Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nghiêm trọng của biến đổi khí hậu (BĐKH), đặc biệt là các vùng miền núi phía Bắc với điều kiện tự nhiên phức tạp và kinh tế xã hội còn nhiều khó khăn. Tại xã Pa Co, huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình, với địa hình đồi núi cao trung bình 1.200m, khí hậu cận nhiệt đới gió mùa, người dân chủ yếu là đồng bào dân tộc H’mông sống dựa vào nông nghiệp, lâm nghiệp và du lịch cộng đồng. Tuy nhiên, biến đổi khí hậu đã gây ra nhiều tác động tiêu cực như hạn hán, lũ lụt, sạt lở đất, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế và đời sống của người dân. Theo báo cáo của UBND huyện Mai Châu, khoảng 1.889 hộ dân thiếu nước sinh hoạt do hạn hán, 140 ha đất nông nghiệp bị ảnh hưởng bởi hạn hán và lũ lụt.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá mức độ thích ứng và khả năng chống chịu của sinh kế người H’mông tại Pa Co trước tác động của biến đổi khí hậu, phân tích các nguồn lực sinh kế dựa trên 5 loại vốn: vốn con người, vốn tự nhiên, vốn vật chất, vốn tài chính và vốn xã hội. Nghiên cứu được thực hiện trong vòng một năm (8/2020 - 8/2021) tại xã Pa Co, với việc thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp nhằm xây dựng chỉ số đánh giá khả năng chống chịu sinh kế. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đề xuất các giải pháp phát triển sinh kế bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu, góp phần nâng cao đời sống người dân vùng núi phía Bắc Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung lý thuyết về sinh kế bền vững và khả năng chống chịu sinh kế trước biến đổi khí hậu. Khái niệm sinh kế được hiểu là tập hợp các nguồn lực, năng lực và hoạt động mà con người sử dụng để kiếm sống và đạt được mục tiêu cuộc sống. Sinh kế bền vững là sinh kế có khả năng duy trì và cải thiện điều kiện sống mà không làm tổn hại đến nguồn lực cho các thế hệ tương lai.

Khung lý thuyết DFID được áp dụng để phân tích 5 loại vốn sinh kế:

  • Vốn con người: kỹ năng, kiến thức, sức khỏe, lao động.
  • Vốn tự nhiên: đất đai, nước, rừng, tài nguyên thiên nhiên.
  • Vốn vật chất: cơ sở hạ tầng, thiết bị sản xuất, nhà cửa.
  • Vốn tài chính: thu nhập, tiết kiệm, tín dụng, hỗ trợ tài chính.
  • Vốn xã hội: quan hệ cộng đồng, tổ chức xã hội, mạng lưới hỗ trợ.

Khái niệm khả năng chống chịu sinh kế được định nghĩa là khả năng của cộng đồng hoặc hộ gia đình trong việc duy trì và cải thiện sinh kế trước các cú sốc, biến động do biến đổi khí hậu gây ra, đồng thời thích nghi và phát triển bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp.

  • Dữ liệu thứ cấp: thu thập từ các báo cáo khí tượng thủy văn, số liệu thống kê kinh tế xã hội của huyện Mai Châu, các tài liệu nghiên cứu liên quan trong và ngoài nước.
  • Dữ liệu sơ cấp: thu thập qua khảo sát hộ gia đình (58 hộ), phỏng vấn sâu (6 hộ), thảo luận nhóm (2 nhóm, mỗi nhóm 8 người), quan sát thực địa và nghiên cứu trường hợp (5 hộ).

Cỡ mẫu khảo sát được xác định theo công thức Slovin, đảm bảo tính đại diện cho cộng đồng dân cư tại Pa Co. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm:

  • Phân tích định lượng sử dụng phần mềm Excel với phương pháp chuẩn hóa Min-Max để xây dựng chỉ số khả năng chống chịu sinh kế.
  • Phân tích định tính từ phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm nhằm làm rõ nhận thức, kinh nghiệm và chiến lược thích ứng của người dân.
  • Phân tích SWOT để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong phát triển sinh kế du lịch cộng đồng tại địa phương.

Thời gian nghiên cứu kéo dài một năm, chia làm hai giai đoạn: khảo sát sơ bộ và thu thập dữ liệu chính thức.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động của biến đổi khí hậu đến sinh kế:

    • Số ngày nóng cao điểm tại Mai Châu tăng lên trung bình 15 ngày/năm trong giai đoạn 2001-2020, gây hạn hán kéo dài.
    • Số ngày lạnh cực đoan giảm khoảng 10% so với thập niên trước, ảnh hưởng đến mùa vụ và sinh trưởng cây trồng.
    • Lũ lụt và sạt lở đất xảy ra với tần suất cao hơn, gây thiệt hại khoảng 140 ha đất nông nghiệp và làm gián đoạn sản xuất.

  2. Đa dạng sinh kế và thu nhập:

    • Thu nhập bình quân đầu người tại Pa Co năm 2019 đạt khoảng 12,56 triệu đồng/năm, thấp hơn nhiều so với mức trung bình toàn quốc (61 triệu đồng).
    • Nông nghiệp chiếm 62% tổng thu nhập, thủ công chiếm 17%, thương mại và du lịch chiếm 21%.
    • Du lịch cộng đồng mới phát triển trong 5 năm gần đây với 65 hộ tham gia, mang lại thu nhập trung bình 20-30 triệu đồng/tháng cho hộ điển hình.

  3. Khả năng chống chịu sinh kế theo 5 loại vốn:

    • Vốn con người: lao động chủ yếu có trình độ học vấn trung bình, sức khỏe bị ảnh hưởng bởi điều kiện khí hậu khắc nghiệt.
    • Vốn tự nhiên: đất đai phân tán, diện tích canh tác hạn chế, nguồn nước chủ yếu dựa vào nước mưa, dễ bị ảnh hưởng bởi hạn hán.
    • Vốn vật chất: cơ sở hạ tầng giao thông còn yếu, đường xá xuống cấp trong mùa mưa, hạn chế tiếp cận thị trường và dịch vụ.
    • Vốn tài chính: khả năng tiếp cận tín dụng còn hạn chế, thu nhập không ổn định, phụ thuộc nhiều vào nông nghiệp.
    • Vốn xã hội: cộng đồng có sự gắn kết tốt, tham gia các nhóm sản xuất và du lịch, hỗ trợ lẫn nhau trong khó khăn.

  4. Mức độ chống chịu sinh kế:

    • Chỉ số chống chịu tổng thể đạt khoảng 0,58, thuộc mức trung bình.
    • Sinh kế du lịch có chỉ số chống chịu cao hơn so với nông nghiệp truyền thống do tính đa dạng và khả năng tạo thu nhập ổn định hơn.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy biến đổi khí hậu đã và đang làm gia tăng rủi ro cho sinh kế của người dân Pa Co, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp truyền thống vốn phụ thuộc nhiều vào điều kiện tự nhiên. Sự gia tăng các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán kéo dài và lũ lụt đã làm giảm năng suất cây trồng, ảnh hưởng đến thu nhập và an ninh lương thực của cộng đồng.

So với các nghiên cứu tại các vùng núi khác ở Việt Nam và quốc tế, kết quả này tương đồng với nhận định rằng các cộng đồng dân tộc thiểu số vùng cao có mức độ dễ tổn thương cao do hạn chế về vốn tài chính, vật chất và khả năng tiếp cận công nghệ. Tuy nhiên, sự phát triển của sinh kế du lịch cộng đồng tại Pa Co đã tạo ra một hướng đi mới, giúp tăng cường vốn xã hội và tài chính, góp phần nâng cao khả năng chống chịu.

Việc áp dụng khung lý thuyết 5 loại vốn sinh kế giúp đánh giá toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng thích ứng của cộng đồng. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ radar thể hiện mức độ phát triển của từng loại vốn, từ đó xác định các điểm yếu cần tập trung cải thiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức về biến đổi khí hậu

    • Tổ chức các khóa tập huấn về kỹ thuật canh tác thích ứng, quản lý rủi ro thiên tai cho người dân.
    • Mục tiêu: nâng cao vốn con người, giảm thiểu thiệt hại do thời tiết cực đoan trong vòng 2 năm.
    • Chủ thể: UBND xã phối hợp với các tổ chức phi chính phủ và trung tâm khuyến nông.

  2. Phát triển cơ sở hạ tầng giao thông và thủy lợi

    • Cải tạo, nâng cấp đường giao thông nội đồng, xây dựng hệ thống trữ nước mưa và kênh mương tưới tiêu.
    • Mục tiêu: tăng khả năng tiếp cận thị trường và ổn định nguồn nước sản xuất trong 3 năm tới.
    • Chủ thể: chính quyền địa phương, sở nông nghiệp tỉnh, các dự án phát triển vùng.

  3. Hỗ trợ tài chính và tín dụng cho hộ nghèo và các hộ tham gia du lịch

    • Tạo điều kiện vay vốn ưu đãi, hỗ trợ phát triển mô hình du lịch cộng đồng và sản xuất nông nghiệp bền vững.
    • Mục tiêu: tăng vốn tài chính, đa dạng hóa sinh kế, nâng thu nhập bình quân lên 20% trong 2 năm.
    • Chủ thể: Ngân hàng chính sách xã hội, các tổ chức tín dụng vi mô.

