Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện nay, việc dạy học các thể loại văn học truyền thống như kịch bản chèo cho học sinh lớp 10 đang được quan tâm nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc. Theo khảo sát tại một số trường trung học phổ thông, chỉ khoảng 10% giáo viên đánh giá học sinh có hứng thú với giờ học kịch bản chèo, trong khi 60% cho rằng học sinh không có hứng thú, 30% còn lại ít hứng thú. Nguyên nhân chính được xác định là do học sinh thiếu tri thức công cụ cần thiết để tiếp cận đặc trưng thể loại này. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học kịch bản chèo cho học sinh lớp 10 theo hướng tiếp cận văn hóa, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học, tạo hứng thú và phát triển năng lực đọc hiểu văn bản văn học truyền thống. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai trích đoạn tiêu biểu trong bộ sách Cánh Diều: “Xuý Vân giả dại” và “Thị Mầu lên chùa”, được giảng dạy tại các trường THPT ở Việt Nam trong năm học 2022-2023. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, đồng thời giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về giá trị văn hóa, lịch sử và nghệ thuật của kịch bản chèo, từ đó nâng cao nhận thức và tình yêu đối với nghệ thuật truyền thống của dân tộc.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết tiếp cận văn hóa trong nghiên cứu văn học và lý thuyết đặc trưng thể loại kịch bản chèo. Lý thuyết tiếp cận văn hóa nhấn mạnh vai trò của văn hóa như một hệ thống giá trị nhận thức, biểu hiện qua các biểu tượng, nhân vật và ngôn ngữ trong tác phẩm văn học. Theo đó, việc đọc hiểu kịch bản chèo không chỉ dừng lại ở nội dung mà còn phải giải mã các giá trị văn hóa ẩn chứa trong đó. Lý thuyết đặc trưng thể loại chèo tập trung vào các yếu tố như cấu trúc kịch bản, mô típ nhân vật (đào, lão, hề, sinh), ngôn ngữ đối thoại, và các yếu tố biểu diễn như múa, hát, âm nhạc. Ba khái niệm chính được sử dụng là: (1) Tiếp cận văn hóa – phương pháp đọc hiểu văn bản dựa trên các yếu tố văn hóa; (2) Đặc trưng thể loại chèo – các yếu tố cấu thành và biểu hiện nghệ thuật của kịch bản chèo; (3) Năng lực đọc hiểu – khả năng phân tích, cảm thụ và liên hệ văn hóa của học sinh khi tiếp cận văn bản.
Phương pháp nghiên cứu
Nguồn dữ liệu chính bao gồm tài liệu lý luận, sách giáo khoa Ngữ văn lớp 10, giáo án, phiếu khảo sát và kết quả thực nghiệm tại Trường THPT Đông Triều, Quảng Ninh. Phương pháp phân tích dữ liệu kết hợp định lượng và định tính được áp dụng: khảo sát nhận thức của 185 học sinh và 10 giáo viên về việc dạy học kịch bản chèo, phân tích kết quả học tập giữa các lớp thực nghiệm và đối chứng. Cỡ mẫu được chọn dựa trên tiêu chí đại diện cho học sinh lớp 10 đang học bộ sách Cánh Diều. Phương pháp chọn mẫu là mẫu thuận tiện kết hợp với chọn mẫu ngẫu nhiên có kiểm soát nhằm đảm bảo tính khách quan. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2023, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, thực nghiệm sư phạm, xử lý số liệu và viết báo cáo. Phần mềm Excel và các công cụ thống kê được sử dụng để xử lý số liệu khảo sát và đánh giá kết quả thực nghiệm.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Mức độ hứng thú của học sinh với kịch bản chèo thấp: 60% giáo viên cho rằng học sinh không có hứng thú, 30% ít hứng thú, chỉ 10% cảm thấy hứng thú. Điều này phản ánh sự cần thiết đổi mới phương pháp dạy học để thu hút học sinh.
