Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2017 đến 6 tháng đầu năm 2022, tình hình tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện trên địa bàn thành phố Hà Nội có xu hướng gia tăng và diễn biến phức tạp. Theo báo cáo của ngành, số vụ án hình sự liên quan đến nhóm đối tượng này chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng số vụ án hình sự trên địa bàn. Người dưới 18 tuổi là nhóm đối tượng đặc biệt, có nhiều hạn chế về thể chất, trí tuệ và tâm lý, do đó việc bảo đảm quyền của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự đối với nhóm này là vấn đề cấp thiết, mang tính nhân văn và pháp lý sâu sắc.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá toàn diện về việc bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự tại Hà Nội, từ đó chỉ ra những tồn tại, hạn chế và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người trong lĩnh vực này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật Việt Nam và thực tiễn thi hành trên địa bàn Hà Nội trong khoảng thời gian 5 năm gần đây, nhằm cung cấp cái nhìn thực tiễn và đề xuất chính sách phù hợp.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự, bảo vệ quyền con người, đặc biệt là quyền của người chưa thành niên trong quá trình tố tụng. Đồng thời, kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ các cơ quan tư pháp, tổ chức xã hội và gia đình trong việc thực hiện trách nhiệm bảo vệ, giáo dục và hỗ trợ người dưới 18 tuổi khi tham gia tố tụng hình sự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính:

  1. Lý thuyết về quyền con người: Dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, quyền con người bao gồm cả quyền tự nhiên và quyền xã hội, được pháp luật quốc gia và quốc tế thừa nhận và bảo vệ. Khái niệm quyền con người được hiểu là những năng lực và nhu cầu vốn có của con người, được thể chế hóa bằng pháp luật nhằm bảo vệ và thực thi trong xã hội.

  2. Lý thuyết về tố tụng hình sự đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi: Tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên cần có những quy định và thủ tục đặc biệt nhằm bảo đảm quyền lợi, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý và khả năng nhận thức của nhóm đối tượng này. Các nguyên tắc như bảo đảm quyền bào chữa, quyền được xét xử công bằng, quyền được bảo vệ bí mật thông tin cá nhân và quyền được ưu tiên giải quyết nhanh chóng được nhấn mạnh.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: quyền con người, bị can, bị cáo, người dưới 18 tuổi, bảo đảm quyền, thủ tục tố tụng đặc biệt, quyền bào chữa, biện pháp cưỡng chế tố tụng.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp, bao gồm:

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và hệ thống hóa số liệu về tình hình tội phạm và thực trạng bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi tại Hà Nội trong giai đoạn 2017-2022.

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: Phân tích các quy định pháp luật hiện hành, tổng hợp các quan điểm lý luận và thực tiễn liên quan đến bảo đảm quyền của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự.

  • Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển các quy định pháp luật về quyền con người và tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên tại Việt Nam.

  • Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật và thực tiễn thi hành giữa các giai đoạn khác nhau, cũng như so sánh với các chuẩn mực quốc tế về quyền trẻ em và tố tụng hình sự.

  • Phương pháp điều tra khảo sát: Thu thập thông tin từ các cơ quan tiến hành tố tụng, luật sư, người đại diện hợp pháp và các tổ chức xã hội tại Hà Nội để đánh giá thực trạng bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi.

Cỡ mẫu khảo sát bao gồm khoảng 100 trường hợp vụ án có người dưới 18 tuổi làm bị can, bị cáo, cùng với phỏng vấn chuyên sâu các cán bộ tư pháp và luật sư. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có trọng số nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng và địa bàn khác nhau. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2021 đến tháng 6/2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy định pháp luật về bảo đảm quyền của người dưới 18 tuổi đã có nhiều tiến bộ: Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định rõ ràng về quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi, bao gồm quyền được bào chữa, quyền được xét xử phù hợp với tâm lý lứa tuổi, quyền được bảo mật thông tin cá nhân và quyền được ưu tiên giải quyết vụ án. Cụ thể, Điều 303 Bộ luật quy định biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam chỉ áp dụng trong trường hợp phạm tội nghiêm trọng trở lên và phải thông báo ngay cho gia đình hoặc người đại diện hợp pháp.

  2. Thực trạng bảo đảm quyền còn nhiều hạn chế: Qua khảo sát tại Hà Nội, khoảng 35% vụ án có người dưới 18 tuổi làm bị can, bị cáo chưa được áp dụng đầy đủ các quy định bảo đảm quyền theo luật định. Ví dụ, có khoảng 20% trường hợp không có sự tham gia của người đại diện hợp pháp trong quá trình điều tra, và 15% vụ án kéo dài quá thời hạn tố tụng quy định, ảnh hưởng đến quyền học tập và tâm lý của người dưới 18 tuổi.

  3. Chất lượng đội ngũ người tiến hành tố tụng còn hạn chế về kiến thức tâm lý lứa tuổi: Chỉ khoảng 40% cán bộ điều tra, kiểm sát viên và thẩm phán được đào tạo chuyên sâu về tâm lý học và khoa học giáo dục liên quan đến người chưa thành niên. Điều này dẫn đến việc áp dụng thủ tục tố tụng chưa phù hợp, gây khó khăn cho việc bảo vệ quyền lợi của người dưới 18 tuổi.

  4. Sự tham gia của gia đình, nhà trường và tổ chức xã hội chưa được phát huy hiệu quả: Chỉ khoảng 30% vụ án có sự tham gia tích cực của đại diện gia đình hoặc nhà trường trong tố tụng, trong khi đây là yếu tố quan trọng giúp bảo vệ quyền và hỗ trợ giáo dục người dưới 18 tuổi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc chưa hoàn thiện đồng bộ hệ thống pháp luật và cơ chế thực thi, cũng như thiếu nguồn lực và đào tạo chuyên môn cho các chủ thể tiến hành tố tụng. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phản ánh thực trạng chung của nhiều địa phương tại Việt Nam, đồng thời cho thấy sự cần thiết phải tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức về quyền con người trong tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi.

Việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế như tạm giam, tạm giữ chưa thực sự phù hợp với đặc điểm tâm lý và lứa tuổi của người chưa thành niên, dẫn đến nguy cơ xâm phạm quyền con người và ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình giáo dục, cải tạo. Các biểu đồ so sánh tỷ lệ áp dụng biện pháp tạm giam giữa người dưới 16 tuổi và từ 16 đến dưới 18 tuổi cho thấy sự chênh lệch rõ rệt, phản ánh sự phân biệt trong chính sách nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro trong thực thi.

Bên cạnh đó, việc thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng với gia đình, nhà trường và tổ chức xã hội làm giảm hiệu quả bảo vệ quyền lợi của người dưới 18 tuổi. Các bảng số liệu khảo sát cho thấy sự tham gia của các chủ thể này có tác động tích cực đến kết quả tố tụng và quá trình tái hòa nhập cộng đồng của người chưa thành niên phạm tội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự về người dưới 18 tuổi: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật nhằm cụ thể hóa hơn nữa các quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi, đặc biệt về thủ tục tố tụng phù hợp với tâm lý lứa tuổi và các biện pháp cưỡng chế hạn chế tối đa việc áp dụng tạm giam. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Quốc hội.

  2. Tăng cường đào tạo chuyên môn cho cán bộ tiến hành tố tụng: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về tâm lý học, khoa học giáo dục và kỹ năng giao tiếp với người chưa thành niên cho điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán. Mục tiêu nâng tỷ lệ cán bộ được đào tạo lên trên 80% trong vòng 3 năm. Chủ thể thực hiện: Học viện Tư pháp, các trường đào tạo luật.

  3. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan tố tụng, gia đình, nhà trường và tổ chức xã hội: Thiết lập quy trình phối hợp, trao đổi thông tin và hỗ trợ người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng và sau khi kết thúc vụ án. Thời gian triển khai: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Tư pháp, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, các tổ chức xã hội.

  4. Nâng cao nhận thức và trách nhiệm của gia đình, xã hội: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, giáo dục về quyền và nghĩa vụ của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự, đồng thời hỗ trợ gia đình trong việc giám sát và giáo dục người thân. Thời gian: liên tục, ưu tiên trong 2 năm đầu. Chủ thể thực hiện: Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức đoàn thể.

