Tổng quan nghiên cứu

Xã Phúc Xuân, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên, với diện tích 18,92 km² và dân số khoảng 4.364 người, là một trong những địa phương được chọn làm điểm thí điểm thực hiện tiêu chí môi trường trong xây dựng nông thôn mới (NTM). Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng, đặc biệt là sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế sang công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ nông nghiệp, xã Phúc Xuân đang đối mặt với nhiều thách thức về môi trường. Tình trạng ô nhiễm môi trường do hoạt động sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi, sử dụng phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật (BVTV), cùng với việc quản lý chất thải rắn sinh hoạt chưa hiệu quả, đã ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng cuộc sống của người dân.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng môi trường trong sản xuất nông nghiệp và các yếu tố ảnh hưởng tại xã Phúc Xuân, đồng thời đề xuất các giải pháp cụ thể để thực hiện đạt các chỉ tiêu về tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 9/2018 đến tháng 9/2019, tập trung vào các vấn đề môi trường nông thôn tại địa phương. Kết quả nghiên cứu không chỉ có ý nghĩa khoa học trong việc xây dựng cơ sở lý luận cho kế hoạch phát triển bền vững mà còn mang ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần nâng cao nhận thức và trách nhiệm bảo vệ môi trường của cộng đồng dân cư, đồng thời hỗ trợ công tác quản lý và phát triển kinh tế xã hội tại xã Phúc Xuân và các địa phương tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết phát triển bền vững nông thôn: Nhấn mạnh sự cân bằng giữa phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường và nâng cao chất lượng cuộc sống người dân nông thôn. Theo đó, phát triển nông thôn phải đảm bảo tính bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường.

  • Mô hình tiêu chí môi trường trong xây dựng nông thôn mới: Dựa trên Bộ tiêu chí quốc gia về xây dựng NTM giai đoạn 2016-2020, trong đó tiêu chí số 17 về môi trường và an toàn thực phẩm được chia thành 5 chỉ tiêu cụ thể như tỷ lệ hộ sử dụng nước sạch, thu gom xử lý chất thải, xây dựng cảnh quan môi trường xanh - sạch - đẹp, quản lý chuồng trại chăn nuôi và đảm bảo an toàn thực phẩm.

  • Khái niệm ô nhiễm và suy thoái môi trường: Định nghĩa ô nhiễm môi trường là sự biến đổi các thành phần môi trường không phù hợp với quy chuẩn kỹ thuật, gây ảnh hưởng xấu đến con người và sinh vật; suy thoái môi trường là sự giảm sút chất lượng và số lượng các thành phần môi trường.

Các khái niệm chính bao gồm: môi trường nông thôn, ô nhiễm môi trường, tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM, quản lý chất thải rắn sinh hoạt, và an toàn thực phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng cả số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các văn bản pháp luật, báo cáo của UBND tỉnh Thái Nguyên, các tài liệu khoa học và thống kê liên quan đến điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và môi trường địa phương. Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua khảo sát điều tra phỏng vấn trực tiếp 50 hộ dân tại 3 cụm xóm đại diện trong xã Phúc Xuân, kết hợp quan sát thực địa và chụp ảnh tư liệu.

  • Phương pháp chọn mẫu: Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên trong từng xóm đại diện, không phân biệt giàu nghèo, nghề nghiệp hay thành phần dân tộc nhằm đảm bảo tính khách quan và đại diện.

  • Phương pháp phân tích: Số liệu được nhập và xử lý bằng phần mềm SPSS và Excel, kết hợp phân tích thống kê mô tả, biểu đồ và bảng biểu để trình bày kết quả. Phương pháp tổng hợp, đánh giá và phân tích được áp dụng để so sánh, đối chiếu các dữ liệu thu thập được với các tiêu chuẩn và quy chuẩn môi trường hiện hành.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong vòng 12 tháng, từ tháng 9/2018 đến tháng 9/2019, bao gồm các giai đoạn thu thập tài liệu, khảo sát thực địa, xử lý số liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng sử dụng đất và sản xuất nông nghiệp: Diện tích đất nông nghiệp chiếm khoảng 70,25% tổng diện tích tự nhiên xã, trong đó đất trồng lúa chiếm 22,72%. Việc sử dụng phân bón hóa học và thuốc BVTV phổ biến, với lượng phân lân và kali sử dụng gấp trên 6 lần mức khuyến cáo, dẫn đến tồn dư phân bón trong đất khoảng 50-60%, gây ô nhiễm nguồn nước và suy thoái đất.

  2. Quản lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRS): Trung bình mỗi hộ gia đình phát sinh lượng rác thải sinh hoạt đáng kể, trong đó tỷ lệ thu gom và xử lý chưa đạt 70%, gây ô nhiễm môi trường cục bộ. Tỷ lệ hộ có nhà tiêu hợp vệ sinh đạt 72,7%, chuồng trại chăn nuôi hợp vệ sinh cũng đạt 72,7%, thấp hơn so với tiêu chí đề ra (≥85% và ≥70%).

  3. Nguồn nước và ô nhiễm môi trường: Nước mặt và nước ngầm tại xã Phúc Xuân đang chịu áp lực ô nhiễm do hoạt động sản xuất nông nghiệp và chăn nuôi. Kết quả phân tích mẫu nước cho thấy có sự tồn dư các chất hữu cơ và vô cơ vượt mức cho phép, ảnh hưởng đến sức khỏe người dân và hệ sinh thái.

  4. Ý thức và trách nhiệm bảo vệ môi trường của người dân: Khoảng 60% người dân nhận thức được tác động tiêu cực của thuốc BVTV và phân bón hóa học đến môi trường, tuy nhiên việc thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường còn hạn chế do thiếu thông tin và hỗ trợ kỹ thuật.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các vấn đề môi trường tại xã Phúc Xuân là do sự phát triển kinh tế nhanh chóng, đặc biệt là mở rộng sản xuất nông nghiệp sử dụng nhiều phân bón và thuốc BVTV, cùng với việc quản lý chất thải chưa hiệu quả. So với các mô hình thành công tại các địa phương khác như huyện Gia Lâm (mô hình xử lý chất thải chăn nuôi bằng nuôi giun quế) hay xã Tượng Sơn (phân loại rác thải tại nguồn), xã Phúc Xuân còn nhiều hạn chế trong việc áp dụng các biện pháp công nghệ và quản lý hiện đại.

Việc xây dựng các công trình cấp nước sạch, hệ thống thu gom rác thải và xử lý nước thải sinh hoạt tại các khu dân cư vẫn chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu, dẫn đến tỷ lệ sử dụng nước sạch hợp vệ sinh chỉ đạt khoảng 67,8%. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ thu gom rác thải, sử dụng nước sạch và nhà tiêu hợp vệ sinh giữa xã Phúc Xuân và tiêu chí quốc gia cho thấy khoảng cách cần được thu hẹp.

Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy sự cần thiết trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng và tăng cường vai trò của chính quyền địa phương trong công tác bảo vệ môi trường. Việc học hỏi và áp dụng các mô hình thành công từ các địa phương khác sẽ giúp xã Phúc Xuân hoàn thiện tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM, góp phần phát triển bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình đào tạo, tập huấn về sử dụng phân bón, thuốc BVTV an toàn và bảo vệ môi trường cho người dân, đặc biệt là nông dân. Mục tiêu nâng tỷ lệ người dân hiểu biết về bảo vệ môi trường lên trên 80% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã phối hợp với các tổ chức đoàn thể.

  2. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt: Đầu tư các điểm thu gom rác thải tập trung, áp dụng công nghệ xử lý rác thải thân thiện môi trường, đồng thời khuyến khích phân loại rác tại nguồn. Mục tiêu đạt tỷ lệ thu gom rác thải trên 90% trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND xã, doanh nghiệp môi trường.

  3. Phát triển hệ thống cấp nước sạch và nhà tiêu hợp vệ sinh: Mở rộng mạng lưới cấp nước sạch, xây dựng thêm công trình vệ sinh hợp vệ sinh tại hộ gia đình và trường học, đảm bảo tỷ lệ sử dụng nước sạch đạt trên 90% và nhà tiêu hợp vệ sinh đạt trên 85% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, UBND xã.

  4. Khuyến khích áp dụng mô hình xử lý chất thải chăn nuôi sinh học: Học tập mô hình nuôi giun quế xử lý phân chăn nuôi tại huyện Gia Lâm, hỗ trợ kỹ thuật và vốn cho các hộ chăn nuôi quy mô vừa và nhỏ. Mục tiêu giảm thiểu ô nhiễm môi trường do chất thải chăn nuôi ít nhất 50% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: UBND xã, các tổ chức nông nghiệp.

  5. Tăng cường kiểm tra, giám sát và thực thi pháp luật về bảo vệ môi trường: Thiết lập hệ thống giám sát môi trường định kỳ, xử lý nghiêm các vi phạm về xả thải, sử dụng phân bón và thuốc BVTV không đúng quy định. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài nguyên và Môi trường, UBND xã.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý địa phương và các cơ quan chức năng: Giúp hiểu rõ thực trạng môi trường nông thôn, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển bền vững và quản lý hiệu quả tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Khoa học Môi trường, Nông nghiệp: Cung cấp dữ liệu thực tiễn, phương pháp nghiên cứu và các giải pháp ứng dụng trong bảo vệ môi trường nông thôn.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực môi trường: Tham khảo để triển khai các dự án, mô hình xử lý chất thải, nâng cao nhận thức cộng đồng và hỗ trợ kỹ thuật cho người dân.

  4. Người dân và cộng đồng nông thôn tại các địa phương tương tự: Nắm bắt thông tin về tác động môi trường và các biện pháp bảo vệ môi trường, từ đó chủ động tham gia vào các hoạt động xây dựng NTM xanh, sạch, đẹp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tiêu chí môi trường trong xây dựng nông thôn mới gồm những nội dung chính nào?
    Tiêu chí môi trường (tiêu chí số 17) bao gồm 5 chỉ tiêu: tỷ lệ hộ sử dụng nước sạch hợp vệ sinh, tỷ lệ cơ sở sản xuất kinh doanh đảm bảo an toàn môi trường, xây dựng cảnh quan môi trường xanh - sạch - đẹp, quản lý chuồng trại chăn nuôi hợp vệ sinh và đảm bảo an toàn thực phẩm. Đây là các tiêu chí quan trọng để đánh giá chất lượng môi trường nông thôn.

  2. Tại sao việc sử dụng phân bón và thuốc BVTV lại ảnh hưởng đến môi trường?
    Phân bón và thuốc BVTV khi sử dụng quá mức hoặc không đúng kỹ thuật sẽ tồn dư trong đất và nguồn nước, gây ô nhiễm nguồn nước, làm suy thoái đất và ảnh hưởng đến sức khỏe con người cũng như hệ sinh thái. Ví dụ, tại xã Phúc Xuân, lượng phân lân và kali sử dụng gấp trên 6 lần mức khuyến cáo, dẫn đến ô nhiễm nguồn nước.

  3. Các mô hình xử lý chất thải chăn nuôi hiệu quả hiện nay là gì?
    Một mô hình điển hình là nuôi giun quế để xử lý phân chăn nuôi tại huyện Gia Lâm, TP Hà Nội. Mô hình này giúp xử lý chất thải sinh học hiệu quả, giảm ô nhiễm môi trường và tạo ra sản phẩm phân bón hữu cơ chất lượng cao, đồng thời tạo việc làm cho người dân.

  4. Làm thế nào để nâng cao ý thức bảo vệ môi trường của người dân nông thôn?
    Thông qua các chương trình tuyên truyền, đào tạo, tập huấn kỹ thuật, kết hợp với sự hỗ trợ của chính quyền và các tổ chức đoàn thể, người dân sẽ được trang bị kiến thức và kỹ năng bảo vệ môi trường, từ đó nâng cao trách nhiệm và hành động cụ thể trong sinh hoạt và sản xuất.

  5. Các giải pháp nào giúp cải thiện hệ thống thu gom và xử lý rác thải sinh hoạt tại nông thôn?
    Giải pháp bao gồm xây dựng điểm thu gom rác thải tập trung, phân loại rác tại nguồn, áp dụng công nghệ xử lý rác thân thiện môi trường, đồng thời huy động sự tham gia của cộng đồng và doanh nghiệp môi trường. Ví dụ, tại xã Tượng Sơn, Hà Tĩnh, mô hình phân loại và ủ phân hữu cơ tại hộ gia đình đã được triển khai thành công.

Kết luận

  • Xã Phúc Xuân đang trong quá trình phát triển kinh tế nhanh, tuy nhiên môi trường nông thôn đang chịu nhiều áp lực từ hoạt động sản xuất nông nghiệp và quản lý chất thải chưa hiệu quả.
  • Tỷ lệ sử dụng nước sạch hợp vệ sinh, nhà tiêu và chuồng trại chăn nuôi hợp vệ sinh chưa đạt tiêu chuẩn đề ra trong tiêu chí môi trường xây dựng NTM.
  • Việc sử dụng phân bón và thuốc BVTV vượt mức khuyến cáo gây ô nhiễm nguồn nước và suy thoái đất, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.
  • Nâng cao nhận thức cộng đồng, hoàn thiện hệ thống thu gom xử lý chất thải và phát triển công trình cấp nước sạch là các giải pháp trọng tâm cần thực hiện.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể, phù hợp với điều kiện địa phương nhằm hỗ trợ xã Phúc Xuân hoàn thành tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM trong vòng 2-3 năm tới.

Next steps: Triển khai các chương trình đào tạo, đầu tư hạ tầng môi trường, áp dụng mô hình xử lý chất thải sinh học và tăng cường giám sát môi trường.

Call-to-action: Các cấp chính quyền, tổ chức và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp bảo vệ môi trường, góp phần xây dựng nông thôn mới bền vững và nâng cao chất lượng cuộc sống người dân.