Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng đã học cho học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo khảo sát tại bốn trường THPT trọng điểm của Hà Nội với 300 học sinh và 21 giáo viên, năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh trong môn Hóa học, đặc biệt phần Sắt thuộc chương trình Hóa học 12, còn nhiều hạn chế. Cụ thể, chỉ khoảng 45% học sinh đạt mức đạt, 35% khá và 20% chưa đạt về năng lực này. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng hệ thống bài tập thực tiễn về Sắt trong chương trình Hóa học 12, qua đó phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng đã học cho học sinh. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng dạy học và vận dụng bài tập thực tiễn tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội trong năm học 2022-2023. Ý nghĩa của đề tài thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học Hóa học, phát triển năng lực thực tiễn cho học sinh, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết về bài tập thực tiễn trong dạy học Hóa học, được định nghĩa là các bài tập đòi hỏi học sinh vận dụng kiến thức, kỹ năng Hóa học kết hợp với kinh nghiệm và kỹ năng sống để giải quyết các vấn đề phát sinh từ thực tiễn. Lý thuyết phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng đã học được xây dựng trên cơ sở mô hình năng lực gồm ba thành phần chính: năng lực biết (tri thức), năng lực làm (kỹ năng) và năng lực biểu cảm (thái độ, giá trị). Mô hình 4 thành phần năng lực (chuyên môn, phương pháp, xã hội, cá thể) phù hợp với trụ cột giáo dục của UNESCO cũng được vận dụng để phân tích. Ngoài ra, các phương pháp dạy học tích cực như dạy học giải quyết vấn đề, dạy học theo nhóm và dạy học theo góc được áp dụng nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích tổng hợp tài liệu lý luận và khảo sát thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm phiếu điều tra ý kiến của 21 giáo viên và 300 học sinh lớp 12 tại bốn trường THPT trên địa bàn Hà Nội: Nguyễn Thị Minh Khai, Ngọc Hồi, Phan Huy Chú, Trần Nhân Tông. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại các trường trọng điểm nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm học sinh và giáo viên có kinh nghiệm dạy học phần Sắt. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng thống kê mô tả, biểu đồ và bảng tổng hợp nhằm đánh giá thực trạng năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng và mức độ sử dụng bài tập thực tiễn trong dạy học. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2022 đến tháng 3/2023, bao gồm khảo sát, thiết kế bài tập, thực nghiệm sư phạm và đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ hiểu biết và quan tâm của giáo viên: 85,7% giáo viên khảo sát cho biết họ hiểu rõ về dạy học phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng và rất quan tâm đến vấn đề này. Hơn 90% giáo viên đánh giá việc hình thành và phát triển năng lực này cho học sinh là cần thiết và rất cần thiết.

  2. Thực trạng năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh: Theo đánh giá của giáo viên, không có học sinh nào đạt mức tốt tuyệt đối, chỉ có 45% đạt mức đạt, 35% khá và 20% chưa đạt. Các biểu hiện năng lực như xác định vấn đề học tập, phân loại kiến thức, vận dụng kiến thức để giải quyết vấn đề thực tiễn đều ở mức trung bình hoặc thấp, đặc biệt năng lực vận dụng kiến thức liên môn và tự đặt ra tình huống mới còn hạn chế (chỉ 20% học sinh thể hiện tốt).

  3. Tần suất sử dụng bài tập thực tiễn trong dạy học: Phần lớn giáo viên thường xuyên hoặc đôi khi sử dụng bài tập thực tiễn trong các tiết dạy mới, luyện tập và kiểm tra kiến thức (tỉ lệ lần lượt là 5,2%, 10,9%, 12,8% cho việc sử dụng thường xuyên). Tuy nhiên, trong các hoạt động ngoại khóa, việc sử dụng bài tập thực tiễn rất hạn chế (hơn 70% giáo viên không sử dụng).

  4. Mức độ sử dụng bài tập thực tiễn theo các mức độ nhận thức của học sinh: Đa số giáo viên sử dụng bài tập thực tiễn chủ yếu để yêu cầu học sinh tái hiện kiến thức và giải thích các hiện tượng lý thuyết (hơn 80%), trong khi việc yêu cầu vận dụng kiến thức để giải quyết tình huống thực tiễn hoặc thực hiện dự án nghiên cứu khoa học nhỏ còn rất thấp (chỉ khoảng 15% thường xuyên).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy giáo viên đã nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng cho học sinh, đồng thời có sự quan tâm cao đến việc sử dụng bài tập thực tiễn trong dạy học. Tuy nhiên, năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh vẫn chưa đạt mức mong muốn, phản ánh qua tỷ lệ học sinh chưa đạt và mức độ biểu hiện năng lực còn thấp ở nhiều khía cạnh. Nguyên nhân chủ yếu là do bài tập thực tiễn trong sách giáo khoa và sách bài tập còn hạn chế về số lượng và tính thực tiễn, giáo viên chưa có nhiều kinh nghiệm và tài liệu hướng dẫn để thiết kế và khai thác bài tập thực tiễn hiệu quả. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình trạng này là phổ biến khi chuyển đổi từ dạy học truyền thống sang dạy học phát triển năng lực. Việc sử dụng bài tập thực tiễn chủ yếu dừng lại ở mức độ tái hiện kiến thức, chưa phát huy được tối đa khả năng vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tiễn phức tạp hơn. Biểu đồ và bảng số liệu trong nghiên cứu minh họa rõ sự phân bố mức độ năng lực của học sinh và tần suất sử dụng bài tập thực tiễn của giáo viên, giúp làm rõ các điểm mạnh và hạn chế hiện tại. Kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của việc thiết kế hệ thống bài tập thực tiễn phù hợp, đa dạng và có tính ứng dụng cao nhằm nâng cao năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng cho học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống bài tập thực tiễn đa dạng, phù hợp: Thiết kế các bài tập thực tiễn về Sắt trong chương trình Hóa học 12 với nội dung súc tích, gắn liền với thực tế đời sống và sản xuất, tránh quá nặng về tính toán. Mục tiêu nâng cao năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: nhóm chuyên gia giáo dục và giáo viên bộ môn.

