Tác động của Hiệp định Thương mại Khu vực ASEAN - Nhật Bản đến Luồng Thương mại: Tạo ra và Chuyển hướng Thương mại

• Tác giả: Pham Thi Hien
• Người hướng dẫn: Prof. Dr Nguyen Trong Hoai
• Trường học: University of Economics
• Chuyên ngành: Development Economics
• Đề tài: Tác động của Hiệp định Thương mại Khu vực đến Luồng Thương mại: Bằng chứng về Tạo ra và Chuyển hướng Thương mại trong Khu vực ASEAN - Nhật Bản
• Loại tài liệu: Thesis
• Năm xuất bản: 2016
• Địa điểm: Ho Chi Minh City

• 1. CHAPTER 1: INTRODUCTION
• 1.1. Problem statement
• 1.2. Research objectives
• 1.3. Research questions
• 1.4. Research scope
• 1.5. Thesis structure
• 2. CHAPTER 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. Trade theories
• 2.2. Trade creation and trade diversion
• 2.2.1. Trade creation
• 2.2.2. Trade diversion
• 2.3. The gravity model in international trade
• 2.3.1. The origin of gravity model
• 3. CHAPTER 3: RESEARCH METHODOLOGY
• 3.1. Model specification and validity testing
• 3.2. Model validity testing
• 3.3. Data and data sources
• 4. CHAPTER 4: RESEARCH FINDINGS AND DISCUSSION
• 4.1. Descriptive statistics of variables
• 4.2. Comparison of estimator properties
• 5. CHAPTER 5: CONCLUSION AND POLICY RECOMMENDATION
• 5.1. Limitations of the study

I. Giới thiệu

Hiệp định Thương mại Khu vực (RTA) đã trở thành một xu hướng phổ biến trong hệ thống kinh tế quốc tế, đặc biệt là sau vòng đàm phán Doha của GATT/WTO. Theo định nghĩa của WTO, RTA bao gồm các hiệp định thương mại tự do (FTA) và liên minh thuế quan (CU), trong đó các bên tham gia đồng ý giảm rào cản thuế quan hiện tại. ASEAN, với vai trò là một mô hình thành công của khu vực, đã tích cực hợp tác và hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu. Nhật Bản, một nền kinh tế lớn, đã có ảnh hưởng mạnh mẽ đến các nền kinh tế ASEAN. Hiệp định ASEAN-Nhật Bản (AJCEP) được ký kết nhằm thúc đẩy thương mại tự do giữa các quốc gia thành viên, tạo ra cơ hội cho các ngành công nghiệp công nghệ cao của Nhật Bản xâm nhập vào thị trường ASEAN.

1.1. Tác động của AJCEP đến Luồng Thương mại

AJCEP đã tạo ra một sự gia tăng đáng kể trong luồng thương mại giữa ASEAN và Nhật Bản. Sau khi hiệp định có hiệu lực, giá trị thương mại hai chiều đã tăng từ 128 tỷ USD vào năm 2000 lên 229 tỷ USD vào năm 2013. Nhật Bản đã trở thành một trong ba đối tác thương mại hàng đầu của ASEAN, với các sản phẩm chủ yếu xuất khẩu từ ASEAN sang Nhật Bản bao gồm thực phẩm, hàng hóa chế biến và nguyên liệu thô. Ngược lại, Nhật Bản xuất khẩu máy móc và thiết bị sang ASEAN, cho thấy sự tương hỗ trong thương mại giữa hai khu vực.

II. Tạo ra và Chuyển hướng Thương mại

Nghiên cứu này phân tích hai khía cạnh chính của tác động thương mại từ AJCEP: Tạo ra Thương mại và Chuyển hướng Thương mại. Tạo ra Thương mại xảy ra khi hiệp định thương mại khuyến khích các luồng thương mại mới giữa các quốc gia thành viên, trong khi Chuyển hướng Thương mại xảy ra khi thương mại bị chuyển hướng từ các nhà xuất khẩu hiệu quả hơn sang các nhà xuất khẩu kém hiệu quả hơn do sự giảm thuế quan. Viner (1950) đã chỉ ra rằng tác động của một FTA không hoàn toàn tích cực, và sự so sánh giữa Tạo ra Thương mại và Chuyển hướng Thương mại sẽ quyết định liệu phúc lợi kinh tế có được cải thiện hay không.

