I. Tổng quan nghiên cứu tiêu úng sông Phan Cà Lồ Vĩnh Phúc
Lưu vực sông Phan - Cà Lồ đoạn qua tỉnh Vĩnh Phúc đóng vai trò huyết mạch trong hệ thống thủy lợi của khu vực. Nghiên cứu khả năng tiêu úng cho lưu vực này là một nhiệm vụ cấp thiết, đặc biệt trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng và tác động của biến đổi khí hậu. Vùng nghiên cứu có diện tích 710 km², bao gồm thành phố Vĩnh Yên, thị xã Phúc Yên và các huyện Tam Dương, Tam Đảo, Bình Xuyên, Vĩnh Tường, Yên Lạc. Đặc điểm địa hình phức tạp, dốc từ Tây Bắc xuống Đông Nam, tạo ra sự chênh lệch cao độ lớn. Các khu vực phía Bắc như Tam Đảo có độ cao trên +300m, trong khi vùng đồng bằng hạ du phía Nam chỉ từ +5m đến +10m. Sự chênh lệch này khiến dòng chảy tập trung nhanh về vùng trũng khi có mưa lớn, gây áp lực nặng nề lên hệ thống thủy lợi Vĩnh Phúc. Hướng tiêu thoát duy nhất của toàn bộ lưu vực là ra sông Cầu qua cửa Phúc Lộc Phương, sau khi đi qua hệ thống sông Phan và sông Cà Lồ dài gần 140 km. Việc đánh giá toàn diện hiện trạng và đề xuất các kịch bản tiêu úng là cơ sở khoa học quan trọng cho công tác quy hoạch tiêu úng tỉnh Vĩnh Phúc, hướng tới phát triển bền vững lưu vực sông và đảm bảo an ninh nguồn nước cho toàn vùng.
1.1. Đặc điểm tự nhiên và hệ thống thủy lợi Vĩnh Phúc
Vùng nghiên cứu thuộc vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, với lượng mưa trung bình năm lớn nhưng phân bố không đều, tập trung 80% vào mùa mưa (tháng 5 đến tháng 10). Các trận mưa cực đoan, như trận mưa lịch sử tháng 11/2008 với tổng lượng mưa 7 ngày tại Vĩnh Yên lên tới 565,9 mm, đã cho thấy những thách thức to lớn. Mạng lưới sông ngòi tự nhiên bao gồm trục chính là sông Phan - Cà Lồ và các phụ lưu. Tuy nhiên, lòng sông nhiều đoạn bị thu hẹp, bồi lắng, đặc biệt qua các khu dân cư như Thổ Tang. Hệ thống đê bao chưa hoàn chỉnh, chỉ có 29 km trên tổng số 86 km chiều dài sông trong địa phận Vĩnh Phúc, khiến nước lũ dễ dàng tràn vào vùng trũng. Vùng còn có nhiều hồ chứa lớn như hồ Đại Lải, Xạ Hương nhưng chủ yếu phục vụ du lịch, vai trò điều tiết lũ còn hạn chế.
1.2. Hiện trạng dân sinh kinh tế và hạ tầng tiêu úng
Vĩnh Phúc đang trải qua quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa mạnh mẽ. Sự hình thành các khu công nghiệp lớn như Bình Xuyên, Khai Quang đã làm thay đổi cơ cấu sử dụng đất, thu hẹp diện tích ao hồ, đồng ruộng có khả năng trữ nước. Điều này làm tăng hệ số tiêu và nhu cầu thoát nước. Hạ tầng tiêu úng hiện có bao gồm 11 trạm bơm tiêu úng, trong đó có trạm bơm tại Bình Xuyên, nhưng hầu hết đã xuống cấp, hoạt động kém hiệu quả. Luận văn của Trần Thị Huyền (2017) chỉ rõ, các trạm bơm như Cao Đại, Sáu Vó gần như không hoạt động được trong các trận lũ lớn do hệ thống bờ bao không khép kín. Công tác quản lý tài nguyên nước tỉnh Vĩnh Phúc còn nhiều bất cập, dẫn đến tình trạng lấn chiếm lòng sông, kênh tiêu, làm giảm khả năng thoát lũ.
