I. Tổng Quan Về Nghiên Cứu Kiến Trúc Xây Chen Phố Cổ Hà Nội
Khu phố cổ Hà Nội, với tên gọi thân thương "36 phố phường", là trái tim văn hóa và kinh tế của thủ đô. Được hình thành từ thế kỷ XV, khu vực này rộng khoảng 100ha, nổi bật với kiến trúc độc đáo, mái ngói rêu phong, và những ngôi nhà hình ống san sát nhau. Tuy nhiên, sự phát triển kinh tế và tăng trưởng dân số đã tạo ra áp lực lớn lên không gian sống, dẫn đến hiện tượng xây chen trong phố cổ. Các công trình mới mọc lên, đôi khi không hòa nhập với tổng thể kiến trúc, gây ra những thách thức trong công tác bảo tồn kiến trúc phố cổ. Bài viết này sẽ đi sâu vào nghiên cứu kiến trúc xây chen phố cổ, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp quy hoạch, kiến trúc phù hợp.
1.1. Lịch Sử Hình Thành và Phát Triển Kiến Trúc Phố Cổ Hà Nội
Phố cổ Hà Nội bắt nguồn từ thế kỷ XV, phát triển mạnh mẽ dưới triều Lý. Khu vực này từng là trung tâm kinh tế, buôn bán sầm uất với các phường nghề thủ công. Sau khi vua Lý Thái Tổ dời đô ra Thăng Long năm 1010, kinh đô được xây dựng thành hai khu riêng biệt: Khu thành và khu thị. Khu thị bao gồm xóm làng nông nghiệp, phố phường công thương nghiệp và hệ thống bến chợ. Khu phố cổ Hà Nội, thường được gọi là ”Hà Nội 36 phố phường”, hình thành từ đầu thế kỉ XV, giới hạn bởi phía Bắc là phố Hàng Đậu, phía Nam là các phố Hàng Bông, Hàng Gai, Cầu Gỗ và Hàng Thùng, phía Đông là phố Trần Nhật Duật, Trần Quang Khải và phía Tây là phố Phùng Hưng. Sự hình thành và phát triển này tạo nên một di sản kiến trúc Hà Nội độc đáo, cần được bảo tồn và phát huy.
1.2. Xác Định Ranh Giới và Đặc Điểm Khu Phố Cổ Hà Nội
Ranh giới khu phố cổ Hà Nội được xác định theo Quyết định số 70BXD/KT-QH ngày 30/03/1995 của Bộ trưởng BXD. Khu vực này bao gồm 76 tuyến phố thuộc 10 phường của quận Hoàn Kiếm, với tổng diện tích khoảng 100ha. Đặc điểm nổi bật của phố cổ là sự kết hợp giữa nhà ở, cửa hàng, và các hoạt động sản xuất thủ công truyền thống. Các tuyến phố thường có tên bắt đầu bằng chữ "Hàng", gợi nhớ về các nghề thủ công đặc trưng của từng khu vực. Theo quyết định số 70BXD/KT-QH ngày 30/03/1995 của Bộ trưởng BXD phê duyệt Quy hoạch bảo vệ, tôn tạo và phát triển khu Phố Cổ Hà Nội - hiện là cơ sở pháp lý chính cho các hoạt động định hướng phát triển, quản lý quy hoạch, xây dựng, bảo tồn và tôn tạo khu vực.
II. Thực Trạng và Vấn Đề Xây Chen Trong Khu Phố Cổ Hà Nội
Hiện tượng xây chen trong phố cổ diễn ra do nhiều nguyên nhân, bao gồm tăng dân số, nhu cầu cải thiện không gian sống, và sự phát triển của du lịch. Các công trình xây mới hoặc cải tạo thường không tuân thủ quy định về chiều cao, mật độ xây dựng, và phong cách kiến trúc, gây ảnh hưởng đến kiến trúc truyền thống Hà Nội và cảnh quan đô thị. Theo luận văn, nhiều công trình xây mới, cải tạo một cách vội vàng mà không có nghiên cứu, không quan tâm đến những gì xung quanh nó. Điều này đã ảnh hưởng không nhỏ đến cảnh quan tổng thể của khu vực. Sự không đồng nhất trong kiến trúc xây chen tạo ra những thách thức lớn cho công tác bảo tồn di sản kiến trúc Hà Nội.
2.1. Khái Niệm và Các Hình Thức Kiến Trúc Xây Chen Phổ Biến
Xây chen là việc xây dựng công trình mới hoặc cải tạo công trình hiện có trong khu vực có mật độ xây dựng cao. Các hình thức kiến trúc xây chen phổ biến bao gồm xây mới hoàn toàn, cải tạo một phần, và cơi nới không gian. Mỗi hình thức đều có những tác động khác nhau đến không gian phố cổ. Vùng xây chen được xác định bởi quy mô xây dựng của công trình xây chen. Với những công trình xây chen có quy mô lớn như các cao ốc, trung tâm thương mại, tổ hợp công trình đa chức năng hay các chung cư, văn phòng thì vùng xây chen sẽ là một khu vực xung quanh với phạm vi ảnh hưởng, tác động tương đối lớn như các ô phố liền kề.
2.2. Ảnh Hưởng Tiêu Cực Của Xây Chen Đến Kiến Trúc Phố Cổ
Xây chen không kiểm soát gây ra nhiều hệ lụy, bao gồm phá vỡ cấu trúc đô thị truyền thống, làm mất đi không gian xanh, và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của cư dân. Các công trình cao tầng chắn gió, ánh sáng, và tạo ra hiệu ứng "hộp nóng". Chất lượng đối với các công trình xây chen không chỉ phải được đảm bảo cho bản thân công trình đang xây dựng mà còn phải quan tâm đặc biệt đến công tác dự báo xác định mức độ tác động của hoạt động xây dựng, khai thác của công trình tới độ ổn định của các công trình, môi trường liền kề; dự báo sự suy giảm về chất lượng của chúng nhằm đề xuất, triển khai các biện pháp hữu hiệu bảo vệ và giảm thiểu hư hỏng cho các nhà, công trình hiện hữu, liền kề.
III. Phân Loại Kiến Trúc Xây Chen và Đặc Điểm Chi Tiết Nhất
Kiến trúc xây chen có thể được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau, bao gồm mức độ xây dựng, chức năng công trình, và hình thái kiến trúc. Việc phân loại giúp chúng ta hiểu rõ hơn về đặc điểm của từng loại hình xây chen, từ đó đưa ra các giải pháp quản lý và quy hoạch kiến trúc phố cổ phù hợp. Phân loại các công trình xây chen và đặc điểm . Phân loại theo mức độ xây dựng và tỷ lệ xây chen . Loại công trình xây chen xây mới, thay thế hoàn toàn . Loại công trình xây chen mới, thay thế một phần . Phân loại theo chức năng công trình .
3.1. Phân Loại Theo Mức Độ Xây Dựng và Tỷ Lệ Kiến Trúc Xây Chen
Dựa trên mức độ xây dựng, có thể phân loại thành xây chen xây mới hoàn toàn, thay thế hoàn toàn công trình cũ; xây mới một phần, cải tạo một phần; và cơi nới, mở rộng không gian. Mỗi loại có tỷ lệ xây chen khác nhau, ảnh hưởng đến quy hoạch kiến trúc chung. Hình 2.2 trong tài liệu gốc minh họa rõ hơn về phân loại các công trình theo mức độ xây chen.
3.2. Phân Loại Theo Chức Năng Công Trình Xây Chen Phố Cổ
Theo chức năng, có thể phân loại thành nhà ở, cửa hàng kinh doanh, văn phòng cho thuê, khách sạn mini, và các loại hình dịch vụ khác. Việc chuyển đổi chức năng công trình cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến kiến trúc phố cổ. Công trình xây chen giữ chức năng nhà ở và kinh doanh nhỏ lẻ . 2. Công trình xây chen với mục đích kinh doanh cửa hàng, cafe. Công trình xây chen với mục đích cho thuê văn phòng. Công trình xây chen với mục đích kinh doanh khách sạn, nhà nghỉ.
IV. Đề Xuất Giải Pháp Nghiên Cứu Kiến Trúc Xây Chen Phố Cổ Hà Nội
Để giải quyết vấn đề xây chen trong phố cổ, cần có một cách tiếp cận toàn diện, kết hợp giữa quy hoạch, kiến trúc, và quản lý đô thị. Các giải pháp cần hướng đến việc bảo tồn di sản kiến trúc, cải thiện không gian sống, và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững. Cần có quy hoạch chi tiết, hướng dẫn thiết kế, và cơ chế kiểm soát chặt chẽ. Đề xuất các nghiên cứu điều chỉnh kiến trúc xây chen với phố cổ Hà Nội. Nguyên tắc về nghệ thuật – kiến trúc . Nguyên tắc khoa học – kỹ thuật . Nguyên tắc tổ chức không gian kiến trúc trong khu phố . Đề xuất quy hoạch, nghiên cứu tổng thể .
4.1. Nguyên Tắc và Định Hướng Kiến Trúc Xây Chen Hợp Lý
Các nguyên tắc kiến trúc xây chen cần tuân thủ quy định về chiều cao, mật độ xây dựng, và tỷ lệ hài hòa với các công trình xung quanh. Cần khuyến khích sử dụng vật liệu truyền thống, kỹ thuật xây dựng thân thiện với môi trường, và phong cách kiến trúc phù hợp với văn hóa kiến trúc Hà Nội. Thống nhất độ sâu các lớp công trình để tạo sự thông thoáng . 3. Xác định, đảm bảo chiều cao các công trình phù hợp với khu vực . Đề xuất kiến trúc .
4.2. Giải Pháp Quy Hoạch và Quản Lý Xây Dựng Bền Vững
Cần có quy hoạch chi tiết, phân vùng chức năng rõ ràng, và quy định cụ thể về kiến trúc xây chen cho từng khu vực. Cần tăng cường kiểm tra, giám sát, và xử lý nghiêm các vi phạm. Cần nâng cao ý thức của cộng đồng về bảo tồn di sản kiến trúc. Nâng cao ý thức của người dân trong việc bảo tồn gìn giữ phố cổ sẽ dần phục hồi lại những giá trị đã mất. Trách nhiệm các cơ quan và sự nghiêm túc trong công tác quản lý.