2.1. Tạo ra Thương mại

Khi AJCEP có hiệu lực, việc loại bỏ thuế quan và các chính sách khuyến khích thương mại đã tạo ra các luồng thương mại mà trước đây không tồn tại. Điều này cho phép các quốc gia thành viên tập trung vào lợi thế so sánh của họ và thu được lợi ích từ quy mô kinh tế. Tất cả các trường hợp Tạo ra Thương mại đều làm tăng phúc lợi quốc gia. Sự gia tăng này không chỉ thể hiện qua số liệu thương mại mà còn qua sự phát triển của các ngành công nghiệp trong khu vực.

2.2. Chuyển hướng Thương mại

Khi một hiệp định thương mại hoặc liên minh thuế quan có hiệu lực, luồng thương mại có thể bị chuyển hướng từ các nhà xuất khẩu hiệu quả hơn sang các nhà xuất khẩu kém hiệu quả hơn. Điều này xảy ra khi thuế quan giữa các quốc gia thành viên được giảm hoặc loại bỏ, trong khi thuế quan chung vẫn được áp dụng cho các quốc gia không phải thành viên. Hệ quả là, các quốc gia có chi phí sản xuất cao hơn vẫn có thể xuất khẩu sang các quốc gia thành viên, dẫn đến sự mất mát phúc lợi kinh tế tổng thể.

III. Kết luận và Đề xuất Chính sách

Nghiên cứu này đã chỉ ra rằng AJCEP có tác động tích cực đến Luồng Thương mại giữa ASEAN và Nhật Bản thông qua cả Tạo ra Thương mại và Chuyển hướng Thương mại. Tuy nhiên, cần có các chính sách bổ sung để tối ưu hóa lợi ích từ hiệp định này. Các quốc gia thành viên nên xem xét việc cải thiện cơ sở hạ tầng thương mại và tăng cường hợp tác kinh tế để giảm thiểu tác động tiêu cực của Chuyển hướng Thương mại. Việc này không chỉ giúp nâng cao phúc lợi kinh tế mà còn thúc đẩy sự phát triển bền vững trong khu vực.

3.1. Đề xuất Chính sách

Để tối ưu hóa lợi ích từ AJCEP, các quốc gia thành viên cần thực hiện các chính sách nhằm cải thiện cơ sở hạ tầng thương mại và tăng cường hợp tác kinh tế. Việc này sẽ giúp giảm thiểu tác động tiêu cực của Chuyển hướng Thương mại và nâng cao phúc lợi kinh tế tổng thể. Hơn nữa, cần có các chương trình đào tạo và hỗ trợ cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa để họ có thể tận dụng tốt hơn các cơ hội từ hiệp định thương mại này.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, các Hiệp định Thương mại Khu vực (RTA) trở thành công cụ quan trọng thúc đẩy thương mại và phát triển kinh tế. Tính đến tháng 2 năm 2016, theo báo cáo của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), đã có 625 thông báo về RTA, trong đó 419 hiệp định đang có hiệu lực. ASEAN được xem là mô hình thành công trong khu vực hóa kinh tế, với sự hợp tác ngày càng chặt chẽ và hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới. Nhật Bản, một nền kinh tế lớn trong khu vực, mặc dù tỷ trọng đóng góp vào GDP toàn cầu giảm từ 17% năm 2005 xuống còn 6% năm 2015, vẫn là đối tác thương mại hàng đầu của nhiều quốc gia ASEAN như Indonesia và Philippines.

Hiệp định Thương mại Tự do ASEAN – Nhật Bản (AJCEP) được ký kết năm 2008 nhằm thúc đẩy thương mại tự do, giảm thuế quan và tăng cường liên kết kinh tế giữa các nước thành viên. Sau khi hiệp định có hiệu lực, tổng kim ngạch thương mại hai chiều giữa ASEAN và Nhật Bản tăng từ 128 tỷ USD năm 2000 lên 229 tỷ USD năm 2013. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá tác động của AJCEP đến dòng chảy thương mại, cụ thể là hiệu ứng tạo thương mại và chuyển hướng thương mại, cả trên tổng thể và trong các nhóm hàng chính như nông sản, sản phẩm chế tạo, máy móc thiết bị vận tải, dệt may.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm 9 quốc gia ASEAN (trừ Indonesia chưa chính thức tham gia AJCEP) và 15 đối tác thương mại lớn nhất của Nhật Bản trong giai đoạn 2000-2015 với tổng cộng 5.920 quan sát. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đánh giá hiệu quả của AJCEP, từ đó đề xuất các chính sách thúc đẩy thương mại khu vực và nâng cao lợi ích kinh tế cho các bên tham gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết kinh tế thương mại quốc tế truyền thống và hiện đại, bao gồm:

• Lý thuyết lợi thế so sánh của David Ricardo: Giải thích sự chuyên môn hóa và lợi ích từ thương mại dựa trên chi phí cơ hội thấp hơn.
• Mô hình Heckscher-Ohlin: Nhấn mạnh vai trò của sự khác biệt về nguồn lực (lao động, vốn, đất đai) trong quyết định cấu trúc thương mại.
• Hiệu ứng tạo thương mại và chuyển hướng thương mại (Viner, 1950): Phân biệt tác động tích cực khi hiệp định thúc đẩy thương mại giữa các thành viên (tạo thương mại) và tác động tiêu cực khi thương mại chuyển từ đối tác hiệu quả bên ngoài sang thành viên kém hiệu quả hơn (chuyển hướng thương mại).
• Mô hình trọng lực trong thương mại quốc tế: Mô hình trọng lực được phát triển từ định luật hấp dẫn của Newton, trong đó khối lượng kinh tế (GDP) của hai quốc gia và khoảng cách địa lý là các yếu tố chính ảnh hưởng đến dòng thương mại song phương. Các nghiên cứu lý thuyết hiện đại như Anderson và van Wincoop (2003) đã hoàn thiện mô hình này bằng cách đưa vào các yếu tố kháng cự thương mại đa phương và các biến kiểm soát như ngôn ngữ chung, biên giới chung, thuộc địa cũ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng mô hình trọng lực để ước lượng tác động của AJCEP đến thương mại song phương giữa các quốc gia ASEAN và Nhật Bản cùng các đối tác lớn. Dữ liệu được thu thập từ năm 2000 đến 2015, bao gồm:

• Dữ liệu xuất khẩu: Tổng hợp và phân rã theo 5 nhóm hàng chính (nông sản, sản phẩm chế tạo, hóa chất, máy móc thiết bị vận tải, dệt may) từ cơ sở dữ liệu UN-Comtrade.
• Dữ liệu kinh tế vĩ mô: GDP và dân số từ Ngân hàng Thế giới.
• Dữ liệu địa lý và văn hóa: Khoảng cách địa lý, ngôn ngữ chung, biên giới chung, thuộc địa cũ từ cơ sở dữ liệu CEPII.
• Biến giả FTA: Ba biến giả thể hiện các trường hợp thương mại trong khối AJCEP, từ khối sang ngoài khối và ngược lại.

Phương pháp phân tích sử dụng các kỹ thuật hồi quy panel với các mô hình: OLS, mô hình hiệu ứng cố định (FEM), hiệu ứng ngẫu nhiên (REM) và đặc biệt là phương pháp Hausman-Taylor nhằm xử lý các biến cố định theo thời gian và biến không đổi theo thời gian, đồng thời kiểm soát sự nội sinh của biến FTA. Cỡ mẫu gồm 5.920 quan sát, với 9 quốc gia ASEAN và 15 đối tác lớn của Nhật Bản.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Ảnh hưởng của GDP và dân số: GDP của cả nước xuất khẩu và nhập khẩu có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến giá trị xuất khẩu, với elasticities khoảng 1.0. Dân số có tác động phức tạp, trong đó dân số nước xuất khẩu có xu hướng tăng giá trị xuất khẩu (khoảng 0,43% tăng xuất khẩu khi dân số tăng 1%), trong khi dân số nước nhập khẩu có tác động không đồng nhất.

2. Ảnh hưởng của khoảng cách địa lý và các yếu tố văn hóa: Khoảng cách địa lý có tác động tiêu cực mạnh mẽ, với elasticities khoảng -0,7, cho thấy chi phí vận chuyển và rào cản giao dịch tăng theo khoảng cách. Ngôn ngữ chung và thuộc địa cũ có tác động tích cực và có ý nghĩa, giúp giảm chi phí giao dịch và tăng cường thương mại. Biên giới chung có tác động không đồng nhất, trong khi các quốc gia bị bao quanh bởi đất liền (landlocked) chịu tác động tiêu cực rõ rệt.

3. Tác động của AJCEP: Các biến giả FTA cho thấy AJCEP chưa tạo ra hiệu ứng tạo thương mại tích cực trong nội khối và giữa khối với các đối tác bên ngoài. Cụ thể, biến giả thể hiện thương mại nội khối AJCEP có hệ số âm và có ý nghĩa thống kê, cho thấy hiện tượng chuyển hướng thương mại (trade diversion) đang chiếm ưu thế. Tác động này cũng được xác nhận khi phân tích theo từng nhóm hàng, ngoại trừ một số hiệu ứng tích cực hạn chế trong nhóm nông sản.

4. So sánh với các FTA khác: AJCEP có mức độ cam kết giảm thuế quan thấp hơn và thời gian thực hiện dài hơn so với các FTA ASEAN + 1 khác như ACFTA (Trung Quốc), AKFTA (Hàn Quốc), AANZFTA (Úc – New Zealand). Ngoài ra, các quy tắc xuất xứ (RoO) của AJCEP phức tạp hơn, làm tăng chi phí tuân thủ và giảm hiệu quả của hiệp định.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù AJCEP đã có hiệu lực từ năm 2008, nhưng tác động thúc đẩy thương mại giữa các thành viên vẫn còn hạn chế. Nguyên nhân chính bao gồm:

• Mức độ giảm thuế quan và thời gian thực hiện: AJCEP có mức giảm thuế quan thấp hơn và thời gian thực hiện kéo dài hơn so với các FTA khác, làm giảm sức hấp dẫn của hiệp định.
• Quy tắc xuất xứ phức tạp: RoO đa dạng và nhiều ngoại lệ khiến chi phí tuân thủ tăng cao, làm giảm khả năng tận dụng ưu đãi thuế quan.
• Sự tồn tại của các FTA song phương giữa Nhật Bản và từng quốc gia ASEAN: Các FTA song phương có thể có ưu đãi tốt hơn và thủ tục đơn giản hơn, khiến AJCEP trở nên kém hấp dẫn.
• Rào cản phi thuế quan và cơ sở hạ tầng: Các rào cản như thủ tục hải quan, tiêu chuẩn kỹ thuật, và hạ tầng giao thông chưa đồng bộ cũng hạn chế hiệu quả của AJCEP.

So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định rằng AJCEP chưa phát huy hết tiềm năng do các yếu tố kỹ thuật và chính sách chưa đồng bộ. Biểu đồ phân tích hệ số hồi quy theo từng nhóm hàng và biến giả FTA có thể minh họa rõ ràng sự khác biệt về tác động của AJCEP trong từng lĩnh vực.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Đơn giản hóa và hài hòa quy tắc xuất xứ (RoO)

   • Mục tiêu: Giảm chi phí tuân thủ và tăng tỷ lệ sử dụng ưu đãi thuế quan.
   • Thời gian: Triển khai trong 2-3 năm tới.
   • Chủ thể: Các cơ quan quản lý thương mại ASEAN và Nhật Bản phối hợp xây dựng tiêu chuẩn chung.

2. Tăng cường giảm thuế quan và rút ngắn thời gian thực hiện cam kết

   • Mục tiêu: Nâng cao sức hấp dẫn của AJCEP so với các FTA song phương và đa phương khác.
   • Thời gian: Rà soát và điều chỉnh trong vòng 1-2 năm.
   • Chủ thể: Chính phủ các nước thành viên AJCEP và ủy ban điều phối AJCEP.

3. Cải thiện cơ sở hạ tầng và thủ tục thương mại

   • Mục tiêu: Giảm chi phí vận chuyển và thời gian thông quan, đặc biệt tại các cửa khẩu biên giới.
   • Thời gian: Kế hoạch trung hạn 3-5 năm.
   • Chủ thể: Chính phủ các quốc gia ASEAN, phối hợp với các tổ chức phát triển quốc tế.

4. Tăng cường hợp tác và truyền thông về AJCEP

   • Mục tiêu: Nâng cao nhận thức và khả năng tận dụng AJCEP của doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ.
   • Thời gian: Liên tục, ưu tiên trong 1-2 năm đầu.
   • Chủ thể: Bộ Công Thương, các hiệp hội doanh nghiệp và tổ chức hỗ trợ xuất nhập khẩu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà hoạch định chính sách kinh tế và thương mại

   • Lợi ích: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích khoa học để điều chỉnh chính sách thương mại khu vực.
   • Use case: Xây dựng chiến lược phát triển thương mại và cải thiện hiệu quả các hiệp định thương mại.

2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế phát triển và thương mại quốc tế

   • Lợi ích: Tham khảo phương pháp luận, mô hình trọng lực và phân tích tác động của FTA.
   • Use case: Phát triển nghiên cứu sâu hơn về các hiệp định thương mại và tác động kinh tế.

3. Doanh nghiệp xuất nhập khẩu và các tổ chức hỗ trợ thương mại

   • Lợi ích: Hiểu rõ tác động của AJCEP và các rào cản thương mại để tối ưu hóa hoạt động kinh doanh.
   • Use case: Lập kế hoạch xuất khẩu, tận dụng ưu đãi thuế quan và giảm chi phí giao dịch.

4. Các tổ chức quốc tế và cơ quan phát triển

   • Lợi ích: Đánh giá hiệu quả các chương trình hỗ trợ thương mại và phát triển kinh tế khu vực.
   • Use case: Thiết kế các dự án hỗ trợ cải thiện môi trường kinh doanh và thúc đẩy hội nhập kinh tế.

Câu hỏi thường gặp

1. AJCEP là gì và tại sao nó quan trọng đối với ASEAN và Nhật Bản?
   AJCEP là Hiệp định Thương mại Tự do giữa ASEAN và Nhật Bản, nhằm giảm thuế quan và thúc đẩy thương mại song phương. Nó quan trọng vì giúp tăng cường liên kết kinh tế và mở rộng thị trường cho các bên.

2. Hiệu ứng tạo thương mại và chuyển hướng thương mại khác nhau như thế nào?
   Tạo thương mại xảy ra khi FTA làm tăng thương mại giữa các thành viên nhờ giảm thuế và rào cản. Chuyển hướng thương mại là khi thương mại chuyển từ đối tác hiệu quả bên ngoài sang thành viên kém hiệu quả hơn do ưu đãi thuế quan.

3. Tại sao AJCEP chưa tạo ra hiệu ứng tích cực như kỳ vọng?
   Nguyên nhân chính là mức độ giảm thuế quan thấp, thời gian thực hiện dài, quy tắc xuất xứ phức tạp và sự tồn tại của các FTA song phương hấp dẫn hơn.

4. Mô hình trọng lực được sử dụng như thế nào trong nghiên cứu này?
   Mô hình trọng lực dựa trên GDP, dân số, khoảng cách và các biến kiểm soát để ước lượng tác động của AJCEP đến thương mại song phương, giúp phân tích chi tiết hiệu ứng tạo và chuyển hướng thương mại.

5. Làm thế nào doanh nghiệp có thể tận dụng AJCEP hiệu quả hơn?
   Doanh nghiệp cần hiểu rõ quy tắc xuất xứ, thủ tục hải quan, đồng thời phối hợp với các cơ quan hỗ trợ để giảm chi phí và tận dụng ưu đãi thuế quan từ AJCEP.

Kết luận

• GDP của các quốc gia xuất khẩu và nhập khẩu là nhân tố tích cực thúc đẩy thương mại song phương trong khu vực ASEAN – Nhật Bản.
• Khoảng cách địa lý và các rào cản văn hóa như ngôn ngữ, thuộc địa cũ ảnh hưởng đáng kể đến dòng chảy thương mại.
• AJCEP chưa tạo ra hiệu ứng tạo thương mại tích cực, thậm chí có dấu hiệu chuyển hướng thương mại trong giai đoạn 2008-2015.
• Các yếu tố như mức độ giảm thuế quan, quy tắc xuất xứ phức tạp và sự cạnh tranh từ các FTA song phương làm hạn chế hiệu quả của AJCEP.
• Cần có các chính sách cải thiện quy tắc xuất xứ, tăng cường giảm thuế, nâng cao cơ sở hạ tầng và hỗ trợ doanh nghiệp để phát huy tối đa lợi ích của AJCEP.

Hành động tiếp theo: Các nhà hoạch định chính sách và doanh nghiệp nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm thúc đẩy thương mại khu vực, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật dữ liệu để đánh giá hiệu quả AJCEP trong tương lai gần.