Luận văn thạc sĩ: Đánh giá hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam qua mô hình DEA

• Tác giả: Trần Hoa Nhã Trúc
• Người hướng dẫn: PGS. Hoàng Đức
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế Tp. Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Tài Chính – Ngân Hàng
• Đề tài: Đánh Giá Hiệu Quả Ngân Hàng Thương Mại Cổ Phần Việt Nam Bằng Mô Hình DEA
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2017
• Địa điểm: Tp. Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU
• 1.1. Lý do chọn đề tài
• 1.2. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.3. Câu hỏi nghiên cứu
• 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.5. Phương pháp và mô hình nghiên cứu
• 1.6. Kết cấu của luận văn
• 1.7. Ý nghĩa của đề tài
• 1.8. KẾT LUẬN CHƯƠNG 1
• 2. CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN VỀ ĐÁNH GIÁ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI VÀ MÔ HÌNH PHÂN TÍCH BAO DỮ LIỆU
• 2.1. Tổng quan về hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại
• 2.1.1. Hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp
• 2.1.2. Hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại
• 2.1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của NHTM
• 2.1.3.1. Nhóm nhân tố chủ quan
• 2.1.3.2. Nhóm nhân tố khách quan
• 2.2. Các phương pháp đánh giá hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại
• 2.2.1. Phương pháp đánh giá hiệu quả hoạt động thông qua các chỉ tiêu tài chính
• 2.2.1.1. Nhóm chỉ tiêu đánh giá rủi ro trong hoạt động của ngân hàng
• 2.2.1.2. Nhóm chỉ tiêu phản ánh khả năng sinh lợi
• 2.2.1.3. Nhóm chỉ tiêu phản ánh khả năng kinh doanh
• 2.2.2. Đánh giá hiệu quả bằng phương pháp phân tích hiệu quả biên
• 2.2.2.1. Phân tích biên ngẫu nhiên (Stochastic Frontier Analysis - SFA) - Tiếp cận tham số
• 2.2.2.2. Phân tích bao dữ liệu (Data Envelopment Analysis - DEA) - Tiếp cận phi tham số
• 2.2.3. Nâng cao hiệu quả hoạt động của Ngân hàng thương mại
• 2.3. Mục tiêu của việc nâng cao hiệu quả hoạt động của Ngân hàng thương mại
• 2.4. Ý nghĩa của việc nâng cao hiệu quả hoạt động của Ngân hàng thương mại
• 2.5. Phương pháp phân tích bao dữ liệu (DEA)
• 2.5.1. Giới thiệu tổng quát về mô hình phân tích bao dữ liệu (DEA)
• 2.5.2. Các mô hình DEA
• 2.5.2.1. Mô hình DEA với hiệu quả không đổi theo quy mô CRS
• 2.5.2.2. Mô hình DEA với hiệu quả thay đổi theo quy mô VRS
• 2.5.3. Các độ đo hiệu quả kỹ thuật (TE), hiệu quả phân bổ (AE) và hiệu quả chi phí (CE) hay hiệu quả kinh tế
• 2.5.4. Chỉ số Malmquist và đo lường thay đổi năng suất nhân tố tổng hợp
• 2.6. Lược khảo các nghiên cứu liên quan
• 2.6.1. Các nghiên cứu trên thế giới
• 2.6.2. Các nghiên cứu trong nước
• 2.7. KẾT LUẬN CHƯƠNG 2
• 3. CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG KINH DOANH CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI CỔ PHẦN VIỆT NAM
• 3.1. Thực trạng hiệu quả hoạt động kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam
• 3.1.1. Mạng lưới hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam
• 3.1.2. Năng lực tài chính
• 3.1.3. Năng lực công nghệ
• 3.1.4. Nguồn nhân lực
• 3.2. Hiệu quả hoạt động kinh doanh của các ngân hàng thương mại Việt Nam
• 3.2.1. Các hoạt động kinh doanh chính
• 3.2.1.1. Hoạt động huy động vốn
• 3.2.1.2. Hoạt động cấp tín dụng
• 3.2.1.3. Hoạt động thanh toán
• 3.2.2. Hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam
• 3.3. KẾT LUẬN CHƯƠNG 3
• 4. CHƯƠNG 4: ỨNG DỤNG MÔ HÌNH PHÂN TÍCH BAO DỮ LIỆU (DEA) ĐỂ ĐO LƯỜNG HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI CỔ PHẦN VIỆT NAM
• 4.1. Giới thiệu sơ lược về phương pháp nghiên cứu
• 4.2. Quy trình nghiên cứu
• 4.2.1. Chọn lựa các DMUs
• 4.2.2. Chọn biến đầu vào và đầu ra
• 4.2.3. Kiểm tra mối tương quan giữa các biến trong mô hình
• 4.2.4. Áp dụng mô hình phân tích bao dữ liệu (DEA)
• 4.3. Kết quả nghiên cứu
• 4.3.1. Hiệu quả kỹ thuật mô hình DEACRS
• 4.3.2. Hiệu quả kỹ thuật mô hình DEAVRS
• 4.3.3. Hiệu quả kỹ thuật và hiệu quả quy mô
• 4.3.4. Ước lượng năng suất nhân tố tổng hợp TFP
• 4.4. KẾT LUẬN CHƯƠNG 4
• 5. CHƯƠNG 5: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƢƠNG MẠI CỔ PHẦN TẠI VIỆT NAM
• 5.1. Một số kết luận
• 5.2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động của các Ngân hàng thương mại Việt Nam
• 5.2.1. Đối với các NHTM
• 5.2.1.1. Tăng hiệu quả quy mô
• 5.2.1.2. Cải thiện hiệu quả kỹ thuật thuần
• 5.2.2. Đối với NHNN
• 5.2.2.1. NHNN cần đánh giá hiệu quả hoạt động của các NHTM một cách toàn diện
• 5.2.2.2. Dựa vào kết quả nghiên cứu về hiệu quả quy mô của toàn bộ hệ thống NHTM để có những chính sách hiệu quả
• 5.3. Hạn chế của đề tài và gợi ý hướng nghiên cứu trong tương lai
• 5.4. KẾT LUẬN CHƯƠNG 5
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng quan về hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại

Hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại là một khía cạnh quan trọng trong việc đánh giá sự phát triển và ổn định của hệ thống tài chính. Theo Rose, Peter S. (2001), ngân hàng thương mại hoạt động với mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận trong mức độ rủi ro cho phép. Việc đánh giá hiệu quả hoạt động của ngân hàng không chỉ dựa vào lợi nhuận mà còn phải xem xét đến các yếu tố như chi phí, khả năng sinh lời và rủi ro. Các chỉ tiêu phản ánh hiệu quả tuyệt đối cho phép đánh giá hiệu quả hoạt động của ngân hàng theo cả chiều sâu và chiều rộng. Tuy nhiên, việc so sánh giữa các ngân hàng có quy mô khác nhau gặp nhiều khó khăn. Do đó, hiệu quả hoạt động tương đối trở thành một công cụ hữu ích để so sánh hiệu quả giữa các ngân hàng. Các chỉ tiêu này có thể được thể hiện dưới dạng tĩnh hoặc động, giúp đánh giá khả năng sử dụng nguồn lực của ngân hàng một cách chính xác hơn.

1.1 Hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp

Theo Nguyễn Khắc Minh (2004), hiệu quả trong kinh tế được định nghĩa là mối tương quan giữa đầu vào và đầu ra. Hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp được đo bằng tỷ lệ giữa đầu ra và đầu vào. Nguồn lực đầu vào bao gồm vốn, lao động và kỹ thuật, trong khi đầu ra là kết quả kinh tế như sản phẩm, doanh thu và lợi nhuận. Farrell (1957) phân loại hiệu quả thành hai dạng: hiệu quả kỹ thuật và hiệu quả phân bổ. Hiệu quả kỹ thuật liên quan đến khả năng tối đa hóa đầu ra trong điều kiện đầu vào cho trước, trong khi hiệu quả phân bổ liên quan đến việc tìm kiếm cách kết hợp các đầu vào để sản xuất đầu ra với chi phí thấp nhất. Việc đánh giá hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp không chỉ dựa vào hiệu quả tuyệt đối mà còn cần xem xét hiệu quả tương đối để có cái nhìn toàn diện hơn.

1.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của NHTM

Theo Athanasoglou và cộng sự (2006), các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại cổ phần (NHTMCP) được phân thành hai nhóm: nhóm nhân tố chủ quan và nhóm nhân tố khách quan. Nhóm nhân tố chủ quan liên quan đến năng lực quản lý, quy mô và chất lượng dịch vụ của ngân hàng. Ngược lại, nhóm nhân tố khách quan bao gồm các yếu tố như môi trường kinh tế, chính sách của nhà nước và sự cạnh tranh trong ngành. Việc hiểu rõ các nhân tố này giúp các ngân hàng có thể điều chỉnh chiến lược hoạt động nhằm nâng cao hiệu quả. Đặc biệt, trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gia tăng, việc tối ưu hóa hiệu quả hoạt động trở thành một yêu cầu cấp thiết đối với các NHTMCP.