  2. Tăng cường tập huấn, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về thiết kế và sử dụng bài tập thực tiễn, phương pháp dạy học tích cực như dạy học giải quyết vấn đề, dạy học theo nhóm và theo góc. Mục tiêu nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm của giáo viên trong 6 tháng tới. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường đại học sư phạm.

  3. Phát triển tài liệu hướng dẫn và công cụ đánh giá: Soạn thảo tài liệu hướng dẫn thiết kế bài tập thực tiễn và xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh. Mục tiêu hoàn thiện tài liệu trong 9 tháng. Chủ thể thực hiện: nhóm nghiên cứu và biên soạn giáo trình.

  4. Tăng cường hoạt động trải nghiệm và ngoại khóa: Khuyến khích tổ chức các hoạt động trải nghiệm, dự án khoa học nhỏ liên quan đến nội dung Sắt nhằm tạo môi trường thực tiễn cho học sinh vận dụng kiến thức. Mục tiêu triển khai thường xuyên trong năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên chủ nhiệm, nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học THPT: Nghiên cứu cung cấp hệ thống bài tập thực tiễn và phương pháp dạy học tích cực giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giáo dục phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Hóa học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực phát triển năng lực học sinh.

  4. Các chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để thiết kế chương trình, sách giáo khoa và tài liệu dạy học tích hợp, chú trọng phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bài tập thực tiễn trong dạy học Hóa học là gì?
    Bài tập thực tiễn là các bài tập yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức và kỹ năng Hóa học kết hợp với kinh nghiệm thực tế để giải quyết các vấn đề phát sinh từ đời sống và sản xuất, giúp học sinh hiểu sâu và áp dụng kiến thức hiệu quả.

  2. Tại sao năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh còn thấp?
    Nguyên nhân chính là do bài tập thực tiễn trong sách giáo khoa còn hạn chế, giáo viên chưa có nhiều kinh nghiệm thiết kế và khai thác bài tập thực tiễn, đồng thời học sinh chưa được rèn luyện thường xuyên các kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tế.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực vận dụng kiến thức?
    Các phương pháp dạy học tích cực như dạy học giải quyết vấn đề, dạy học theo nhóm và dạy học theo góc được đánh giá cao trong việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng cho học sinh.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể thiết kế bài tập thực tiễn phù hợp?
    Giáo viên cần dựa trên nội dung chương trình, liên hệ chặt chẽ với thực tiễn đời sống, tránh bài tập quá nặng về tính toán, đồng thời kết hợp các phương pháp dạy học tích cực và tham gia các khóa tập huấn chuyên môn.

  5. Vai trò của bài tập thực tiễn trong việc nâng cao chất lượng dạy học Hóa học là gì?
    Bài tập thực tiễn giúp học sinh củng cố kiến thức, phát triển kỹ năng tư duy, sáng tạo, vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tế, từ đó nâng cao hứng thú học tập và chất lượng giáo dục môn Hóa học.

Kết luận

  • Đề tài đã xây dựng được hệ thống bài tập thực tiễn về Sắt phù hợp với chương trình Hóa học 12 nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng cho học sinh.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh còn nhiều hạn chế, giáo viên quan tâm nhưng chưa khai thác hiệu quả bài tập thực tiễn.
  • Các phương pháp dạy học tích cực và bài tập thực tiễn được đánh giá là biện pháp hiệu quả để phát triển năng lực cho học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực như xây dựng bài tập, bồi dưỡng giáo viên, phát triển tài liệu hướng dẫn và tăng cường hoạt động trải nghiệm.
  • Tiếp theo, cần triển khai thực nghiệm sư phạm rộng rãi và đánh giá hiệu quả lâu dài để hoàn thiện hệ thống bài tập và phương pháp dạy học.

Hành động ngay: Các nhà giáo dục và quản lý cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lượng dạy học Hóa học và phát triển năng lực vận dụng kiến thức kỹ năng cho học sinh phổ thông.