Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng và tác động của khủng hoảng kinh tế - tài chính toàn cầu 2008 – 2010, hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam đối mặt với nhiều thách thức trong việc duy trì hoạt động hiệu quả, an toàn và bền vững. Tăng trưởng tín dụng chậm lại do giới hạn room tín dụng và yêu cầu về tỷ lệ an toàn vốn tối thiểu (CAR) theo Basel II từ năm 2020 đã thúc đẩy các ngân hàng thương mại đa dạng hóa nguồn thu nhập, đặc biệt là thu nhập ngoài lãi. Theo báo cáo ngành, tỷ trọng thu nhập ngoài lãi trong tổng thu nhập của các ngân hàng Việt Nam chỉ dưới 25% trong khi mức tăng trưởng thu nhập ngoài lãi đạt lần lượt 18%, 20% và 23% trong các năm 2015, 2016 và 2017. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích tác động của thu nhập ngoài lãi đến rủi ro tín dụng và khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2008 – 2018, từ đó đề xuất các hàm ý chính sách nhằm giảm thiểu rủi ro và nâng cao hiệu quả hoạt động ngân hàng. Nghiên cứu sử dụng dữ liệu tài chính đã kiểm toán của 26 ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam, áp dụng phương pháp hồi quy dữ liệu bảng để đánh giá mối quan hệ giữa thu nhập ngoài lãi, rủi ro tín dụng và khả năng sinh lời. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các ngân hàng thương mại Việt Nam tối ưu hóa cơ cấu thu nhập, nâng cao năng lực cạnh tranh và đảm bảo an toàn tài chính trong bối cảnh thị trường ngày càng cạnh tranh và biến động.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba khung lý thuyết chính: (1) Lý thuyết thu nhập ngoài lãi của ngân hàng thương mại, phân biệt thu nhập từ hoạt động tín dụng và thu nhập ngoài lãi bao gồm các hoạt động dịch vụ, kinh doanh ngoại hối, đầu tư chứng khoán và các hoạt động khác; (2) Lý thuyết rủi ro tín dụng, được định nghĩa là khả năng mất mát do khách hàng không thực hiện nghĩa vụ trả nợ, đo lường qua các chỉ số như tỷ lệ nợ xấu (NPL) và tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng (LLP); (3) Lý thuyết khả năng sinh lời của ngân hàng, sử dụng các chỉ số tài chính như ROA (lợi nhuận trên tài sản), ROE (lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu) và tỷ lệ chi phí trên thu nhập (CIR) để đánh giá hiệu quả hoạt động. Ngoài ra, luận văn tham khảo các mô hình nghiên cứu tác động của thu nhập ngoài lãi đến rủi ro tín dụng và khả năng sinh lời từ các công trình quốc tế và trong nước, đồng thời xây dựng các giả thuyết về mối quan hệ giữa các biến số tài chính đặc thù của ngân hàng như đòn bẩy tài chính, quy mô ngân hàng, hệ số thanh toán nợ và suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng thu thập từ báo cáo tài chính đã kiểm toán của 26 ngân hàng thương mại cổ phần Việt Nam trong giai đoạn 2008 – 2018, với tổng số quan sát khoảng 286. Phương pháp phân tích chính là hồi quy dữ liệu bảng, bao gồm ba mô hình: Pooled OLS, Fixed Effects Model (FEM) và Random Effects Model (REM). Các biến chính bao gồm: biến phụ thuộc là tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng trên tổng tài sản (LLP) và các chỉ số khả năng sinh lời như ROA, ROE; biến độc lập chính là tỷ lệ thu nhập ngoài lãi trên lợi nhuận ròng (NNII); các biến kiểm soát gồm tỷ lệ chi phí trên thu nhập (CIR), đòn bẩy tài chính (LOATA), hệ số thanh toán nợ (ETA), quy mô ngân hàng (SIZE) và suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE). Quy trình nghiên cứu gồm năm bước: nghiên cứu cơ sở lý thuyết và tổng quan nghiên cứu trước, xây dựng mô hình và giả thuyết, thu thập và xử lý dữ liệu, phân tích kết quả hồi quy và thảo luận, cuối cùng là đề xuất hàm ý chính sách và hướng nghiên cứu tiếp theo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động của thu nhập ngoài lãi đến rủi ro tín dụng: Kết quả hồi quy cho thấy thu nhập ngoài lãi có tác động cùng chiều và tích cực đến rủi ro tín dụng, được đo bằng tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng (LLP). Cụ thể, khi tỷ lệ thu nhập ngoài lãi tăng 1%, tỷ lệ LLP cũng tăng tương ứng khoảng 0.15%, cho thấy đa dạng hóa nguồn thu nhập ngoài lãi làm tăng rủi ro tín dụng của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn nghiên cứu.

  2. Tác động của thu nhập ngoài lãi đến khả năng sinh lời: Thu nhập ngoài lãi cũng có tác động tích cực đến khả năng sinh lời của ngân hàng, thể hiện qua các chỉ số ROA và ROE. Mức tăng 1% trong tỷ lệ thu nhập ngoài lãi dẫn đến tăng khoảng 0.12% ROA và 0.18% ROE, minh chứng cho vai trò quan trọng của thu nhập ngoài lãi trong việc nâng cao lợi nhuận hoạt động của ngân hàng.

  3. Ảnh hưởng của các biến kiểm soát: Tỷ lệ chi phí trên thu nhập (CIR) có mối quan hệ đồng biến với rủi ro tín dụng, nghĩa là chi phí hoạt động cao làm tăng rủi ro tín dụng. Đòn bẩy tài chính (LOATA) và quy mô ngân hàng (SIZE) cũng có tác động cùng chiều với rủi ro tín dụng, trong khi hệ số thanh toán nợ (ETA) có tác động ngược chiều, giúp giảm rủi ro tín dụng. Về khả năng sinh lời, quy mô tiền gửi và quy mô ngân hàng có mối quan hệ tích cực với ROA và ROE.

  4. So sánh với các nghiên cứu khác: Kết quả phù hợp với một số nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy thu nhập ngoài lãi vừa tăng khả năng sinh lời vừa làm tăng rủi ro tín dụng, phản ánh sự đánh đổi giữa lợi nhuận và rủi ro trong hoạt động đa dạng hóa nguồn thu của ngân hàng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc thu nhập ngoài lãi làm tăng rủi ro tín dụng có thể do các ngân hàng mở rộng hoạt động phi tín dụng thiếu kinh nghiệm, dẫn đến quản lý rủi ro chưa hiệu quả. Đồng thời, việc tập trung vào các hoạt động ngoài tín dụng có thể làm giảm sự chú ý đến chất lượng cho vay, làm gia tăng nợ xấu. Tuy nhiên, thu nhập ngoài lãi cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tăng lợi nhuận, giúp ngân hàng giảm sự phụ thuộc vào hoạt động tín dụng truyền thống vốn có nhiều rủi ro. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện mối tương quan giữa tỷ lệ thu nhập ngoài lãi và các chỉ số LLP, ROA, ROE theo từng năm, hoặc bảng tổng hợp kết quả hồi quy với các hệ số và mức ý nghĩa thống kê. So với các nghiên cứu quốc tế, kết quả nghiên cứu tại Việt Nam phản ánh đặc thù thị trường tài chính còn nhiều hạn chế về đa dạng hóa dịch vụ và quản trị rủi ro, đồng thời cho thấy nhu cầu nâng cao năng lực quản lý rủi ro khi mở rộng thu nhập ngoài lãi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý rủi ro tín dụng: Các ngân hàng cần xây dựng hệ thống quản lý rủi ro tín dụng chặt chẽ hơn, đặc biệt trong các hoạt động ngoài tín dụng, nhằm kiểm soát và giảm thiểu rủi ro phát sinh từ đa dạng hóa nguồn thu. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là ban quản trị và phòng quản lý rủi ro.

  2. Đẩy mạnh phát triển dịch vụ phi tín dụng có hiệu quả: Tập trung phát triển các sản phẩm dịch vụ ngoài tín dụng có lợi nhuận cao và rủi ro thấp như dịch vụ thanh toán, bảo lãnh, tư vấn tài chính, nhằm tăng tỷ trọng thu nhập ngoài lãi một cách bền vững. Thời gian 3 năm, chủ thể là phòng kinh doanh và phát triển sản phẩm.

  3. Nâng cao năng lực nhân sự và công nghệ: Đào tạo chuyên sâu cho cán bộ quản lý và nhân viên về kỹ năng quản trị rủi ro và phát triển sản phẩm dịch vụ mới, đồng thời đầu tư công nghệ thông tin để nâng cao hiệu quả vận hành và kiểm soát rủi ro. Thời gian 2-3 năm, chủ thể là phòng nhân sự và công nghệ thông tin.

  4. Tăng cường minh bạch và công bố thông tin: Cải thiện chất lượng báo cáo tài chính và công bố thông tin về rủi ro tín dụng và thu nhập ngoài lãi để nâng cao niềm tin của nhà đầu tư và khách hàng, đồng thời hỗ trợ công tác quản lý và giám sát. Thời gian 1 năm, chủ thể là phòng kiểm toán nội bộ và truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo ngân hàng thương mại: Giúp hiểu rõ tác động của thu nhập ngoài lãi đến rủi ro và lợi nhuận, từ đó xây dựng chiến lược kinh doanh phù hợp, cân bằng giữa tăng trưởng và an toàn tài chính.

  2. Nhà quản lý rủi ro và kiểm soát nội bộ: Cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế các chính sách quản lý rủi ro tín dụng và rủi ro hoạt động liên quan đến thu nhập ngoài lãi.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành tài chính – ngân hàng: Là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu dữ liệu bảng, mô hình hồi quy và phân tích tác động trong lĩnh vực ngân hàng.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước và hoạch định chính sách: Hỗ trợ xây dựng các chính sách giám sát, quy định về hoạt động ngân hàng, đặc biệt trong việc thúc đẩy đa dạng hóa nguồn thu và kiểm soát rủi ro hệ thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thu nhập ngoài lãi là gì và tại sao nó quan trọng với ngân hàng?
    Thu nhập ngoài lãi là khoản thu từ các hoạt động phi tín dụng như dịch vụ, kinh doanh ngoại hối, đầu tư chứng khoán. Nó giúp ngân hàng đa dạng hóa nguồn thu, giảm phụ thuộc vào tín dụng và tăng khả năng sinh lời.

  2. Tại sao thu nhập ngoài lãi lại làm tăng rủi ro tín dụng?
    Khi ngân hàng mở rộng hoạt động ngoài tín dụng mà thiếu kinh nghiệm hoặc quản lý kém, có thể dẫn đến giảm chất lượng cho vay, tăng nợ xấu và chi phí dự phòng, từ đó làm tăng rủi ro tín dụng.

  3. Các chỉ số nào được dùng để đo lường rủi ro tín dụng và khả năng sinh lời?
    Rủi ro tín dụng thường đo bằng tỷ lệ dự phòng rủi ro tín dụng trên tổng tài sản (LLP) hoặc tỷ lệ nợ xấu (NPL). Khả năng sinh lời được đo bằng ROA (lợi nhuận trên tài sản) và ROE (lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu).

  4. Phương pháp nghiên cứu dữ liệu bảng có ưu điểm gì?
    Phương pháp này kết hợp dữ liệu theo thời gian và không gian, giúp kiểm soát biến số không quan sát, tăng độ chính xác và khả năng phân tích mối quan hệ động giữa các biến.

  5. Ngân hàng nên làm gì để cân bằng giữa tăng thu nhập ngoài lãi và kiểm soát rủi ro?
    Ngân hàng cần phát triển các dịch vụ ngoài tín dụng có hiệu quả, đồng thời nâng cao năng lực quản lý rủi ro, đào tạo nhân sự và áp dụng công nghệ để kiểm soát rủi ro phát sinh từ hoạt động đa dạng hóa.

Kết luận

  • Thu nhập ngoài lãi có tác động cùng chiều làm tăng rủi ro tín dụng và đồng thời nâng cao khả năng sinh lời của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2008 – 2018.
  • Các yếu tố như tỷ lệ chi phí trên thu nhập, đòn bẩy tài chính, quy mô ngân hàng cũng ảnh hưởng tích cực đến rủi ro tín dụng, trong khi hệ số thanh toán nợ có tác động ngược chiều.
  • Thu nhập ngoài lãi đóng vai trò quan trọng trong chiến lược đa dạng hóa nguồn thu và nâng cao lợi nhuận ngân hàng, nhưng cần được quản lý chặt chẽ để hạn chế rủi ro.
  • Nghiên cứu sử dụng mô hình hồi quy dữ liệu bảng với cỡ mẫu 26 ngân hàng và 11 năm dữ liệu, cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách và chiến lược phát triển ngân hàng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp quản lý rủi ro, phát triển dịch vụ ngoài tín dụng hiệu quả và nâng cao năng lực quản trị nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững của hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam.

Hành động ngay: Các ngân hàng và cơ quan quản lý nên áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phù hợp, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng nhằm hoàn thiện mô hình quản lý rủi ro và tăng trưởng lợi nhuận trong tương lai.