  5. Cải thiện cơ sở vật chất và kỹ thuật phục vụ tố tụng: Đầu tư xây dựng buồng hỏi cung, phòng xử án thân thiện với người dưới 18 tuổi, đảm bảo môi trường tố tụng phù hợp với tâm lý và nhu cầu của nhóm đối tượng này. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công an, Tòa án nhân dân các cấp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan lập pháp và cơ quan quản lý nhà nước: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hoàn thiện chính sách, pháp luật về tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi, giúp xây dựng hệ thống pháp luật đồng bộ, nhân văn và hiệu quả.

  2. Cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án): Giúp nâng cao nhận thức, kỹ năng và trách nhiệm trong việc bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi, từ đó nâng cao chất lượng công tác điều tra, truy tố và xét xử.

  3. Luật sư, người bào chữa và các tổ chức xã hội: Cung cấp thông tin, luận cứ pháp lý và thực tiễn để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự, đồng thời hỗ trợ công tác giáo dục, hòa nhập cộng đồng.

  4. Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành luật: Là tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, giảng dạy về quyền con người, tố tụng hình sự và pháp luật về người chưa thành niên, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự được bảo đảm như thế nào?
    Bộ luật Tố tụng hình sự quy định rõ quyền được bào chữa, quyền được xét xử phù hợp với tâm lý lứa tuổi, quyền được bảo mật thông tin cá nhân và quyền được ưu tiên giải quyết vụ án. Ví dụ, người dưới 18 tuổi chỉ bị áp dụng biện pháp tạm giam trong trường hợp phạm tội nghiêm trọng trở lên và phải thông báo ngay cho gia đình.

  2. Tại sao cần có thủ tục tố tụng đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi?
    Người dưới 18 tuổi còn non nớt về thể chất và tâm lý, dễ bị tổn thương và chưa đủ khả năng tự bảo vệ quyền lợi. Thủ tục tố tụng đặc biệt giúp bảo vệ quyền con người, đảm bảo quá trình tố tụng phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý, góp phần giáo dục và tái hòa nhập xã hội.

  3. Ai là người đại diện hợp pháp của bị can, bị cáo dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự?
    Theo pháp luật dân sự, người đại diện hợp pháp thường là cha, mẹ hoặc người giám hộ. Trong tố tụng hình sự, người đại diện hợp pháp có quyền tham gia tố tụng, bảo vệ quyền lợi cho người dưới 18 tuổi, đồng thời có nghĩa vụ giám sát và hỗ trợ họ.

  4. Thực trạng áp dụng biện pháp tạm giam đối với người dưới 18 tuổi hiện nay ra sao?
    Theo khảo sát, biện pháp tạm giam chỉ áp dụng với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội nghiêm trọng trở lên, còn người dưới 16 tuổi chỉ áp dụng trong trường hợp phạm tội rất nghiêm trọng. Tuy nhiên, thực tế còn tồn tại việc áp dụng chưa đúng quy định, gây ảnh hưởng đến quyền lợi của người chưa thành niên.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự?
    Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường đào tạo cán bộ tố tụng về tâm lý lứa tuổi, xây dựng cơ chế phối hợp giữa các chủ thể liên quan, nâng cao nhận thức xã hội và cải thiện cơ sở vật chất phục vụ tố tụng. Ví dụ, tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu cho điều tra viên và thẩm phán về đặc điểm tâm lý người chưa thành niên.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa và phân tích sâu sắc các quy định pháp luật và thực tiễn bảo đảm quyền của bị can, bị cáo là người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự tại Hà Nội giai đoạn 2017-2022.
  • Phát hiện nhiều tiến bộ trong pháp luật nhưng còn tồn tại hạn chế trong thực thi, đặc biệt về đào tạo cán bộ và sự phối hợp giữa các chủ thể liên quan.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường phối hợp và cải thiện cơ sở vật chất.
  • Kết quả nghiên cứu có giá trị tham khảo cho các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội và cộng đồng nghiên cứu, giảng dạy về quyền con người và tố tụng hình sự.
  • Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu ra các địa phương khác để hoàn thiện chính sách bảo vệ quyền người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự trên phạm vi toàn quốc.

Quý độc giả và các cơ quan liên quan được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự, góp phần xây dựng hệ thống tư pháp nhân văn và công bằng.