Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình GDPT 2018, việc phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh (HS) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại Trường Phổ thông Cao đẳng FPT Polytechnic Đà Nẵng, có khoảng 142 HS và 12 giáo viên (GV) tham gia nghiên cứu thực trạng sử dụng hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa (SGK) Ngữ văn 10 (bộ Kết nối tri thức với cuộc sống - KNTT với cuộc sống). Nghiên cứu tập trung vào việc khai thác hệ thống câu hỏi trong SGK để tổ chức hoạt động đọc hiểu, nhằm nâng cao năng lực tư duy phản biện, phân tích và sáng tạo của HS.

Mục tiêu chính của luận văn là khảo sát thực trạng sử dụng hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10 tại trường PTCĐ FPT Polytechnic, đề xuất các giải pháp điều chỉnh, bổ sung câu hỏi phù hợp với đặc điểm HS, đồng thời thiết kế thể nghiệm nhằm nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào SGK Ngữ văn 10 bộ KNTT với cuộc sống và đối tượng là HS, GV tại trường PTCĐ FPT Polytechnic Đà Nẵng trong năm học 2023-2024.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc sử dụng hệ thống câu hỏi trong dạy học đọc hiểu, góp phần phát triển năng lực toàn diện cho HS, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục nghề nghiệp. Kết quả nghiên cứu sẽ hỗ trợ GV nâng cao hiệu quả giảng dạy, đồng thời giúp HS phát triển kỹ năng đọc hiểu, tư duy phản biện và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính:

  1. Mô hình Bloom's Taxonomy: Phân loại các cấp độ nhận thức gồm Nhận biết, Hiểu, Áp dụng, Phân tích, Đánh giá và Sáng tạo. Mô hình này giúp thiết kế hệ thống câu hỏi đa dạng, từ cơ bản đến nâng cao, nhằm phát triển toàn diện kỹ năng tư duy của HS trong quá trình đọc hiểu văn bản.

  2. Lý thuyết đọc hiểu: Đọc hiểu được xem là quá trình tương tác phức tạp giữa người đọc và văn bản, bao gồm việc tiếp nhận, phân tích, giải thích và phản hồi ý nghĩa văn bản. Các kỹ năng đọc hiểu cần phát triển gồm huy động tri thức nền, dự đoán, phát hiện chi tiết, tóm tắt, hình dung, suy luận và đánh giá.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10 (bộ KNTT với cuộc sống)
  • Năng lực đọc hiểu và phát triển tư duy phản biện
  • Phương pháp dạy học phát triển năng lực theo định hướng GDPT 2018
  • Kỹ thuật đặt câu hỏi trong dạy học đọc hiểu

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành kết hợp giáo dục học, tâm lý học và ngôn ngữ học để phân tích sâu sắc ảnh hưởng của hệ thống câu hỏi đến năng lực đọc hiểu của HS. Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

  • Phân tích, tổng hợp: Nghiên cứu lý thuyết về vai trò SGK và câu hỏi trong dạy học đọc hiểu.
  • Khảo sát thực trạng: Thu thập dữ liệu qua bảng thống kê và phiếu hỏi với 12 GV và 142 HS tại PTCĐ FPT Polytechnic Đà Nẵng. Phiếu hỏi tập trung vào nhận thức, mức độ sử dụng, khó khăn và hiệu quả của hệ thống câu hỏi trong SGK.
  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng thống kê mô tả để xác định xu hướng sử dụng câu hỏi và phân tích nội dung để đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học đọc hiểu.
  • Thiết kế thể nghiệm: Đề xuất và thử nghiệm các giải pháp sử dụng câu hỏi trong kế hoạch bài dạy nhằm nâng cao năng lực đọc hiểu cho HS.

Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2023-2024, tập trung khảo sát và thực nghiệm tại trường PTCĐ FPT Polytechnic Đà Nẵng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng hệ thống câu hỏi: Khoảng 75% GV tại trường PTCĐ FPT Polytechnic thường xuyên sử dụng hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10 để tổ chức hoạt động đọc hiểu. Tuy nhiên, chỉ khoảng 40% GV khai thác đầy đủ các cấp độ câu hỏi theo mô hình Bloom, chủ yếu tập trung vào câu hỏi nhận biết và hiểu.

  2. Mức độ tham gia và hứng thú của HS: Khoảng 68% HS cho biết họ thường xuyên đọc và trả lời các câu hỏi trong SGK trước khi đến lớp, trong đó 55% cảm thấy hứng thú với các câu hỏi có tính thách thức và liên hệ thực tiễn. Tuy nhiên, 30% HS gặp khó khăn với các câu hỏi ở mức độ phân tích và đánh giá.

  3. Khó khăn trong sử dụng câu hỏi: 60% GV phản ánh khó khăn trong việc điều chỉnh hệ thống câu hỏi phù hợp với năng lực đa dạng của HS, đặc biệt là HS có trình độ thấp hơn. Ngoài ra, 45% GV gặp trở ngại trong việc thiết kế câu hỏi sáng tạo và liên kết với thực tiễn nghề nghiệp.

  4. Hiệu quả của việc sử dụng câu hỏi: Qua thể nghiệm, nhóm HS được áp dụng hệ thống câu hỏi đa dạng và linh hoạt có kết quả đọc hiểu tăng trung bình 15% so với nhóm đối chứng. HS cũng thể hiện sự phát triển rõ rệt về kỹ năng tư duy phản biện và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10 (bộ KNTT với cuộc sống) đóng vai trò quan trọng trong việc tổ chức hoạt động đọc hiểu, góp phần phát triển năng lực tư duy của HS. Tuy nhiên, việc tập trung chủ yếu vào các câu hỏi nhận biết và hiểu phản ánh sự hạn chế trong việc khai thác toàn diện các cấp độ tư duy theo Bloom. Điều này tương đồng với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, cho thấy GV thường ưu tiên các câu hỏi dễ để đảm bảo HS có thể trả lời, nhưng chưa khai thác triệt để các câu hỏi phân tích, đánh giá và sáng tạo.

Mức độ tham gia tích cực và hứng thú của HS với các câu hỏi thách thức chứng tỏ việc thiết kế câu hỏi phù hợp có thể kích thích tư duy và sự chủ động trong học tập. Tuy nhiên, khó khăn trong việc điều chỉnh câu hỏi cho HS có năng lực khác nhau là thách thức lớn, đòi hỏi GV cần được đào tạo và hỗ trợ kỹ thuật để linh hoạt trong tổ chức dạy học.

Việc áp dụng mô hình Bloom's Taxonomy trong thiết kế câu hỏi giúp phát triển toàn diện kỹ năng đọc hiểu, từ nhận biết đến sáng tạo, phù hợp với mục tiêu đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực. Kết quả thể nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực đọc hiểu và tư duy phản biện của HS khi sử dụng hệ thống câu hỏi đa dạng và linh hoạt, khẳng định hiệu quả của giải pháp đề xuất.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ sử dụng các cấp độ câu hỏi của GV, biểu đồ tròn về mức độ hứng thú của HS với từng loại câu hỏi, và bảng so sánh điểm đọc hiểu trước và sau thể nghiệm giữa nhóm đối chứng và nhóm thử nghiệm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo GV về kỹ năng thiết kế và sử dụng câu hỏi đa cấp độ: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về mô hình Bloom và kỹ thuật đặt câu hỏi sáng tạo, giúp GV linh hoạt điều chỉnh câu hỏi phù hợp với năng lực HS. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ sử dụng câu hỏi phân tích, đánh giá và sáng tạo lên ít nhất 60% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển tài liệu hướng dẫn sử dụng hệ thống câu hỏi trong SGK: Biên soạn cẩm nang hướng dẫn GV cách khai thác, điều chỉnh và bổ sung câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10 bộ KNTT với cuộc sống, đặc biệt chú trọng đến đối tượng HS có năng lực khác nhau. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Nhà xuất bản giáo dục và các chuyên gia giáo dục.

  3. Ứng dụng công nghệ hỗ trợ dạy học đọc hiểu: Sử dụng phần mềm, ứng dụng tương tác để tạo môi trường học tập linh hoạt, giúp HS luyện tập trả lời câu hỏi đa dạng, đồng thời GV dễ dàng theo dõi và điều chỉnh phương pháp giảng dạy. Mục tiêu triển khai thí điểm trong 1 năm học tại các trường nghề. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường nghề phối hợp với đơn vị công nghệ giáo dục.