II. Ứng dụng mô hình DEA trong đánh giá hiệu quả ngân hàng

Mô hình DEA (Phân tích bao dữ liệu) là một công cụ mạnh mẽ trong việc đánh giá hiệu quả hoạt động của ngân hàng thương mại. Mô hình này cho phép đo lường hiệu quả kỹ thuật, hiệu quả phân bổ và hiệu quả chi phí của các ngân hàng mà không cần giả định về hình thức sản xuất. Theo nghiên cứu, mô hình DEA có thể phân tích hiệu quả hoạt động của các NHTMCP Việt Nam trong giai đoạn 2009-2015. Việc áp dụng mô hình này giúp xác định các ngân hàng hoạt động hiệu quả và những ngân hàng cần cải thiện. Kết quả từ mô hình DEA không chỉ cung cấp thông tin về hiệu quả mà còn giúp các ngân hàng nhận diện được điểm mạnh và điểm yếu trong hoạt động của mình.

2.1 Giới thiệu tổng quát về mô hình DEA

Mô hình DEA được phát triển bởi Charnes, Cooper và Rhodes vào năm 1978, nhằm đánh giá hiệu quả của các đơn vị ra quyết định (DMUs) trong việc sử dụng nguồn lực. Mô hình này sử dụng dữ liệu thực tế để xây dựng đường biên sản xuất hiệu quả, từ đó xác định mức độ hiệu quả của từng DMU. DEA có thể áp dụng cho nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có ngân hàng. Mô hình này giúp các ngân hàng so sánh hiệu quả hoạt động của mình với các ngân hàng khác, từ đó đưa ra các giải pháp cải thiện hiệu quả hoạt động.

2.2 Các mô hình DEA

Có hai mô hình DEA chính: mô hình CRS (hiệu quả không đổi theo quy mô) và mô hình VRS (hiệu quả thay đổi theo quy mô). Mô hình CRS giả định rằng hiệu quả không thay đổi khi quy mô sản xuất thay đổi, trong khi mô hình VRS cho phép hiệu quả thay đổi theo quy mô. Việc lựa chọn mô hình phù hợp phụ thuộc vào đặc điểm hoạt động của từng ngân hàng. Mô hình DEA giúp các ngân hàng đánh giá hiệu quả hoạt động một cách chính xác và khách quan, từ đó đưa ra các quyết định chiến lược phù hợp.

## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hệ thống ngân hàng Việt Nam đã có những bước phát triển vượt bậc sau khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, việc đánh giá hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại cổ phần (NHTMCP) trở nên cấp thiết. Giai đoạn 2009-2015, các NHTMCP đã đóng góp quan trọng vào sự phát triển kinh tế vĩ mô, tuy nhiên vẫn còn nhiều thách thức về hiệu quả hoạt động và nợ xấu. Nghiên cứu tập trung vào 21 NHTMCP Việt Nam trong giai đoạn này, với mục tiêu phân tích thực trạng và đánh giá hiệu quả hoạt động bằng mô hình phân tích bao dữ liệu (DEA). 

Phạm vi nghiên cứu bao gồm các ngân hàng thương mại cổ phần tại Việt Nam từ năm 2009 đến 2015, với việc so sánh đối chiếu hiệu quả hoạt động giữa nhóm NHTMCP và nhóm ngân hàng nhà nước. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ nằm ở việc cung cấp cái nhìn tổng quan về hiệu quả hoạt động mà còn giúp các ngân hàng và cơ quan quản lý có cơ sở để cải thiện năng suất và hiệu quả kinh doanh. Theo báo cáo của ngành, tổng vốn huy động của các NHTM Việt Nam tăng đều qua các năm, đạt trên 3.440 nghìn tỷ đồng vào năm 2015, phản ánh sự phát triển mạnh mẽ của hệ thống ngân hàng.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về hiệu quả hoạt động trong kinh tế, đặc biệt là khái niệm hiệu quả kỹ thuật và hiệu quả phân bổ theo Farrell (1957). Hiệu quả kỹ thuật phản ánh khả năng tối đa hóa đầu ra với đầu vào cho trước, trong khi hiệu quả phân bổ liên quan đến việc sử dụng các đầu vào với chi phí tối thiểu. Ngoài ra, mô hình phân tích bao dữ liệu (DEA) được áp dụng như một công cụ phi tham số để đánh giá hiệu quả hoạt động của các đơn vị ra quyết định (DMU) trong ngành ngân hàng. 

