Phân Tích Các Yếu Tố Tác Động Đến Phân Bổ Ngân Sách Có Mục Tiêu Của Chính Quyền Trung Ương Tại Việt Nam

Ngân sách nhà nước Việt Nam là nguồn lực tài chính quan trọng để thực hiện các chức năng của nhà nước, bao gồm cung cấp dịch vụ công, đầu tư vào cơ sở hạ tầng, và thực hiện các chính sách kinh tế - xã hội. Theo Thạch Phước Hùng, nhiều địa phương phụ thuộc vào ngân sách nhà nước trung ương do thu không đủ chi, dẫn đến sự cần thiết phải phân bổ một cách hiệu quả và công bằng. Báo cáo tổng kết, đánh giá tình hình thực thi luật ngân sách nhà nước giai đoạn 2002-2015 nhấn mạnh sự cần thiết của việc xây dựng các tiêu chí cụ thể, minh bạch trong phân bổ, tránh cơ chế "xin cho".

Báo cáo quyết toán hàng năm của Bộ Tài chính cho thấy chi bổ sung có mục tiêu từ ngân sách trung ương cho ngân sách địa phương có xu hướng tăng. Cụ thể, từ năm 2004 đến năm 2014, chi bổ sung có mục tiêu đã tăng đáng kể. Jonathan Haughton (1994) nhận xét rằng việc phân bổ ngân sách diễn ra "một cách chủ quan, và được quyết định bởi khả năng của các địa phương trong việc thương lượng với Chính phủ trung ương". Quan điểm này đến nay vẫn còn nguyên giá trị, cho thấy những vấn đề tồn tại trong cơ chế phân bổ ngân sách hiện tại.

Nghiên cứu này tập trung vào việc xác định các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định chi bổ sung có mục tiêu từ ngân sách trung ương cho ngân sách địa phương. Đánh giá xem xét liệu các yếu tố này có hướng đến mục tiêu hiệu quả và công bằng giữa các địa phương hay không, có thay đổi theo bối cảnh kinh tế chính trị xã hội hay không. Qua đó, phân tích các yếu tố tác động, rút ra bài học cho Việt Nam và đưa ra khuyến nghị chính sách phù hợp.

Báo cáo tổng kết, đánh giá tình hình thực thi luật ngân sách nhà nước giai đoạn 2002 - 2015 cho rằng nguyên tắc về số bổ sung có mục tiêu từ ngân sách trung ương cho ngân sách địa phương chưa được quy định đầy đủ, tạo cơ chế "xin cho". Cơ chế này gây ra sự thiếu minh bạch và không công bằng trong quá trình phân bổ. Các địa phương có khả năng "xin" tốt hơn có thể nhận được nhiều ngân sách hơn, bất kể nhu cầu thực tế của họ.

Theo Võ Trí Hảo, cách thức phân bổ ngân sách bổ sung cân đối và bổ sung có mục tiêu hiện nay tạo nên sự kém hiệu quả và thiếu sự công bằng giữa các địa phương. Một số địa phương luôn nằm trong tình trạng thu không đủ chi, luôn được (trợ cấp) bổ sung cân đối ngân sách, dẫn đến việc họ quan tâm đến việc "đi xin" thay vì cải thiện môi trường đầu tư và phát triển kinh tế. Tình trạng này làm gia tăng sự phụ thuộc vào ngân sách trung ương và cản trở sự phát triển bền vững của các địa phương.

Thực tế hiện nay các khoản bổ sung có mục tiêu (vốn đầu tư) hàng năm lớn hơn số chi đầu tư trong cân đối ngân sách địa phương. Có những dự án ngân sách trung ương bổ sung cho ngân sách địa phương với mức thấp dẫn tới mất chủ động cho ngân sách địa phương, địa phương trông chờ ỷ lại ngân sách cấp trên. Đồng thời, ngân sách trung ương không có nguồn lực để tập trung đầu tư các công trình, dự án lớn thuộc nhiệm vụ của ngân sách trung ương, dẫn đến vai trò chủ đạo của ngân sách trung ương ngày càng bị thu hẹp.

Hố cách tài khóa, hay chênh lệch giữa thu và chi ngân sách, là một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến quyết định phân bổ ngân sách có mục tiêu. Các địa phương có hố cách tài khóa lớn thường nhận được nhiều ngân sách hơn từ trung ương để đảm bảo khả năng hoạt động và cung cấp dịch vụ công cho người dân. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng việc phân bổ ngân sách dựa trên hố cách tài khóa cần đi kèm với các biện pháp kiểm soát và giám sát chặt chẽ để tránh lãng phí và sử dụng không hiệu quả.

Thu nhập bình quân đầu người là một chỉ số quan trọng phản ánh mức độ phát triển kinh tế của một địa phương. Các địa phương có thu nhập bình quân đầu người thấp thường được ưu tiên nhận ngân sách hỗ trợ từ trung ương để giảm nghèo và cải thiện đời sống người dân. Tuy nhiên, cần xem xét các yếu tố khác như tỷ lệ nghèo đói và bất bình đẳng thu nhập để đảm bảo rằng ngân sách được phân bổ một cách công bằng và hiệu quả.

Tỷ lệ người dân tộc thiểu số là một yếu tố quan trọng trong phân bổ ngân sách có mục tiêu, đặc biệt là các chương trình hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội vùng dân tộc thiểu số. Các địa phương có tỷ lệ người dân tộc thiểu số cao thường được ưu tiên nhận ngân sách để cải thiện cơ sở hạ tầng, giáo dục, y tế và các dịch vụ công khác. Việc phân bổ ngân sách cần được thực hiện một cách minh bạch và có sự tham gia của cộng đồng địa phương để đảm bảo tính hiệu quả và bền vững.

Trung Quốc đã có nhiều kinh nghiệm trong việc xây dựng và triển khai các mô hình phân bổ ngân sách cho các địa phương. Một trong những điểm nổi bật là việc gắn kết việc phân bổ ngân sách với hiệu quả hoạt động kinh tế - xã hội của các địa phương. Các địa phương có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, thu ngân sách tốt và đạt được các mục tiêu xã hội thường được ưu tiên nhận ngân sách từ trung ương.

Một trong những bài học quan trọng từ kinh nghiệm của Trung Quốc là cần ưu tiên hiệu quả trong phân bổ ngân sách. Điều này có nghĩa là ngân sách nên được phân bổ cho các địa phương có khả năng sử dụng ngân sách một cách hiệu quả nhất, tạo ra giá trị gia tăng cao nhất cho xã hội. Việc đánh giá hiệu quả sử dụng ngân sách cần dựa trên các tiêu chí khách quan, minh bạch và có sự tham gia của các bên liên quan.

Chính phủ Việt Nam cần tăng cường phân bổ ngân sách cho những địa phương có hiệu quả trong việc phát triển kinh tế, xã hội và thu ngân sách. Điều này sẽ tạo động lực cho các địa phương nỗ lực cải thiện hiệu quả hoạt động, thu hút đầu tư và tạo ra nhiều việc làm cho người dân. Đồng thời, cũng cần có các biện pháp hỗ trợ các địa phương khó khăn để đảm bảo sự phát triển cân đối giữa các vùng miền.

Chính phủ Việt Nam cần thiết kế một mô hình phân bổ ngân sách có mục tiêu kết hợp cả điều kiện đầu vào và điều kiện đầu ra. Điều kiện đầu vào có thể bao gồm các tiêu chí về dân số, diện tích, tỷ lệ nghèo đói và các yếu tố khác phản ánh nhu cầu thực tế của các địa phương. Điều kiện đầu ra có thể bao gồm các tiêu chí về tăng trưởng kinh tế, giảm nghèo, cải thiện chất lượng giáo dục và y tế, và các mục tiêu phát triển bền vững khác.

Việc minh bạch hóa quy trình ra quyết định phân bổ ngân sách có mục tiêu là rất quan trọng để ngăn chặn tham nhũng và đảm bảo sự công bằng. Các thông tin về tiêu chí phân bổ, số lượng ngân sách được phân bổ cho từng địa phương và lý do phân bổ cần được công khai rộng rãi để người dân và các tổ chức xã hội có thể giám sát. Cần có cơ chế tiếp nhận và xử lý các khiếu nại, tố cáo liên quan đến phân bổ ngân sách.

Các cá nhân phụ trách việc ra quyết định phân bổ ngân sách có mục tiêu cần phải chịu trách nhiệm giải trình về quyết định của mình. Cần có quy định rõ ràng về trách nhiệm của các cá nhân này và có chế tài xử lý nghiêm minh đối với các hành vi vi phạm. Đồng thời, cần tăng cường đào tạo và bồi dưỡng nâng cao năng lực cho các cán bộ làm công tác phân bổ ngân sách.

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng hố cách tài khóa, thu nhập bình quân đầu người, tỷ lệ người dân tộc thiểu số và việc có người địa phương có ảnh hưởng ở chính quyền trung ương là những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến quyết định phân bổ ngân sách có mục tiêu của chính quyền trung ương. Các yếu tố này cần được xem xét một cách kỹ lưỡng khi xây dựng và triển khai các mô hình phân bổ ngân sách.

Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố tác động đến phân bổ ngân sách, đặc biệt là các yếu tố liên quan đến thể chế và quản trị công. Cần có các nghiên cứu so sánh giữa Việt Nam và các quốc gia khác để rút ra bài học kinh nghiệm và tìm ra các giải pháp tốt nhất để cải thiện cơ chế phân bổ ngân sách. Nghiên cứu cũng cần tập trung vào việc đánh giá hiệu quả của các chính sách phân bổ ngân sách và tác động của chúng đến sự phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương.

Cải cách thể chế là yếu tố then chốt để cải thiện cơ chế phân bổ ngân sách ở Việt Nam. Cần xây dựng một hệ thống thể chế minh bạch, trách nhiệm và có sự tham gia của các bên liên quan. Cần có các quy định rõ ràng về thẩm quyền và trách nhiệm của các cơ quan nhà nước trong quá trình phân bổ ngân sách. Đồng thời, cần tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm.