Tổng quan nghiên cứu

Lễ hội truyền thống là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của các dân tộc, phản ánh sâu sắc đời sống tâm linh, xã hội và kinh tế của cộng đồng. Tại nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào, với hơn 50 dân tộc anh em cùng chung sống, lễ hội Bun Khoun Khoan Khao của người Phu Thai tại huyện Songkhone, tỉnh Savannakhet là một nghi lễ nông nghiệp quan trọng, gắn liền với tín ngưỡng thờ nữ thần gạo và cầu mùa bội thu. Theo thống kê năm 2015, huyện Songkhone có dân số khoảng 52.700 người, trong đó người Phu Thai chiếm khoảng 15% dân số tỉnh Savannakhet, sinh sống chủ yếu bằng nghề nông nghiệp truyền thống như trồng lúa nước, chăn nuôi và dệt thủ công.

Luận văn tập trung nghiên cứu biến đổi của lễ hội Bun Khoun Khoan Khao từ thời kỳ đổi mới năm 1986 đến nay, nhằm làm rõ các yếu tố tác động như kinh tế thị trường, chính sách quản lý lễ hội, toàn cầu hóa và du lịch. Phạm vi nghiên cứu bao gồm bản Nakala, huyện Songkhone và cộng đồng người Phu Thai di cư tại thủ đô Viêng Chăn, với dữ liệu thu thập qua quan sát tham gia, phỏng vấn bán cấu trúc và nghiên cứu tài liệu. Mục tiêu là phân tích sự biến đổi về mục đích, chủ thể tổ chức, thời gian, không gian và nghi thức lễ hội, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp hệ thống dữ liệu khoa học về lễ hội truyền thống của dân tộc thiểu số, góp phần bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, đồng thời hỗ trợ phát triển du lịch văn hóa bền vững tại địa phương. Các chỉ số như tỷ lệ người tham gia lễ hội, mức độ duy trì nghi thức truyền thống và sự đa dạng của các hoạt động lễ hội được xem xét để đánh giá tác động của biến đổi xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính để phân tích biến đổi lễ hội Bun Khoun Khoan Khao:

  1. Lý thuyết về lễ hội truyền thống và văn hóa nông nghiệp: Lễ hội được hiểu là hệ thống các nghi thức và hoạt động văn hóa gắn liền với đời sống tâm linh và sinh kế của cộng đồng, bao gồm phần lễ (nghi lễ cầu thần linh, tế lễ) và phần hội (các trò chơi dân gian, biểu diễn văn hóa). Khái niệm này giúp làm rõ vai trò của lễ hội trong việc duy trì mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên và thần linh, đồng thời phản ánh sự gắn bó cộng đồng với đất đai và sản xuất nông nghiệp.

  2. Lý thuyết biến đổi văn hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa và kinh tế thị trường: Mô hình này phân tích các yếu tố tác động đến sự biến đổi của lễ hội như sự phát triển kinh tế, chính sách quản lý, du lịch và giao lưu văn hóa. Qua đó, luận văn đánh giá sự thay đổi về hình thức, nội dung và ý nghĩa của lễ hội trong bối cảnh xã hội hiện đại, đồng thời nhận diện các tác động tích cực và tiêu cực.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: nghi lễ truyền thống, tín ngưỡng vật linh, lễ hội nông nghiệp, biến đổi văn hóa, bảo tồn di sản phi vật thể.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng, cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực địa tại bản Nakala, huyện Songkhone và cộng đồng người Phu Thai tại Viêng Chăn trong năm 2020. Ngoài ra, dữ liệu thứ cấp được khai thác từ các báo cáo thống kê quốc gia, tài liệu lịch sử, các công trình nghiên cứu liên quan và các văn bản pháp luật về quản lý lễ hội.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung các nghi lễ, biểu tượng và hoạt động lễ hội qua quan sát tham gia trực tiếp; phân tích so sánh sự khác biệt giữa lễ hội trước và sau đổi mới dựa trên phỏng vấn sâu với 5 người cao tuổi có kiến thức sâu về lễ hội; sử dụng thống kê mô tả để đánh giá tỷ lệ tham gia, thời gian tổ chức và các biến đổi về không gian.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Phỏng vấn bán cấu trúc với 30 người dân bản Nakala và 15 người Phu Thai tại Viêng Chăn, được chọn theo phương pháp phi xác suất có chủ đích nhằm đảm bảo thu thập thông tin từ các đối tượng có kinh nghiệm và hiểu biết về lễ hội.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2020, bao gồm giai đoạn chuẩn bị tài liệu, khảo sát thực địa trong các ngày lễ hội tháng 1 và tháng 2, phân tích dữ liệu và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biến đổi về mục đích tổ chức lễ hội: Trước năm 1986, lễ hội Bun Khoun Khoan Khao chủ yếu nhằm cầu mùa bội thu, tạ ơn nữ thần gạo và các vị thần linh bảo hộ sản xuất nông nghiệp. Sau đổi mới, mục đích mở rộng thêm yếu tố quảng bá văn hóa, thu hút khách du lịch và phát triển kinh tế địa phương. Tỷ lệ người dân tham gia lễ hội tăng khoảng 20% so với trước đổi mới, đồng thời có sự tham gia của khách du lịch trong và ngoài nước.

  2. Thay đổi chủ thể tổ chức và người tham gia: Ban đầu, lễ hội do các trưởng bản, pháp sư và các bô lão trong cộng đồng người Phu Thai tổ chức. Hiện nay, chính quyền địa phương và các tổ chức du lịch cũng tham gia phối hợp tổ chức, tạo nên sự đa dạng về chủ thể. Người tham gia không chỉ là cộng đồng bản địa mà còn có sự góp mặt của người Phu Thai di cư tại Viêng Chăn và khách du lịch, chiếm khoảng 30% tổng số người tham dự.

  3. Biến đổi về thời gian và không gian tổ chức: Trước đổi mới, lễ hội diễn ra không cố định về ngày tháng, thường tổ chức sau khi thu hoạch lúa vào cuối xuân hoặc đầu hè, kéo dài một ngày đêm. Hiện nay, lễ hội được tổ chức cố định vào ngày 26 và 27 tháng 1 âm lịch, kéo dài 2 ngày, với địa điểm tổ chức mở rộng từ bản Nakala ra các khu vực lân cận và thủ đô Viêng Chăn. Việc mở rộng không gian tổ chức góp phần tăng cường giao lưu văn hóa nhưng cũng làm giảm tính địa phương đặc trưng.

  4. Biến đổi trong nghi thức và trang phục lễ hội: Nghi thức truyền thống như lễ thỉnh thần, lễ hiến tế, buộc chỉ cổ tay (Sou Kwan hay Baci) vẫn được duy trì nhưng có sự giản lược và kết hợp với các hoạt động biểu diễn nghệ thuật hiện đại. Trang phục truyền thống được giữ gìn nhưng có sự thay đổi về chất liệu và kiểu dáng để phù hợp với xu hướng thời trang và nhu cầu du lịch. Khoảng 70% người tham gia mặc trang phục truyền thống trong lễ hội hiện nay, giảm so với gần như 100% trước đổi mới.

Thảo luận kết quả

Sự biến đổi của lễ hội Bun Khoun Khoan Khao phản ánh tác động đa chiều của kinh tế thị trường, chính sách quản lý và toàn cầu hóa. Việc mở rộng mục đích tổ chức lễ hội nhằm phát triển du lịch và kinh tế đã tạo điều kiện nâng cao thu nhập cho cộng đồng người Phu Thai, đồng thời góp phần bảo tồn và quảng bá văn hóa truyền thống. Tuy nhiên, sự tham gia của các chủ thể bên ngoài và thay đổi về không gian, thời gian tổ chức cũng dẫn đến nguy cơ làm mất đi tính nguyên bản và giá trị tâm linh của lễ hội.

So sánh với các nghiên cứu về lễ hội truyền thống tại các quốc gia Đông Nam Á khác, như lễ hội té nước Bun Pi May hay lễ hội mãn chay Okphansa của người Lào, biến đổi lễ hội Bun Khoun Khoan Khao có nhiều điểm tương đồng về sự thích ứng với bối cảnh kinh tế xã hội mới nhưng vẫn giữ được các yếu tố cốt lõi của nghi lễ truyền thống. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ người tham gia lễ hội theo thời gian, bảng mô tả các nghi thức lễ hội trước và sau đổi mới, giúp minh họa rõ nét sự biến đổi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng quy hoạch lễ hội Bun Khoun Khoan Khao: Thiết lập kế hoạch tổ chức lễ hội định kỳ với sự phối hợp chặt chẽ giữa cộng đồng người Phu Thai và chính quyền địa phương nhằm bảo tồn các nghi thức truyền thống, đồng thời phát triển các hoạt động du lịch văn hóa. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Ban quản lý văn hóa huyện Songkhone.

  2. Phát triển cơ sở hạ tầng và dịch vụ văn hóa tại bản Nakala: Đầu tư nâng cấp đường giao thông, hệ thống cấp nước, điện và các dịch vụ lưu trú, ăn uống để phục vụ lễ hội và khách du lịch, góp phần nâng cao trải nghiệm và thu hút du khách. Thời gian thực hiện: 3 năm; chủ thể: chính quyền tỉnh Savannakhet phối hợp với các nhà đầu tư.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật và quảng bá lễ hội: Triển khai các chương trình truyền thông nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa lễ hội, đồng thời phổ biến các quy định về bảo vệ di sản văn hóa và an ninh lễ hội. Thời gian thực hiện: liên tục; chủ thể: Sở Văn hóa tỉnh, các tổ chức xã hội.

  4. Hỗ trợ cộng đồng nâng cao ý thức bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo về kỹ năng tổ chức lễ hội, bảo tồn trang phục truyền thống và sản phẩm thủ công mỹ nghệ, khuyến khích sự tham gia của thế hệ trẻ. Thời gian thực hiện: 2 năm; chủ thể: các tổ chức phi chính phủ, trường học địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc và nhân học: Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về lễ hội truyền thống của người Phu Thai, giúp hiểu sâu sắc về biến đổi văn hóa trong bối cảnh hiện đại.

  2. Chính quyền địa phương và cơ quan quản lý văn hóa: Thông tin về các yếu tố tác động và đề xuất chính sách hỗ trợ bảo tồn lễ hội có thể làm cơ sở xây dựng kế hoạch phát triển văn hóa và du lịch.

  3. Người làm công tác bảo tồn di sản phi vật thể: Luận văn trình bày các phương pháp bảo tồn lễ hội truyền thống trong điều kiện biến đổi xã hội, góp phần nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư du lịch văn hóa: Hiểu biết về giá trị văn hóa và tiềm năng phát triển du lịch lễ hội giúp xây dựng các sản phẩm du lịch phù hợp, bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lễ hội Bun Khoun Khoan Khao có nguồn gốc từ đâu?
    Lễ hội bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ nữ thần gạo Nanang Khosop, nhằm tạ ơn và cầu mùa bội thu. Truyền thuyết dân gian kể về sự hi sinh của nữ thần và ý nghĩa của các nghi thức trong lễ hội.

  2. Lễ hội đã thay đổi như thế nào sau năm 1986?
    Sau đổi mới, lễ hội mở rộng về mục đích, không gian và thời gian tổ chức, có sự tham gia của chính quyền và khách du lịch, đồng thời nghi thức được giản lược và kết hợp với các hoạt động văn hóa hiện đại.

  3. Ai là người tổ chức và tham gia lễ hội hiện nay?
    Ngoài cộng đồng người Phu Thai bản địa, chính quyền địa phương, các tổ chức du lịch và người Phu Thai di cư tại Viêng Chăn cũng tham gia tổ chức và tham dự lễ hội.

  4. Lễ hội có ảnh hưởng như thế nào đến kinh tế địa phương?
    Lễ hội góp phần thúc đẩy phát triển du lịch văn hóa, tạo thêm nguồn thu nhập cho người dân qua dịch vụ lưu trú, bán sản phẩm thủ công và các hoạt động thương mại liên quan.

  5. Làm thế nào để bảo tồn giá trị truyền thống của lễ hội trong bối cảnh hiện đại?
    Cần xây dựng quy hoạch lễ hội, nâng cấp cơ sở hạ tầng, tăng cường tuyên truyền giáo dục, hỗ trợ cộng đồng duy trì nghi thức và trang phục truyền thống, đồng thời kiểm soát sự can thiệp của các yếu tố bên ngoài.

Kết luận

  • Lễ hội Bun Khoun Khoan Khao là nghi lễ nông nghiệp truyền thống quan trọng của người Phu Thai tại huyện Songkhone, tỉnh Savannakhet, gắn liền với tín ngưỡng thờ nữ thần gạo và cầu mùa bội thu.
  • Từ năm 1986 đến nay, lễ hội đã trải qua nhiều biến đổi về mục đích, chủ thể tổ chức, thời gian, không gian và nghi thức do tác động của kinh tế thị trường, chính sách quản lý và toàn cầu hóa.
  • Biến đổi lễ hội vừa tạo cơ hội phát triển kinh tế và quảng bá văn hóa, vừa đặt ra thách thức trong việc bảo tồn giá trị truyền thống và tính nguyên bản của nghi lễ.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp quy hoạch, phát triển hạ tầng, tuyên truyền giáo dục và hỗ trợ cộng đồng nhằm bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội trong bối cảnh hiện đại.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các đề xuất chính sách, mở rộng nghiên cứu so sánh với các lễ hội truyền thống khác và phát triển sản phẩm du lịch văn hóa bền vững.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của người Phu Thai qua lễ hội Bun Khoun Khoan Khao!