Nguyên nhân chính khiến học sinh không thích học kịch bản chèo: 90% giáo viên đồng tình rằng học sinh thiếu tri thức công cụ cần thiết để tiếp cận đặc trưng thể loại chèo, trong khi chỉ khoảng 10% cho rằng do kịch bản ít khi xuất hiện trong đề thi.
Thuận lợi và khó khăn của giáo viên: 50% giáo viên đánh giá việc tổ chức các chuyên đề, lớp tập huấn đổi mới phương pháp là thuận lợi lớn. Tuy nhiên, 40% gặp khó khăn do tài liệu tham khảo về kịch không phổ biến, 20% gặp khó khăn trong việc lựa chọn phương pháp tổ chức dạy học hiệu quả.
Ảnh hưởng của phương pháp tiếp cận văn hóa: 90% giáo viên đồng ý phương pháp tiếp cận văn hóa phù hợp với thực tế dạy học kịch bản chèo. Tuy nhiên, mức độ kết hợp phương pháp này với các kỹ thuật dạy học khác còn thấp, với chỉ 50% giáo viên thường xuyên sử dụng thảo luận nhóm, 80% sử dụng đàm thoại, nhưng chỉ 40% thỉnh thoảng dùng kỹ thuật khăn trải bàn hay mảnh ghép.
Yếu tố ảnh hưởng đến kết quả tiếp nhận của học sinh: 51,9% học sinh cho rằng cách trình bày của giáo viên ảnh hưởng lớn nhất, tiếp theo là cách đánh giá cho điểm (17,3%) và khả năng tự học (15,13%).
Thảo luận kết quả
Kết quả khảo sát cho thấy việc dạy học kịch bản chèo theo hướng tiếp cận văn hóa còn nhiều hạn chế, đặc biệt là sự thiếu hứng thú của học sinh và khó khăn trong phương pháp giảng dạy của giáo viên. Nguyên nhân chủ yếu là do học sinh chưa được trang bị đầy đủ tri thức văn hóa và công cụ tiếp cận đặc trưng thể loại chèo, đồng thời giáo viên còn hạn chế trong việc áp dụng các phương pháp tích cực, đa dạng. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định rằng kịch bản chèo là thể loại khó tiếp cận do tính đặc thù về ngôn ngữ, bối cảnh văn hóa và hình thức biểu diễn. Việc kết hợp phương pháp tiếp cận văn hóa giúp học sinh mở rộng hiểu biết, liên hệ sâu sắc với giá trị văn hóa truyền thống, từ đó nâng cao năng lực đọc hiểu và cảm thụ nghệ thuật. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ hứng thú học sinh, biểu đồ tròn về nguyên nhân không thích học kịch bản chèo, và bảng so sánh mức độ sử dụng các kỹ thuật dạy học kết hợp với phương pháp tiếp cận văn hóa.
Đề xuất và khuyến nghị
Đổi mới phương pháp giảng dạy: Giáo viên cần áp dụng phương pháp tiếp cận văn hóa kết hợp với các kỹ thuật dạy học tích cực như thảo luận nhóm, đàm thoại, kỹ thuật khăn trải bàn để tăng cường sự tương tác và phát triển năng lực phân tích văn hóa của học sinh. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ hứng thú học tập lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn và tổ chuyên môn.
Tăng cường trang bị tri thức văn hóa cho học sinh: Xây dựng các bài giảng bổ sung kiến thức về lịch sử, văn hóa, đặc trưng thể loại chèo nhằm giúp học sinh có nền tảng vững chắc để tiếp cận kịch bản. Thời gian triển khai trong học kỳ 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên và nhà trường.
Phát triển tài liệu tham khảo và giáo án mẫu: Cung cấp tài liệu phong phú, dễ tiếp cận về kịch bản chèo và phương pháp dạy học theo hướng văn hóa cho giáo viên. Thời gian hoàn thiện trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.