II. Phân tích thực trạng ngập úng sông Phan và nguyên nhân
Tình trạng ngập úng trên lưu vực sông Phan - Cà Lồ đang diễn ra ngày càng thường xuyên và nghiêm trọng, gây thiệt hại lớn về kinh tế và đời sống người dân. Theo số liệu thống kê, trong giai đoạn 1990-2014, có tới 20/25 năm xảy ra ngập úng nặng. Các trận lũ lớn như tháng 8/2006, 11/2008 và 8/2013 đã gây ngập trên diện rộng, ảnh hưởng hàng nghìn hecta hoa màu và nhiều khu dân cư. Thực trạng ngập úng sông Phan không chỉ giới hạn ở các vùng nông nghiệp trũng thấp mà còn lan rộng ra các khu đô thị và công nghiệp. Nguyên nhân chính của tình trạng này là sự kết hợp của nhiều yếu tố bất lợi. Yếu tố địa hình chênh lệch lớn khiến nước từ vùng núi cao đổ về hạ du rất nhanh. Tác động của biến đổi khí hậu và ngập lụt làm gia tăng tần suất và cường độ các trận mưa cực đoan. Quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa làm giảm diện tích trữ nước tự nhiên. Hơn nữa, hệ thống công trình tiêu úng hiện có đã xuống cấp, thiếu đồng bộ và không đáp ứng được nhu cầu tiêu thoát ngày càng tăng. Vấn đề ô nhiễm nước sông Phan Cà Lồ cũng là một hệ lụy nghiêm trọng, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và mục tiêu phát triển bền vững.
2.1. Tác động từ biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế
Biến đổi khí hậu toàn cầu đã làm thay đổi quy luật mưa lũ. Các trận mưa lớn trái mùa, cường độ cao xảy ra thường xuyên hơn, vượt xa năng lực thiết kế của hệ thống tiêu hiện tại. Đồng thời, quá trình phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng đã làm thay đổi đáng kể bề mặt lưu vực. Việc san lấp ao hồ, xây dựng các khu công nghiệp, khu đô thị đã làm tăng hệ số dòng chảy. Đất nông nghiệp, vốn có khả năng thấm và trữ nước, bị thay thế bởi các bề mặt không thấm như bê tông, nhựa đường. Nhu cầu tiêu nước từ các khu vực này cũng cao hơn và cấp bách hơn so với nông nghiệp truyền thống, tạo ra mâu thuẫn gay gắt giữa nhu cầu và khả năng đáp ứng của hạ tầng.
2.2. Hạn chế của hạ tầng và vấn đề ô nhiễm nước
Hệ thống hạ tầng tiêu úng hiện hữu bộc lộ nhiều yếu kém. Các trục tiêu chính như sông Phan bị lấn chiếm, bồi lắng, làm giảm mặt cắt thoát lũ. Nhiều công trình như cống, cầu được xây dựng không đồng bộ, tạo thành các điểm nghẽn cản trở dòng chảy. Các trạm bơm tiêu úng hầu hết được xây dựng từ lâu, công nghệ lạc hậu, máy móc xuống cấp. Theo nghiên cứu, trong các trận lũ lớn, mực nước sông dâng cao làm nước tràn ngược vào vùng tiêu, khiến việc bơm tiêu trở nên vô hiệu. Bên cạnh ngập úng, chất lượng nước sông Cà Lồ cũng đang ở mức báo động do nước thải sinh hoạt và công nghiệp chưa qua xử lý, ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh nguồn nước và hệ sinh thái.
III. Phương pháp nghiên cứu khả năng tiêu úng cho sông Cà Lồ
Để đánh giá chính xác khả năng tiêu úng và đề xuất giải pháp hiệu quả, nghiên cứu đã áp dụng cách tiếp cận khoa học, hiện đại và tổng thể. Phương pháp luận của đề tài dựa trên ba trụ cột chính: kế thừa các nghiên cứu trước đây, điều tra thu thập số liệu thực địa, và ứng dụng mô hình toán thủy lực. Việc kế thừa có chọn lọc các dự án quy hoạch và đề tài khoa học liên quan giúp định hướng nghiên cứu một cách bài bản. Đồng thời, quá trình khảo sát thực địa, thu thập số liệu về địa hình, khí tượng, thủy văn, hiện trạng công trình và tình hình kinh tế - xã hội là cơ sở dữ liệu đầu vào quan trọng và đáng tin cậy. Điểm cốt lõi của nghiên cứu là việc sử dụng các mô hình toán học để mô phỏng diễn biến lũ và đánh giá mức độ úng ngập. Cách tiếp cận này cho phép xây dựng các kịch bản tiêu úng khác nhau, từ đó lựa chọn giải pháp thoát lũ cho sông Cà Lồ một cách tối ưu và khoa học, phục vụ công tác đánh giá tác động môi trường lưu vực sông.
3.1. Phân vùng tiêu và xây dựng kịch bản lũ mô phỏng
Nghiên cứu đã tiến hành phân vùng tiêu chi tiết dựa trên đặc điểm địa hình, hệ thống sông ngòi và hiện trạng công trình. Toàn bộ lưu vực được chia thành 4 tiểu lưu vực chính (B1, B2, B3, và C) với 105 ô tiêu cụ thể. Mỗi tiểu lưu vực có đặc điểm riêng về cao độ, hướng tiêu và hệ thống công trình. Ví dụ, tiểu lưu vực B1 ở thượng nguồn có địa hình cao, trong khi B3 ở hạ du là vùng trũng thấp. Dựa trên cơ sở phân vùng này, các kịch bản lũ được xây dựng tương ứng với các trận mưa có chu kỳ lặp lại khác nhau (ví dụ 1 năm, 10 năm). Việc xây dựng kịch bản khoa học giúp mô phỏng chính xác các tình huống ngập lụt có thể xảy ra trong thực tế.
3.2. Ứng dụng mô hình toán thủy lực trong tính toán
Nghiên cứu đã lựa chọn và ứng dụng mô hình toán thủy lực một chiều (1D), cụ thể là các mô hình thuộc bộ MIKE, để diễn toán dòng chảy lũ trên hệ thống sông. Mô hình được thiết lập dựa trên các số liệu mặt cắt địa hình, thông số thủy văn (mưa, dòng chảy) và đặc điểm vận hành của các công trình. Sau khi thiết lập, mô hình được hiệu chỉnh và kiểm định dựa trên số liệu thực đo từ các trận lũ trong quá khứ, như trận lũ tháng 8/2013. Kết quả mô phỏng cho thấy sự phù hợp cao giữa mực nước tính toán và thực đo tại các vị trí kiểm tra như cầu Vũ Di, cống Sáu Vó. Điều này khẳng định độ tin cậy của mô hình trong việc đánh giá tác động môi trường lưu vực sông và dự báo ngập lụt.
IV. Top giải pháp tiêu úng hiệu quả cho lưu vực sông Phan
Dựa trên kết quả phân tích và mô phỏng, nghiên cứu đã đề xuất một hệ thống các giải pháp đồng bộ nhằm nâng cao năng lực tiêu úng cho lưu vực sông Phan - Cà Lồ. Các giải pháp này không chỉ tập trung vào công trình mà còn kết hợp các biện pháp phi công trình, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững lưu vực sông. Giải pháp trọng tâm là cải tạo và nâng cấp hệ thống trục tiêu chính. Việc nạo vét sông Phan Cà Lồ để tăng khả năng thoát lũ là yêu cầu cấp bách. Song song đó, cần xây dựng và hoàn thiện hệ thống đê bao, đặc biệt ở các khu vực trũng thấp chưa được bảo vệ. Nâng cấp và xây mới các trạm bơm tiêu úng với công nghệ hiện đại, quy mô phù hợp với nhu cầu thực tế là giải pháp động lực không thể thiếu. Ngoài ra, việc quy hoạch lại các vùng trữ lũ, tăng cường không gian cho nước và quản lý chặt chẽ việc xây dựng tại các hành lang thoát lũ cũng là những yếu tố quan trọng. Các giải pháp này cần được triển khai đồng bộ trong khuôn khổ một quy hoạch tiêu úng tỉnh Vĩnh Phúc tổng thể và dài hạn.
4.1. Giải pháp công trình Nạo vét và xây dựng hạ tầng
Giải pháp công trình đóng vai trò chủ chốt. Cần ưu tiên nguồn lực cho việc nạo vét sông Phan Cà Lồ trên toàn tuyến, giải tỏa các điểm lấn chiếm, khơi thông dòng chảy. Xây dựng bổ sung và kiên cố hóa hệ thống đê bao dọc sông để ngăn lũ tràn vào các khu dân cư và công nghiệp. Đối với các trạm bơm tiêu úng, cần rà soát, nâng cấp các trạm hiện có như trạm bơm Kim Xá, Cao Đại và xây dựng mới các trạm bơm có công suất lớn tại các vị trí trọng yếu. Việc xây dựng các cống điều tiết thông minh cũng giúp tối ưu hóa việc vận hành hệ thống, vừa đảm bảo tiêu úng mùa mưa, vừa giữ nước phục vụ sản xuất mùa khô. Đây là những bước đi cụ thể để hiện thực hóa giải pháp thoát lũ cho sông Cà Lồ.
4.2. Giải pháp phi công trình Quản lý và quy hoạch
Bên cạnh các giải pháp công trình, các biện pháp phi công trình có ý nghĩa chiến lược lâu dài. Cần tăng cường công tác quản lý tài nguyên nước tỉnh Vĩnh Phúc, thiết lập hành lang pháp lý rõ ràng để xử lý các trường hợp lấn chiếm sông ngòi, kênh mương. Tích hợp yêu cầu tiêu thoát nước vào quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch xây dựng đô thị và khu công nghiệp. Phục hồi và bảo vệ các vùng đất ngập nước, ao hồ tự nhiên để tăng khả năng điều tiết nước mưa tại chỗ. Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm lũ lụt, nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống thiên tai và thích ứng với biến đổi khí hậu và ngập lụt. Những giải pháp này giúp giảm thiểu rủi ro một cách bền vững và hiệu quả.
V. Kết quả mô phỏng và đánh giá khả năng tiêu thoát nước
Kết quả tính toán từ mô hình thủy lực đã cung cấp một bức tranh chi tiết về khả năng tiêu thoát nước của hệ thống sông Phan - Cà Lồ và mức độ ngập lụt tương ứng với các kịch bản mưa lũ. Khi mô phỏng với các trận mưa có chu kỳ lặp lại khác nhau, mô hình đã chỉ ra rõ các khu vực "điểm nóng" về ngập úng. Kết quả cho thấy, với trận mưa chu kỳ 10 năm, nhiều khu vực thuộc các huyện Yên Lạc, Vĩnh Tường và thành phố Vĩnh Yên sẽ bị ngập sâu. Phân tích diễn biến ngập cho thấy, thời gian nước rút tại các vùng trũng kéo dài nhiều ngày, gây thiệt hại nghiêm trọng. Cụ thể, tại khu vực hạ du (tiểu lưu vực B3), khả năng tiêu thoát rất hạn chế do ảnh hưởng của mực nước sông Cà Lồ và sông Cầu. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, ngay cả với hệ thống công trình hiện tại, năng lực tiêu chỉ đáp ứng được khoảng 50% nhu cầu, đặc biệt là khi xảy ra các trận mưa lớn, kéo dài. Những dữ liệu này là bằng chứng khoa học thuyết phục, làm cơ sở để đề xuất các giải pháp cải thiện hệ thống thủy lợi Vĩnh Phúc.
5.1. Bản đồ ngập lụt ứng với các kịch bản mưa lũ
Một trong những kết quả quan trọng nhất của nghiên cứu là việc xây dựng được các bản đồ mô phỏng phạm vi và độ sâu ngập lụt. Các bản đồ này được xây dựng cho các kịch bản mưa với chu kỳ lặp lại 1 năm, 5 năm, 10 năm. Hình 3-24 và 3-25 trong luận văn gốc đã trực quan hóa các vùng có nguy cơ ngập cao nhất khi xuất hiện mưa lũ chu kỳ 10 năm. Các khu vực dọc sông Phan đoạn qua Vĩnh Tường, Yên Lạc và vùng trũng quanh Đầm Vạc là những nơi bị ảnh hưởng nặng nề nhất. Các bản đồ này là công cụ hữu ích cho các nhà quản lý trong việc lập kế hoạch ứng phó, di dời dân cư và xác định các khu vực ưu tiên đầu tư cho hạ tầng chống ngập.
5.2. Đánh giá hiệu quả của các công trình tiêu hiện hữu
Mô hình cũng cho phép đánh giá hiệu quả hoạt động của từng công trình tiêu cụ thể. Kết quả phân tích cho thấy các trạm bơm hiện có hoạt động kém hiệu quả khi có lũ lớn do bờ bao không khép kín. Ví dụ, trạm bơm Sáu Vó gần như không còn tác dụng tiêu. Hệ thống kênh mương nội đồng nhiều nơi bị tắc nghẽn, không thể thu gom và dẫn nước hiệu quả ra trục tiêu chính. Việc đánh giá tác động môi trường lưu vực sông thông qua mô hình đã lượng hóa được những yếu kém của hệ thống, khẳng định sự cần thiết phải đầu tư nâng cấp đồng bộ, từ việc nạo vét sông Phan Cà Lồ đến hiện đại hóa các trạm bơm.
