Tổng quan nghiên cứu

Di cư lao động xuyên biên giới là một hiện tượng xã hội phức tạp, đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. Tại Việt Nam, theo thống kê của công an tỉnh Phú Thọ, từ năm 2011 đến tháng 6 năm 2016, có khoảng 1.114 người xuất cảnh trái phép sang Trung Quốc lao động không phép. Nghiên cứu tập trung vào nhóm lao động di cư nam tại xã Chiến Thắng, huyện Bình Minh, tỉnh Phú Thọ, nơi có nhiều lao động di cư sang Trung Quốc làm việc “chui”. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ động năng thúc đẩy, trải nghiệm thực tế và các vấn đề sức khỏe của nhóm lao động này trong quá trình di cư và hồi hương. Thời gian thu thập dữ liệu chính thức từ tháng 10/2015 đến tháng 12/2016. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu thực tiễn về lao động di cư trái phép xuyên biên giới, góp phần định hướng chính sách quản lý và hỗ trợ người lao động, đồng thời nâng cao nhận thức về các rủi ro sức khỏe và xã hội liên quan. Qua đó, nghiên cứu cũng làm rõ tác động của di cư đến sinh kế gia đình và cộng đồng địa phương, đặc biệt trong bối cảnh kinh tế nông nghiệp còn chiếm ưu thế tại địa bàn nghiên cứu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng ba lý thuyết chính để phân tích hiện tượng lao động di cư nam xuyên biên giới:

  • Tiếp cận giới trong nghiên cứu di cư: Giới không chỉ là sự phân biệt nam nữ mà còn là mối quan hệ xã hội, vai trò và trách nhiệm được xã hội quy định. Lý thuyết này giúp phân tích sự khác biệt trong quyết định di cư và trải nghiệm của nam giới trong bối cảnh di cư trái phép, đồng thời làm rõ các chuẩn mực giới ảnh hưởng đến hành vi di cư.

  • Lý thuyết thị trường lao động kép (Dual labour market theory): Thị trường lao động được phân thành hai khu vực chính yếu và thứ yếu. Lao động di cư thường bị thu hút vào khu vực thứ yếu với công việc bẩn thỉu, nguy hiểm và khó khăn (3D: dirty, dangerous, difficult). Lý thuyết này giải thích động lực “kéo” từ các nước phát triển và sự thiếu hụt lao động trong các ngành nghề thấp kỹ năng, đồng thời lý giải sự phân hóa trong thị trường lao động và các rủi ro mà lao động di cư phải đối mặt.

  • Lý thuyết vốn xã hội (Social capital theory): Vốn xã hội được hiểu là mạng lưới quan hệ xã hội, sự tin cậy và hỗ trợ lẫn nhau giữa các cá nhân. Trong bối cảnh di cư, vốn xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy quyết định di cư, hỗ trợ quá trình thích nghi và tái hòa nhập tại nơi đến cũng như nơi trở về.

Ba lý thuyết này được kết hợp để phân tích toàn diện các yếu tố kinh tế, xã hội, văn hóa và giới tác động đến quá trình di cư lao động nam xuyên biên giới Việt-Trung.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp định tính và định lượng, ưu tiên định tính nhằm khai thác sâu sắc trải nghiệm và quan điểm của người lao động di cư.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Tài liệu thứ cấp: Báo cáo, thống kê của các cơ quan nhà nước, các nghiên cứu trước đây về di cư trong nước và quốc tế.
    • Dữ liệu sơ cấp: Thu thập tại xã Chiến Thắng, huyện Bình Minh, tỉnh Phú Thọ.

  • Mẫu nghiên cứu:

    • 60 trường hợp lao động di cư nam được chọn theo phương pháp phi xác suất, lấy mẫu phát triển mầm (snowball sampling) dựa trên mạng lưới quan hệ xã hội.
    • Trong số đó, 15 trường hợp điển hình được chọn để nghiên cứu sâu qua phỏng vấn cá nhân và nhóm.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu:

    • Quan sát tham dự: Theo dõi sinh hoạt, hành vi và sự kiện liên quan đến cuộc sống của người di cư tại địa phương.
    • Phỏng vấn sâu và phi cấu trúc: Thực hiện phỏng vấn cá nhân và nhóm tập trung nhằm khai thác các chủ đề về động lực di cư, trải nghiệm lao động, sức khỏe và quá trình tái hòa nhập.
    • Bảng hỏi điều tra: Thu thập thông tin định lượng về đặc điểm nhân khẩu học, chi phí di cư, thu nhập, chi tiêu và tình trạng sức khỏe.

  • Phân tích dữ liệu:

    • Dữ liệu định lượng được xử lý thống kê mô tả để xác định các đặc điểm cơ bản và tỷ lệ mắc bệnh.
    • Dữ liệu định tính được phân tích nội dung nhằm làm rõ các chủ đề chính, mối quan hệ và diễn biến trong quá trình di cư.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Thâm nhập địa bàn và xây dựng mối quan hệ: Trước tháng 10/2015.
    • Thu thập dữ liệu chính thức: Tháng 10/2015 – 12/2016.
    • Xử lý và phân tích dữ liệu: 2016 – 2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Động năng di cư chủ yếu là kinh tế và xã hội

    • Khoảng 93,41% lao động xã Chiến Thắng làm nông nghiệp, thu nhập thấp và thiếu ổn định.
    • Từ năm 2011 đến 2016, có hơn 1.100 người xuất cảnh trái phép sang Trung Quốc tìm việc làm.
    • Ngoài yếu tố kinh tế, vốn xã hội và mạng lưới quan hệ thân quen đóng vai trò quan trọng thúc đẩy quyết định di cư.

  2. Trải nghiệm lao động và cuộc sống tại nơi đến gặp nhiều khó khăn

    • Lao động di cư nam thường làm các công việc chân tay, thu nhập thấp, điều kiện làm việc nguy hiểm.
    • Họ phải đối mặt với rủi ro về pháp lý do di cư không có giấy phép, bị bóc lột lao động, phân biệt đối xử.
    • Tỷ lệ mắc các bệnh phổ biến trong nhóm lao động di cư nam là khoảng 30-40%, bao gồm các bệnh truyền nhiễm và bệnh nghề nghiệp.

  3. Thực hành gửi tiền về quê nhà là chiến lược sinh kế quan trọng

    • Tiền gửi về chiếm khoảng 50-60% thu nhập của hộ gia đình, được sử dụng để đầu tư giáo dục và đa dạng hóa sinh kế.
    • Việc gửi tiền được thực hiện qua mạng lưới xã hội và các kênh không chính thức, tiềm ẩn rủi ro mất mát.

  4. Quá trình hồi hương và tái hòa nhập gặp nhiều thách thức

    • Nguyên nhân hồi hương chủ yếu do hết hạn hợp đồng, bị phát hiện và trục xuất, hoặc không tìm được việc làm ổn định.
    • Người hồi hương gặp khó khăn trong tái hòa nhập cộng đồng, chịu áp lực về sức khỏe, tài chính và xã hội.
    • Khoảng 25% người hồi hương gặp các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, ảnh hưởng đến khả năng lao động và sinh hoạt.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy động lực kinh tế vẫn là yếu tố quyết định trong quyết định di cư lao động nam xuyên biên giới, phù hợp với lý thuyết thị trường lao động kép khi lao động di cư thường bị đẩy vào các công việc khu vực thứ yếu với điều kiện làm việc kém và thu nhập thấp. Vốn xã hội và mạng lưới quan hệ đóng vai trò then chốt trong việc tạo điều kiện và hỗ trợ quá trình di cư, phù hợp với lý thuyết vốn xã hội.

Trải nghiệm khó khăn và rủi ro sức khỏe của người lao động di cư phản ánh thực trạng di cư trái phép thiếu sự bảo vệ pháp lý và chính sách hỗ trợ, đồng thời làm nổi bật nhu cầu về các chương trình can thiệp y tế và xã hội. Việc gửi tiền về quê nhà không chỉ là nguồn thu nhập mà còn là chiến lược sinh kế quan trọng, góp phần giảm nghèo và phát triển cộng đồng nơi xuất cư.

Quá trình hồi hương và tái hòa nhập gặp nhiều thách thức do sự thiếu chuẩn bị và hỗ trợ từ các cơ quan chức năng, dẫn đến các vấn đề về sức khỏe và xã hội, tương tự với các nghiên cứu về di cư trái phép ở các quốc gia khác. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ mắc bệnh theo nhóm tuổi và bảng thống kê chi tiết về thu nhập, chi phí di cư và tiền gửi về gia đình để minh họa rõ hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác quản lý và hỗ trợ người lao động di cư trái phép

    • Xây dựng các chương trình tư vấn pháp lý và đào tạo kỹ năng cho lao động trước khi di cư.
    • Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: UBND xã, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội.

  2. Phát triển mạng lưới hỗ trợ sức khỏe và an sinh xã hội cho người di cư và hồi hương

    • Thiết lập các điểm khám chữa bệnh lưu động và tư vấn sức khỏe tại địa phương.
    • Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Trung tâm y tế huyện, các tổ chức phi chính phủ.

  3. Tăng cường quản lý và minh bạch trong việc chuyển tiền của người di cư về quê

    • Hỗ trợ phát triển các kênh chuyển tiền chính thức, an toàn và chi phí thấp.
    • Thời gian thực hiện: 1-3 năm; Chủ thể: Ngân hàng Nhà nước, các tổ chức tài chính.

  4. Xây dựng chương trình hỗ trợ tái hòa nhập cho người hồi hương

    • Cung cấp đào tạo nghề, hỗ trợ việc làm và tư vấn tâm lý cho người hồi hương.
    • Thời gian thực hiện: 2 năm; Chủ thể: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, các tổ chức xã hội.

  5. Nâng cao nhận thức cộng đồng về quyền lợi và trách nhiệm của người di cư

    • Tổ chức các buổi tuyên truyền, hội thảo về di cư an toàn và phòng chống rủi ro.
    • Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: UBND xã, các tổ chức cộng đồng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc để xây dựng chính sách quản lý di cư hiệu quả.
    • Use case: Thiết kế chương trình hỗ trợ người lao động di cư trái phép.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế hoạt động trong lĩnh vực di cư và phát triển

    • Lợi ích: Hiểu rõ các vấn đề sức khỏe, xã hội và kinh tế của lao động di cư để triển khai dự án hỗ trợ phù hợp.
    • Use case: Xây dựng mô hình can thiệp y tế và hỗ trợ tái hòa nhập.

  3. Nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực nhân học, xã hội học và phát triển

    • Lợi ích: Tham khảo khung lý thuyết và phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng.
    • Use case: Phát triển nghiên cứu sâu về di cư lao động và các vấn đề liên quan.

  4. Cộng đồng địa phương và người lao động di cư

    • Lợi ích: Nâng cao nhận thức về quyền lợi, rủi ro và các biện pháp phòng tránh trong quá trình di cư.
    • Use case: Tổ chức các buổi tập huấn, tư vấn cho người lao động chuẩn bị di cư.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao lao động nam lại chiếm tỷ lệ cao trong di cư trái phép sang Trung Quốc?

    • Lao động nam thường chịu áp lực kinh tế lớn hơn và có xu hướng chấp nhận rủi ro cao hơn để tìm kiếm việc làm. Ngoài ra, các công việc tại nơi đến thường yêu cầu sức khỏe và thể lực, phù hợp với nam giới.

  2. Người lao động di cư trái phép gặp những rủi ro sức khỏe nào phổ biến?

    • Các bệnh truyền nhiễm, bệnh nghề nghiệp do điều kiện làm việc kém, căng thẳng tâm lý và thiếu tiếp cận dịch vụ y tế là những vấn đề phổ biến.

  3. Tiền gửi về quê nhà được sử dụng như thế nào?

    • Khoảng 50-60% thu nhập được gửi về, chủ yếu để đầu tư giáo dục, cải thiện sinh kế và chi tiêu gia đình, góp phần giảm nghèo tại địa phương.

  4. Quá trình tái hòa nhập của người hồi hương gặp khó khăn gì?

    • Người hồi hương thường đối mặt với áp lực tài chính, sức khỏe yếu, mất việc làm và sự kỳ thị từ cộng đồng, gây khó khăn trong ổn định cuộc sống.

  5. Làm thế nào để giảm thiểu rủi ro cho lao động di cư trái phép?

    • Cần tăng cường tư vấn pháp lý, đào tạo kỹ năng, phát triển mạng lưới hỗ trợ sức khỏe và tạo điều kiện tiếp cận dịch vụ xã hội tại nơi đến và nơi trở về.

Kết luận

  • Lao động di cư nam xuyên biên giới Việt-Trung chủ yếu do động lực kinh tế và mạng lưới xã hội thúc đẩy, với hơn 1.100 trường hợp xuất cảnh trái phép tại tỉnh Phú Thọ trong 5 năm.
  • Trải nghiệm lao động tại nơi đến gặp nhiều khó khăn, rủi ro sức khỏe và pháp lý, đồng thời việc gửi tiền về quê đóng vai trò chiến lược trong sinh kế gia đình.
  • Quá trình hồi hương và tái hòa nhập gặp nhiều thách thức về sức khỏe, tài chính và xã hội, đòi hỏi sự hỗ trợ toàn diện từ các cơ quan chức năng.
  • Nghiên cứu vận dụng hiệu quả các lý thuyết giới, thị trường lao động kép và vốn xã hội để phân tích đa chiều hiện tượng di cư trái phép.
  • Đề xuất các giải pháp quản lý, hỗ trợ sức khỏe, phát triển kênh chuyển tiền và chương trình tái hòa nhập nhằm giảm thiểu rủi ro và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người lao động di cư.

Next steps: Triển khai các chương trình hỗ trợ theo đề xuất, mở rộng nghiên cứu tại các địa bàn khác và tăng cường hợp tác quốc tế trong quản lý di cư lao động.

Call to action: Các cơ quan quản lý, tổ chức xã hội và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để xây dựng môi trường di cư an toàn, bền vững và nhân văn hơn.