Tổ chức tập huấn chuyên đề cho giáo viên: Định kỳ tổ chức các lớp tập huấn về phương pháp tiếp cận văn hóa và kỹ thuật dạy học tích cực nhằm nâng cao năng lực sư phạm cho giáo viên. Mục tiêu 100% giáo viên Ngữ văn lớp 10 được tập huấn trong năm học. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, nhà trường.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp dạy học kịch bản chèo theo hướng tiếp cận văn hóa, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy và nâng cao hiệu quả giờ học.
Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách, tổ chức tập huấn và phát triển tài liệu giảng dạy phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.
Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Tham khảo các phương pháp nghiên cứu, thực nghiệm sư phạm và ứng dụng lý thuyết văn hóa trong dạy học văn học truyền thống.
Nhà nghiên cứu văn hóa và văn học dân gian: Có thêm tư liệu về mối quan hệ giữa văn hóa và kịch bản chèo, cũng như cách thức ứng dụng lý thuyết văn hóa trong giáo dục phổ thông.
Câu hỏi thường gặp
Phương pháp tiếp cận văn hóa là gì và tại sao quan trọng trong dạy học kịch bản chèo?
Phương pháp tiếp cận văn hóa là cách đọc hiểu văn bản dựa trên các yếu tố văn hóa như biểu tượng, nhân vật, ngôn ngữ và bối cảnh lịch sử. Nó giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về giá trị văn hóa và nghệ thuật của kịch bản chèo, từ đó nâng cao năng lực đọc hiểu và cảm thụ.Làm thế nào để giáo viên có thể tăng hứng thú học tập của học sinh với kịch bản chèo?
Giáo viên nên kết hợp phương pháp tiếp cận văn hóa với các kỹ thuật dạy học tích cực như thảo luận nhóm, đàm thoại, sử dụng hình ảnh, video minh họa và tổ chức các hoạt động trải nghiệm để học sinh tham gia chủ động.Khó khăn lớn nhất khi dạy kịch bản chèo cho học sinh lớp 10 là gì?
Khó khăn chính là học sinh thiếu tri thức công cụ cần thiết để tiếp cận đặc trưng thể loại chèo, cùng với việc giáo viên chưa đa dạng hóa phương pháp dạy học và thiếu tài liệu tham khảo phong phú.Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn này?
Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lý luận, điều tra khảo sát, nghiên cứu chuyên gia, nghiên cứu liên ngành và thực nghiệm sư phạm kết hợp phân tích định lượng và định tính.Làm thế nào để áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tế giảng dạy?
Nhà trường và giáo viên cần tổ chức tập huấn, xây dựng giáo án mẫu, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận văn hóa, đồng thời tăng cường trang bị kiến thức văn hóa cho học sinh để nâng cao hiệu quả dạy học kịch bản chèo.
Kết luận
- Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về tổ chức dạy học kịch bản chèo cho học sinh lớp 10 theo hướng tiếp cận văn hóa, khẳng định vai trò quan trọng của phương pháp này trong chương trình Ngữ văn 2018.
- Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt là sự thiếu hứng thú của học sinh và khó khăn trong phương pháp giảng dạy của giáo viên.
- Đề xuất các biện pháp đổi mới phương pháp giảng dạy, tăng cường tri thức văn hóa cho học sinh, phát triển tài liệu tham khảo và tổ chức tập huấn giáo viên nhằm nâng cao hiệu quả dạy học.
- Kết quả thực nghiệm cho thấy phương pháp tiếp cận văn hóa phù hợp và có thể áp dụng rộng rãi trong dạy học kịch bản chèo.
- Khuyến nghị các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục phát triển và ứng dụng phương pháp này để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong giáo dục phổ thông.
Hành động tiếp theo: Các trường THPT nên triển khai tập huấn giáo viên về phương pháp tiếp cận văn hóa trong năm học tới, đồng thời xây dựng kế hoạch đổi mới phương pháp dạy học kịch bản chèo nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập.