Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam đã chứng kiến sự gia tăng công suất cung cấp điện từ 9.343 MW năm 2003 lên 19.735 MW năm 2010, với tốc độ tăng bình quân 11,3%/năm. Tuy nhiên, nhu cầu tiêu thụ điện vẫn vượt quá khả năng cung cấp, dẫn đến việc nhập khẩu điện từ Trung Quốc và Lào ngày càng tăng. Ví dụ, EVN đã nhập khẩu từ Trung Quốc tăng từ khoảng 2,2 tỷ kWh năm 2005 lên 4,67 tỷ kWh năm 2011, với giá điện nhập khẩu tăng 35% từ 4,5 cents/kWh năm 2008 lên 6,08 cents/kWh năm 2012. Trong bối cảnh này, thủy điện vừa và nhỏ được xem là giải pháp tiềm năng để bù đắp thiếu hụt điện tạm thời, với tổng công suất dự kiến đạt 3.087 MW vào năm 2017 theo Quyết định số 1208/QĐ-TTg (2011).

Dự án thủy điện Vĩnh Sơn 4 (TĐVS4) được xây dựng trên sông Kone, tỉnh Bình Định, nhằm tận dụng nguồn nước địa phương để sản xuất điện. Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá tính khả thi kinh tế và tài chính của dự án, đặc biệt khi tính đến các ngoại tác tiêu cực như tác động môi trường, thiệt hại do xả lũ và hạn hán, cũng như các chi phí liên quan đến bồi thường và tái định cư. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn xây dựng và vận hành dự án trong vòng 43 năm (3 năm xây dựng và 40 năm vận hành), tại địa bàn xã Vĩnh Kim, huyện Vĩnh Thạnh, tỉnh Bình Định.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho các quyết định đầu tư thủy điện vừa và nhỏ, giúp cân nhắc giữa lợi ích kinh tế và chi phí xã hội, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực và bảo vệ môi trường trong phát triển năng lượng quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn áp dụng hai khung lý thuyết chính để đánh giá dự án:

  1. Khung phân tích kinh tế: Tập trung vào việc nhận dạng và ước lượng lợi ích kinh tế trực tiếp (doanh thu bán điện) và các ngoại tác tiêu cực như thiệt hại môi trường, tác động đến nông nghiệp do xả lũ và hạn hán, chi phí bồi thường và tái định cư. Các chi phí kinh tế được chuyển đổi từ chi phí tài chính qua hệ số chuyển đổi phù hợp với điều kiện kinh tế Việt Nam. Tiêu chí đánh giá hiệu quả kinh tế dựa trên giá trị hiện tại ròng kinh tế (NPVe ≥ 0) và suất sinh lợi nội tại kinh tế (EIRR ≥ 10%).

  2. Khung phân tích tài chính: Đánh giá lợi ích và chi phí tài chính của dự án từ góc độ chủ đầu tư và tổng đầu tư, bao gồm doanh thu bán điện, chi phí đầu tư, vận hành, thuế tài nguyên nước và thuế thu nhập doanh nghiệp. Chi phí vốn bình quân trọng số (WACC) được tính theo mô hình định giá tài sản vốn (CAPM) với các điều chỉnh phù hợp. Tiêu chí tài chính dựa trên NPV tài chính (NPVf ≥ 0) và IRR tài chính (IRR ≥ WACC).

Các khái niệm chính bao gồm: ngoại tác tiêu cực, chi phí vốn kinh tế và tài chính, hệ số chuyển đổi chi phí, mô phỏng Monte Carlo để phân tích rủi ro, và các chỉ số DSCR (hệ số an toàn trả nợ).

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thực tế từ Công ty cổ phần Đầu tư Vĩnh Sơn, Sở Nông nghiệp Bình Định, các báo cáo kỹ thuật và tài chính của dự án, cùng các số liệu thống kê của tỉnh Bình Định và các nghiên cứu liên quan. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ dữ liệu liên quan đến dự án trong giai đoạn xây dựng và vận hành dự kiến.

Phương pháp phân tích gồm:

  • Phân tích kinh tế và tài chính: Sử dụng mô hình dòng tiền chi tiết, áp dụng các hệ số chuyển đổi để điều chỉnh chi phí tài chính sang chi phí kinh tế.
  • Phân tích độ nhạy: Xác định các biến số quan trọng ảnh hưởng đến tính khả thi của dự án như công suất nhà máy, giá điện, tổng mức đầu tư, phí thưởng ngoại hối, và chi phí vận hành.
  • Mô phỏng Monte Carlo: Thực hiện 10.000 lần mô phỏng để đánh giá xác suất khả thi kinh tế và tài chính dựa trên phân phối xác suất của các biến đầu vào.
  • Timeline nghiên cứu: Tập trung vào giai đoạn xây dựng 3 năm (2012-2014) và vận hành 40 năm tiếp theo, với các phân tích cập nhật đến năm 2013.

Phương pháp chọn mẫu và phân tích được lựa chọn nhằm đảm bảo tính chính xác và phản ánh thực tế của dự án trong bối cảnh kinh tế và môi trường Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tính khả thi kinh tế: Khi tính đủ các ngoại tác tiêu cực, dự án TĐVS4 có NPV kinh tế âm gần 47.919 triệu đồng và IRR kinh tế chỉ đạt 7,44%, thấp hơn chi phí vốn kinh tế 10%. Ngoại tác tiêu cực chiếm tới 62,3% tổng chi phí kinh tế trực tiếp, trong đó thiệt hại do xả lũ chiếm 25,2% tổng chi phí kinh tế, tương đương 40,8% chi phí kinh tế trực tiếp. Thiệt hại do hạn hán chiếm gần 16,4% chi phí kinh tế trực tiếp. Giá trị kinh tế của rừng bị phá cao gấp 41,7 lần so với chi phí bồi thường hiện hành.

  2. Tính khả thi tài chính: Với giá điện theo đề xuất của chủ đầu tư là 5,56 cents/kWh, dự án khả thi tài chính với NPV tài chính dương 190.169 triệu đồng và IRR tài chính 15,21%, vượt WACC 11,95%. Tuy nhiên, thực tế EVN chỉ mua điện với giá khoảng 4 cents/kWh, khi đó NPV tài chính âm 54.441 triệu đồng và IRR tài chính 10,96%, thấp hơn chi phí vốn vay 11,16%, cho thấy dự án không khả thi tài chính.

  3. Phân tích độ nhạy: Công suất nhà máy cần tăng 6,2% để dự án khả thi kinh tế; giá điện cần tăng lên 6,46 cents/kWh để đạt hiệu quả kinh tế; tổng mức đầu tư cần giảm 10,5% để cải thiện NPV kinh tế. Về tài chính, giá điện chỉ cần tăng 11,24% (tương đương 4,45 cents/kWh) để dự án khả thi tài chính. Chi phí vận hành và bảo dưỡng cũng ảnh hưởng lớn đến tính khả thi tài chính.

  4. Phân tích rủi ro mô phỏng Monte Carlo: Xác suất NPV kinh tế dương chỉ khoảng 30,55%, trong khi xác suất NPV tài chính dương là 25,46% với giá điện 4 cents/kWh và 48,9% với giá điện 5,56 cents/kWh. Điều này cho thấy rủi ro tài chính và kinh tế của dự án là rất cao.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy, mặc dù thủy điện vừa và nhỏ có ưu thế về chi phí đầu tư thấp và khả năng bù đắp thiếu hụt điện tạm thời, nhưng khi tính đầy đủ các chi phí môi trường và xã hội, dự án TĐVS4 không còn khả thi về mặt kinh tế. Thiệt hại do xả lũ và hạn hán là những yếu tố chính làm tăng chi phí kinh tế lên 1,62 lần so với báo cáo ban đầu.

So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy, việc bỏ qua hoặc đánh giá thấp các ngoại tác tiêu cực có thể dẫn đến lựa chọn dự án không hiệu quả, làm giảm phúc lợi chung của nền kinh tế. Về mặt tài chính, sự chênh lệch giữa giá điện kỳ vọng của chủ đầu tư và giá thực tế EVN mua là nguyên nhân chính khiến dự án không khả thi tài chính.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối xác suất NPV kinh tế và tài chính, bảng phân tích độ nhạy các biến số chính, và biểu đồ so sánh chi phí kinh tế trực tiếp với các ngoại tác tiêu cực. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ ràng mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố đến hiệu quả dự án.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường lường hóa các ngoại tác tiêu cực trong thẩm định dự án: Cơ quan quản lý cần yêu cầu các dự án thủy điện vừa và nhỏ phải đánh giá chi tiết và định lượng các tác động môi trường, xã hội, đặc biệt là thiệt hại do xả lũ và hạn hán, nhằm tránh lựa chọn dự án không hiệu quả. Thời gian thực hiện: ngay lập tức; Chủ thể: Bộ Công Thương, Bộ Tài nguyên và Môi trường.

  2. Điều chỉnh chính sách giá điện phù hợp với thực tế thị trường: EVN và các cơ quan liên quan cần xây dựng cơ chế giá điện minh bạch, phản ánh đúng chi phí và rủi ro của các dự án thủy điện vừa và nhỏ, nhằm đảm bảo tính khả thi tài chính cho nhà đầu tư và lợi ích chung của nền kinh tế. Thời gian: trong vòng 1-2 năm; Chủ thể: Bộ Công Thương, EVN.

  3. Kiểm soát chặt chẽ công tác bồi thường, tái định cư và bảo vệ rừng: Cần nâng cao chính sách bồi thường, đảm bảo quyền lợi và sinh kế cho người dân bị ảnh hưởng, đồng thời tăng cường giám sát việc trồng rừng thay thế và bảo vệ môi trường trong quá trình xây dựng và vận hành dự án. Thời gian: liên tục trong suốt vòng đời dự án; Chủ thể: UBND tỉnh Bình Định, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.

  4. Tăng cường quản lý vận hành hồ chứa để giảm thiểu rủi ro xả lũ chồng lũ: Áp dụng quy chế vận hành liên hồ chặt chẽ, yêu cầu chủ hồ giảm mực nước về ngưỡng an toàn trước mùa mưa, nhằm giảm thiểu thiệt hại do lũ lụt cho vùng hạ lưu. Thời gian: ngay lập tức; Chủ thể: Bộ Công Thương, Ban Quản lý dự án thủy điện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách năng lượng và môi trường: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách thẩm định và quản lý dự án thủy điện vừa và nhỏ, giúp cân bằng giữa phát triển năng lượng và bảo vệ môi trường.

  2. Chủ đầu tư và nhà phát triển dự án thủy điện: Thông tin chi tiết về phân tích kinh tế, tài chính và rủi ro giúp chủ đầu tư đánh giá tính khả thi dự án, từ đó đưa ra quyết định đầu tư hợp lý.

  3. Các tổ chức tài chính và ngân hàng: Phân tích chi tiết về khả năng trả nợ và rủi ro tài chính hỗ trợ các tổ chức trong việc ra quyết định cấp vốn và quản lý rủi ro tín dụng.

  4. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành chính sách công, kinh tế năng lượng: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp đánh giá dự án năng lượng, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam và các nước đang phát triển.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dự án thủy điện Vĩnh Sơn 4 có khả thi về mặt kinh tế không?
    Dự án không khả thi về mặt kinh tế khi tính đủ các ngoại tác tiêu cực, với NPV kinh tế âm gần 48 tỷ đồng và IRR chỉ 7,44%, thấp hơn chi phí vốn 10%. Thiệt hại do xả lũ và hạn hán là nguyên nhân chính.

  2. Tại sao dự án khả thi tài chính khi giá điện 5,56 cents/kWh nhưng không khả thi khi giá 4 cents/kWh?
    Giá điện 5,56 cents/kWh là mức đề xuất của chủ đầu tư, cao hơn giá thực tế EVN mua (4 cents/kWh). Khi giá thấp hơn, doanh thu giảm, dẫn đến NPV tài chính âm và IRR thấp hơn chi phí vốn, làm dự án không khả thi.

  3. Các ngoại tác tiêu cực chính của dự án là gì?
    Bao gồm thiệt hại do xả lũ chồng lũ gây thiệt hại tài sản và người dân, thiệt hại do hạn hán làm giảm năng suất nông nghiệp, phá rừng làm giảm chất lượng môi trường và ảnh hưởng đến sinh kế người dân địa phương.

  4. Phân tích độ nhạy cho thấy biến số nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả dự án?
    Công suất nhà máy, giá điện, tổng mức đầu tư, phí thưởng ngoại hối và chi phí vận hành bảo dưỡng là các biến số quan trọng nhất ảnh hưởng đến tính khả thi kinh tế và tài chính.

  5. Có giải pháp nào để cải thiện tính khả thi tài chính của dự án?
    Chủ đầu tư có thể lập quỹ an toàn nợ vay, giảm vốn vay tăng tỷ lệ góp vốn, hoặc đàm phán lại các điều khoản vay với ngân hàng, đặc biệt là gia hạn thời gian ân hạn nợ để cải thiện dòng tiền và hệ số an toàn trả nợ.

Kết luận

  • Dự án thủy điện Vĩnh Sơn 4 không khả thi về mặt kinh tế khi tính đầy đủ các ngoại tác tiêu cực, với NPV kinh tế âm và IRR thấp hơn chi phí vốn 10%.
  • Tính khả thi tài chính phụ thuộc lớn vào giá điện; với giá điện thực tế 4 cents/kWh, dự án không khả thi tài chính.
  • Thiệt hại do xả lũ và hạn hán là các yếu tố ngoại tác tiêu cực chính làm tăng chi phí kinh tế lên 1,62 lần so với báo cáo ban đầu.
  • Phân tích độ nhạy và mô phỏng rủi ro cho thấy xác suất khả thi kinh tế và tài chính của dự án là thấp, dưới 50%.
  • Kiến nghị không cấp phép đầu tư dự án trong bối cảnh hiện tại, đồng thời cần hoàn thiện chính sách thẩm định dự án thủy điện vừa và nhỏ, đặc biệt về đánh giá ngoại tác tiêu cực.

Next steps: Cơ quan quản lý cần rà soát và cập nhật quy trình thẩm định dự án thủy điện vừa và nhỏ, tăng cường giám sát thực hiện các dự án hiện hữu, đồng thời nghiên cứu các giải pháp vận hành hồ chứa hiệu quả hơn để giảm thiểu rủi ro môi trường và xã hội.

Call to action: Các nhà hoạch định chính sách, chủ đầu tư và tổ chức tài chính nên tham khảo kết quả nghiên cứu này để đưa ra quyết định đầu tư và quản lý dự án thủy điện phù hợp, đảm bảo phát triển bền vững và hiệu quả kinh tế - xã hội.