Các khái niệm chính bao gồm:
- Hiệu quả kỹ thuật (TE)
- Hiệu quả quy mô (SE)
- Hiệu quả phân bổ (AE)
- Chỉ số Malmquist đo lường sự thay đổi năng suất nhân tố tổng hợp (TFP)

### Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu được thu thập từ báo cáo thường niên của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và các NHTMCP trong giai đoạn 2009-2015. Cỡ mẫu gồm 21 NHTMCP và 3 ngân hàng nhà nước để đối chiếu. Phương pháp phân tích chính là mô hình DEA với hai biến thể: DEA CRS (hiệu quả không đổi theo quy mô) và DEA VRS (hiệu quả thay đổi theo quy mô), theo hướng tiếp cận đầu vào nhằm xác định mức độ cắt giảm đầu vào mà không làm giảm đầu ra.

Quy trình nghiên cứu bao gồm:
- Lựa chọn các DMU phù hợp
- Chọn biến đầu vào (như chi phí nhân viên, vốn, tài sản) và biến đầu ra (thu nhập lãi, lợi nhuận)
- Kiểm tra mối tương quan giữa các biến
- Áp dụng mô hình DEA để đánh giá hiệu quả kỹ thuật và quy mô
- Sử dụng chỉ số Malmquist để đo lường sự thay đổi năng suất trong thời gian nghiên cứu

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

1. **Hiệu quả kỹ thuật trung bình của các NHTMCP đạt khoảng 78%,** cho thấy còn nhiều tiềm năng cải thiện trong việc sử dụng nguồn lực. Một số ngân hàng đạt hiệu quả tối ưu (điểm 1 theo DEA), trong khi một số khác có hiệu quả thấp hơn 60%.

2. **Hiệu quả quy mô của các ngân hàng dao động,** với khoảng 40% ngân hàng hoạt động dưới quy mô tối ưu, trong đó có cả hiện tượng sản lượng tăng theo quy mô (IRS) và giảm theo quy mô (DRS).

3. **Chỉ số Malmquist cho thấy năng suất nhân tố tổng hợp của các NHTMCP tăng trung bình khoảng 3% mỗi năm,** phản ánh sự tiến bộ công nghệ và cải thiện hiệu quả kỹ thuật trong giai đoạn 2009-2015.

4. **So sánh giữa nhóm NHTMCP và ngân hàng nhà nước cho thấy nhóm NHTMCP có hiệu quả kỹ thuật cao hơn trung bình 5%,** tuy nhiên nhóm ngân hàng nhà nước có quy mô vốn lớn hơn đáng kể.

### Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự khác biệt hiệu quả kỹ thuật có thể do năng lực quản trị, công nghệ và chất lượng nguồn nhân lực khác nhau giữa các ngân hàng. Các ngân hàng có vốn điều lệ lớn và áp dụng công nghệ hiện đại thường đạt hiệu quả cao hơn. Kết quả phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, khẳng định vai trò quan trọng của việc tối ưu hóa quy mô và nâng cao năng lực quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố điểm hiệu quả kỹ thuật và bảng so sánh chỉ số Malmquist theo từng năm, giúp minh họa xu hướng cải thiện năng suất và hiệu quả hoạt động.

## Đề xuất và khuyến nghị

1. **Tăng cường đầu tư công nghệ thông tin** nhằm nâng cao hiệu quả kỹ thuật, giảm chi phí vận hành và cải thiện chất lượng dịch vụ. Mục tiêu đạt tăng 10% hiệu quả kỹ thuật trong 3 năm tới, do các ngân hàng chủ động thực hiện.

2. **Tối ưu hóa quy mô hoạt động** bằng cách tái cấu trúc hoặc hợp nhất các ngân hàng nhỏ để đạt quy mô tối ưu, giảm phi hiệu quả quy mô. Ngân hàng Nhà nước cần hỗ trợ chính sách và giám sát thực hiện trong vòng 5 năm.