  4. Xây dựng và phát triển các mô hình sinh kế bền vững dựa trên du lịch sinh thái và thủ công mỹ nghệ

    • Khuyến khích phát triển sản phẩm đặc trưng, quảng bá văn hóa dân tộc H’mông, kết nối thị trường du lịch.
    • Mục tiêu: tăng số hộ tham gia du lịch lên 100 hộ trong 5 năm, nâng cao vốn xã hội và tài chính.
    • Chủ thể: UBND huyện, các doanh nghiệp du lịch, cộng đồng dân cư.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước

    • Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phát triển sinh kế bền vững, thích ứng biến đổi khí hậu cho vùng núi.
    • Ví dụ: xây dựng kế hoạch phát triển kinh tế xã hội huyện Mai Châu giai đoạn tiếp theo.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển cộng đồng

    • Áp dụng phương pháp đánh giá và các giải pháp đề xuất để thiết kế chương trình hỗ trợ sinh kế cho đồng bào dân tộc thiểu số.
    • Ví dụ: dự án nâng cao năng lực thích ứng biến đổi khí hậu cho cộng đồng dân tộc thiểu số.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành biến đổi khí hậu, phát triển bền vững

    • Tham khảo khung lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và dữ liệu thực địa để phát triển các nghiên cứu tiếp theo.
    • Ví dụ: luận văn thạc sĩ, đề tài nghiên cứu về sinh kế và biến đổi khí hậu vùng núi.

  4. Cộng đồng dân cư và các hộ gia đình tại vùng nghiên cứu

    • Hiểu rõ tác động của biến đổi khí hậu và các giải pháp nâng cao khả năng chống chịu sinh kế.
    • Ví dụ: áp dụng các mô hình sinh kế bền vững, tham gia các nhóm cộng đồng phát triển du lịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng như thế nào đến sinh kế của người H’mông tại Pa Co?
    Biến đổi khí hậu gây ra hạn hán kéo dài, lũ lụt và sạt lở đất, làm giảm năng suất cây trồng, ảnh hưởng đến nguồn thu nhập chính của người dân. Ví dụ, số ngày nóng tăng trung bình 15 ngày/năm làm khô hạn đất canh tác.

  2. Các nguồn lực sinh kế nào quan trọng nhất để nâng cao khả năng chống chịu?
    Vốn con người (kiến thức, kỹ năng), vốn tài chính (vốn vay, thu nhập ổn định) và vốn xã hội (mạng lưới hỗ trợ cộng đồng) được đánh giá là các yếu tố then chốt giúp người dân thích ứng hiệu quả.

  3. Du lịch cộng đồng có thể giúp người dân Pa Co như thế nào?
    Du lịch cộng đồng tạo thêm nguồn thu nhập ổn định, đa dạng hóa sinh kế, đồng thời bảo tồn văn hóa và môi trường. Một hộ gia đình điển hình có thu nhập 20-30 triệu đồng/tháng từ homestay.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá khả năng chống chịu sinh kế?
    Nghiên cứu kết hợp khảo sát hộ gia đình, phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm và phân tích dữ liệu định lượng bằng phương pháp chuẩn hóa Min-Max để xây dựng chỉ số chống chịu dựa trên 5 loại vốn sinh kế.

  5. Làm thế nào để cộng đồng có thể nâng cao khả năng chống chịu trước biến đổi khí hậu?
    Cần tăng cường đào tạo kỹ thuật canh tác thích ứng, cải thiện cơ sở hạ tầng, hỗ trợ tài chính và phát triển các mô hình sinh kế bền vững như du lịch sinh thái và thủ công mỹ nghệ.

Kết luận

  • Biến đổi khí hậu đã tác động tiêu cực đến sinh kế của người H’mông tại Pa Co, làm giảm năng suất nông nghiệp và tăng rủi ro thiên tai.
  • Sinh kế dựa trên 5 loại vốn cho thấy vốn con người, tài chính và xã hội là các yếu tố then chốt nâng cao khả năng chống chịu.
  • Du lịch cộng đồng là hướng đi mới giúp đa dạng hóa sinh kế và tăng thu nhập cho người dân địa phương.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào đào tạo, phát triển cơ sở hạ tầng, hỗ trợ tài chính và xây dựng mô hình sinh kế bền vững.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho chính sách phát triển sinh kế thích ứng biến đổi khí hậu tại các vùng núi phía Bắc Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ quan chức năng và tổ chức phát triển áp dụng kết quả nghiên cứu để triển khai các chương trình hỗ trợ sinh kế bền vững, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng tại các vùng dân tộc thiểu số khác.