  4. Tăng cường hoạt động thể nghiệm và phản hồi liên tục: Thiết kế các bài học mẫu sử dụng hệ thống câu hỏi đa dạng, tổ chức đánh giá định kỳ để thu thập phản hồi từ HS và GV, từ đó điều chỉnh phù hợp. Mục tiêu nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu trong 2 năm tiếp theo. Chủ thể thực hiện: GV bộ môn Ngữ văn và tổ chuyên môn các trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông và giáo dục nghề nghiệp: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn giúp GV nâng cao kỹ năng sử dụng hệ thống câu hỏi trong SGK để tổ chức hoạt động đọc hiểu hiệu quả, phù hợp với đặc điểm HS đa dạng.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên đào tạo: Tài liệu hỗ trợ xây dựng chương trình tập huấn, phát triển chuyên môn cho GV, đồng thời làm cơ sở để điều chỉnh chính sách giáo dục theo hướng phát triển năng lực.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn và nghiên cứu giáo dục: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về phương pháp dạy học đọc hiểu, kỹ thuật đặt câu hỏi và ứng dụng mô hình Bloom trong giảng dạy Ngữ văn.

  4. Các nhà nghiên cứu về giáo dục và phát triển năng lực học sinh: Công trình mở ra hướng nghiên cứu mới về việc sử dụng hệ thống câu hỏi trong SGK để phát triển năng lực đọc hiểu, tư duy phản biện và sáng tạo cho HS trong bối cảnh đổi mới giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10 có vai trò gì trong dạy học đọc hiểu?
    Hệ thống câu hỏi giúp HS tiếp cận kiến thức một cách có hệ thống, kích thích tư duy phản biện và sáng tạo, đồng thời hỗ trợ GV đánh giá mức độ hiểu bài và điều chỉnh phương pháp giảng dạy phù hợp.

  2. Làm thế nào để GV thiết kế câu hỏi phù hợp với năng lực đa dạng của HS?
    GV cần áp dụng mô hình Bloom để xây dựng câu hỏi đa cấp độ, đồng thời linh hoạt điều chỉnh độ khó, hình thức câu hỏi dựa trên đặc điểm và nhu cầu của từng nhóm HS.

  3. Các kỹ năng đọc hiểu nào được phát triển qua hệ thống câu hỏi trong SGK?
    Bao gồm huy động tri thức nền, dự đoán, phát hiện chi tiết, tóm tắt, hình dung, suy luận và đánh giá, giúp HS hiểu sâu sắc và vận dụng kiến thức hiệu quả.

  4. Khó khăn phổ biến khi sử dụng hệ thống câu hỏi trong SGK là gì?
    GV thường gặp khó khăn trong việc điều chỉnh câu hỏi cho phù hợp với năng lực HS, thiết kế câu hỏi sáng tạo và liên kết với thực tiễn nghề nghiệp, cũng như thiếu tài liệu hướng dẫn cụ thể.

  5. Giải pháp nào giúp nâng cao hiệu quả sử dụng câu hỏi trong dạy học đọc hiểu?
    Đào tạo GV về kỹ năng thiết kế câu hỏi, phát triển tài liệu hướng dẫn, ứng dụng công nghệ hỗ trợ và tăng cường hoạt động thể nghiệm, phản hồi liên tục là những giải pháp hiệu quả.

Kết luận

  • Hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 10 (bộ KNTT với cuộc sống) là công cụ quan trọng giúp phát triển năng lực đọc hiểu và tư duy phản biện cho HS.
  • Thực trạng sử dụng câu hỏi cho thấy GV chủ yếu tập trung vào các câu hỏi nhận biết và hiểu, còn hạn chế trong việc khai thác các cấp độ tư duy cao hơn.
  • Việc áp dụng mô hình Bloom's Taxonomy giúp thiết kế câu hỏi đa dạng, phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực toàn diện của HS.
  • Các giải pháp đề xuất bao gồm đào tạo GV, phát triển tài liệu hướng dẫn, ứng dụng công nghệ và tăng cường thể nghiệm nhằm nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu.
  • Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các giải pháp trong năm học tới sẽ góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn, đáp ứng yêu cầu đổi mới và phát triển năng lực HS.

Call to action: Các nhà giáo dục, GV và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng và phát triển các giải pháp sử dụng hệ thống câu hỏi trong SGK để nâng cao năng lực đọc hiểu cho HS, góp phần xây dựng nền giáo dục hiện đại, sáng tạo và hiệu quả.