3. **Nâng cao năng lực quản trị và đào tạo nguồn nhân lực** chuyên sâu về quản lý rủi ro và kỹ năng công nghệ, nhằm cải thiện hiệu quả sử dụng nguồn lực. Các ngân hàng phối hợp với các tổ chức đào tạo triển khai chương trình trong 2 năm.

4. **Xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả toàn diện** dựa trên mô hình DEA để theo dõi và so sánh hiệu quả hoạt động giữa các ngân hàng, làm cơ sở cho các quyết định chính sách và chiến lược phát triển. Ngân hàng Nhà nước chủ trì triển khai trong 1 năm.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. **Các nhà quản lý ngân hàng thương mại cổ phần:** Nghiên cứu cung cấp công cụ đánh giá hiệu quả hoạt động, giúp xác định điểm mạnh, điểm yếu và đề xuất cải tiến phù hợp.

2. **Cơ quan quản lý nhà nước (Ngân hàng Nhà nước):** Là cơ sở khoa học để xây dựng chính sách giám sát, tái cấu trúc và phát triển hệ thống ngân hàng hiệu quả, bền vững.

3. **Các nhà nghiên cứu và học viên ngành tài chính – ngân hàng:** Cung cấp phương pháp luận và dữ liệu thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về hiệu quả hoạt động ngân hàng.

4. **Nhà đầu tư và cổ đông ngân hàng:** Giúp đánh giá năng lực quản trị và hiệu quả sử dụng vốn của các ngân hàng, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác.

## Câu hỏi thường gặp

1. **DEA là gì và tại sao chọn DEA để đánh giá hiệu quả ngân hàng?**  
DEA là phương pháp phân tích bao dữ liệu phi tham số, cho phép đánh giá hiệu quả kỹ thuật của các đơn vị ra quyết định dựa trên nhiều đầu vào và đầu ra. DEA phù hợp với ngành ngân hàng vì tính đa dạng sản phẩm và dịch vụ, không yêu cầu giả định hàm sản xuất cụ thể.

2. **Phân biệt hiệu quả kỹ thuật và hiệu quả quy mô như thế nào?**  
Hiệu quả kỹ thuật phản ánh khả năng sử dụng tối ưu các đầu vào để tạo ra đầu ra, trong khi hiệu quả quy mô liên quan đến việc ngân hàng hoạt động ở quy mô tối ưu hay không, ảnh hưởng đến chi phí và năng suất.

3. **Tại sao cần phân tích chỉ số Malmquist?**  
Chỉ số Malmquist đo lường sự thay đổi năng suất nhân tố tổng hợp theo thời gian, giúp đánh giá tiến bộ công nghệ và cải thiện hiệu quả kỹ thuật của ngân hàng qua các năm.

4. **Các nhân tố nào ảnh hưởng lớn đến hiệu quả hoạt động của ngân hàng?**  
Bao gồm năng lực tài chính, quản trị điều hành, công nghệ thông tin, chất lượng nguồn nhân lực, cùng với các yếu tố môi trường kinh tế, chính trị và pháp lý.

5. **Làm thế nào để các ngân hàng cải thiện hiệu quả hoạt động?**  
Thông qua đầu tư công nghệ, tối ưu hóa quy mô, nâng cao năng lực quản trị và đào tạo nhân lực, đồng thời áp dụng hệ thống đánh giá hiệu quả liên tục để điều chỉnh chiến lược.

## Kết luận

- Nghiên cứu đã đánh giá hiệu quả hoạt động của 21 NHTMCP Việt Nam giai đoạn 2009-2015 bằng mô hình DEA, cho thấy hiệu quả kỹ thuật trung bình đạt khoảng 78%.  
- Phân tích chỉ số Malmquist cho thấy năng suất nhân tố tổng hợp có xu hướng tăng trưởng tích cực qua các năm.  
- Các ngân hàng còn tồn tại phi hiệu quả quy mô và kỹ thuật, cần được cải thiện để nâng cao năng lực cạnh tranh.  
- Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường công nghệ, tối ưu quy mô, nâng cao quản trị và xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả toàn diện.  
- Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, cơ quan quản lý và nhà đầu tư trong việc nâng cao hiệu quả hoạt động ngân hàng.

**Hành động tiếp theo:** Các ngân hàng và cơ quan quản lý nên áp dụng mô hình DEA thường xuyên để theo dõi hiệu quả, đồng thời triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao năng suất và hiệu quả hoạt động trong giai đoạn tiếp theo.