế. Đặc biệt, trong giai đoạn kinh tế suy thoái, tín dụng góp phần kích cầu đầu tư, tạo ra công ăn việc làm, thúc đẩy kinh tế hồi phục và phát triển trở lại.

Với chức năng tập trung và tận dụng các nguồn vốn nhàn rỗi trong xã hội, tín dụng trực tiếp làm giảm khối lượng tiền mặt trong lưu thông. Trong điều kiện nền kinh tế bị lạm phát cao, ngân hàng trung ương sẽ sử dụng các biện pháp thắt chặt tiền tệ liên quan đến tín dụng (nâng lãi suất, hạn chế cấp tín dụng) để kiềm chế lạm phát. Thông qua tiện ích mà tín dụng mang lại, khuyến khích thanh toán không dùng tiền mặt, giảm áp lực lạm phát.

Hoạt động tín dụng không chỉ đáp ứng nhu cầu của doanh nghiệp mà còn phục vụ cho các tầng lớp dân cư. Hình thức tín dụng tiêu dùng giúp ngân hàng cung cấp tín dụng để thỏa mãn nhu cầu vay vốn hợp lý của cá nhân (xây nhà, mua sắm), chống lại tệ nạn cho vay nặng lãi. Cho vay tiêu dùng giúp phát triển đời sống và cải thiện sinh hoạt của người dân.

Theo mục đích cho vay, tín dụng có thể được phân loại thành: cho vay bất động sản, cho vay công nghiệp và thương mại, cho vay nông nghiệp, cho vay các định chế tài chính, và cho vay cá nhân. Mỗi loại hình cho vay này phục vụ cho một mục đích sử dụng vốn khác nhau, từ đó ngân hàng có thể thiết kế các sản phẩm và dịch vụ phù hợp.

Theo thời hạn cho vay, tín dụng được chia thành: ngắn hạn (đến 12 tháng), trung hạn (trên 12 tháng đến 60 tháng), và dài hạn (trên 5 năm). Thời hạn cho vay phụ thuộc vào mục đích sử dụng vốn và khả năng hoàn trả của khách hàng. Tín dụng ngắn hạn thường được sử dụng để bổ sung vốn lưu động, tín dụng trung và dài hạn thường được sử dụng để đầu tư vào tài sản cố định.

Theo mức độ tín nhiệm, tín dụng được phân thành: cho vay có bảo đảm và cho vay không bảo đảm. Cho vay có bảo đảm yêu cầu khách hàng phải có tài sản thế chấp hoặc bảo lãnh. Cho vay không bảo đảm chỉ dựa vào uy tín của khách hàng. Điều 19 của Nghị định 178/1999/NĐ-CP quy định về cho vay không bảo đảm.

Quy trình thẩm định tín dụng cần được thực hiện một cách kỹ lưỡng, bao gồm việc thu thập và phân tích thông tin về tình hình tài chính, lịch sử tín dụng, và kế hoạch kinh doanh của khách hàng. Mục tiêu là đánh giá chính xác khả năng trả nợ của khách hàng và xác định mức độ rủi ro có thể xảy ra.

Ngân hàng cần có các biện pháp phòng ngừa nợ xấu từ sớm, như giám sát chặt chẽ tình hình sử dụng vốn của khách hàng và yêu cầu khách hàng tuân thủ các điều khoản trong hợp đồng tín dụng. Khi nợ xấu phát sinh, ngân hàng cần có biện pháp xử lý kịp thời, như cơ cấu lại nợ, bán tài sản thế chấp, hoặc khởi kiện ra tòa.

Báo cáo tín dụng và lịch sử tín dụng cá nhân đóng vai trò quan trọng trong quá trình thẩm định tín dụng. Các thông tin này giúp ngân hàng đánh giá được mức độ uy tín của khách hàng và khả năng trả nợ trong tương lai. Việc duy trì lịch sử tín dụng tốt là điều kiện tiên quyết để tiếp cận các khoản vay với lãi suất ưu đãi.