Tổng quan nghiên cứu

Thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) đã trở thành xu hướng tất yếu trong nền kinh tế hiện đại, đặc biệt tại Việt Nam trong giai đoạn từ năm 2016 đến nay. Theo ước tính, tỷ lệ giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt mới chỉ chiếm khoảng 10% tổng giá trị thanh toán thương mại trong tiêu dùng, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 30% mà Chính phủ đề ra đến năm 2020. Đại dịch Covid-19 đã thúc đẩy nhu cầu sử dụng các phương thức thanh toán không dùng tiền mặt nhằm hạn chế tiếp xúc trực tiếp, góp phần ngăn ngừa lây nhiễm dịch bệnh. Tuy nhiên, hoạt động TTKDTM tại các ngân hàng thương mại, trong đó có Ngân hàng Thương mại cổ phần Công Thương Việt Nam (VietinBank), vẫn còn nhiều khó khăn, thách thức do hệ thống pháp luật chưa hoàn thiện và việc áp dụng pháp luật còn nhiều bất cập.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng áp dụng pháp luật trong hoạt động TTKDTM tại VietinBank, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật trong lĩnh vực này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2016 đến nay, tại VietinBank, nhằm đánh giá chi tiết các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng trong hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển thanh toán không dùng tiền mặt an toàn, hiệu quả, góp phần hiện đại hóa hệ thống ngân hàng và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về thanh toán không dùng tiền mặt và lý thuyết pháp luật kinh tế. Lý thuyết thanh toán không dùng tiền mặt tập trung vào các khái niệm như tài khoản thanh toán không kỳ hạn (TKTT), các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt (séc, ủy nhiệm chi, nhờ thu, thẻ ngân hàng), vai trò của ngân hàng trong tổ chức và kiểm soát hoạt động thanh toán. Lý thuyết pháp luật kinh tế cung cấp cơ sở để phân tích các quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt, bao gồm tính toàn diện, đồng bộ, phù hợp và kỹ thuật xây dựng văn bản pháp luật.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Thanh toán không dùng tiền mặt: phương thức thanh toán không sử dụng tiền mặt mà thông qua trích chuyển tiền từ tài khoản của người chi trả sang tài khoản người thụ hưởng.
  • Tài khoản thanh toán không kỳ hạn (TKTT): tài khoản tiền gửi không kỳ hạn dùng để thực hiện các giao dịch thanh toán.
  • Tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán: ngân hàng, tổ chức tín dụng và các đơn vị được phép cung cấp dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt.
  • Các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt: séc, ủy nhiệm chi, nhờ thu, thẻ ngân hàng, thanh toán điện tử.
  • Quy định pháp luật về thanh toán không dùng tiền mặt: các văn bản pháp luật, nghị định, thông tư hướng dẫn điều chỉnh hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp, bao gồm:

  • Phương pháp luận kết hợp tư duy logic và duy vật biện chứng để hệ thống hóa cơ sở lý luận về pháp luật và thanh toán không dùng tiền mặt.
  • Phương pháp phân tích, tổng hợp nhằm đánh giá các quy định pháp luật hiện hành và thực trạng áp dụng tại VietinBank.
  • Phương pháp so sánh, đối chiếu để nhận diện điểm tương đồng, khác biệt giữa các quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng, từ đó phát hiện các bất cập.
  • Phương pháp lịch sử để theo dõi sự phát triển của pháp luật về thanh toán không dùng tiền mặt qua các giai đoạn.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật như Nghị định 101/2012/NĐ-CP, Nghị định 80/2016/NĐ-CP, Thông tư 46/2014/TT-NHNN, các báo cáo nội bộ của VietinBank, số liệu thống kê về hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt tại ngân hàng trong giai đoạn 2016-2022. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các chi nhánh và phòng giao dịch của VietinBank tại Thành phố Hồ Chí Minh và một số địa phương khác. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu phi xác suất theo tiêu chí có liên quan đến hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến nay, phù hợp với giai đoạn triển khai các đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt của Chính phủ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt tại VietinBank còn thấp: Theo số liệu nội bộ, tỷ lệ giao dịch không dùng tiền mặt chỉ chiếm khoảng 12% tổng số giao dịch thanh toán tại VietinBank trong giai đoạn 2016-2022, thấp hơn mục tiêu chung của Chính phủ là 30%. Điều này phản ánh sự chậm trễ trong việc chuyển đổi thói quen sử dụng tiền mặt của khách hàng.

  2. Hệ thống pháp luật còn nhiều bất cập và chưa đồng bộ: Luật và các văn bản hướng dẫn về thanh toán không dùng tiền mặt chưa bao phủ toàn diện các hình thức thanh toán mới như thanh toán điện tử, ví điện tử, dẫn đến khó khăn trong việc áp dụng và kiểm soát. Khoảng 35% các quy định hiện hành chưa được cập nhật kịp thời theo sự phát triển công nghệ và thị trường.

  3. Rủi ro an ninh và gian lận trong thanh toán điện tử gia tăng: VietinBank ghi nhận khoảng 8% số vụ khiếu nại liên quan đến gian lận, mất an toàn thông tin trong giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt, chủ yếu qua kênh ngân hàng điện tử và thẻ. Đây là thách thức lớn đối với việc bảo vệ quyền lợi khách hàng và uy tín ngân hàng.

  4. Chưa có cơ chế giám sát và xử lý vi phạm pháp luật hiệu quả: Việc phối hợp giữa các cơ quan quản lý nhà nước và ngân hàng trong giám sát hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt còn hạn chế, dẫn đến tình trạng vi phạm pháp luật chưa được xử lý kịp thời, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của hoạt động này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trên xuất phát từ sự chưa hoàn thiện của hệ thống pháp luật, đặc biệt là các quy định về an toàn bảo mật và xử lý vi phạm trong thanh toán không dùng tiền mặt. So với một số nghiên cứu trong ngành, tỷ lệ giao dịch không dùng tiền mặt tại VietinBank thấp hơn mức trung bình của các ngân hàng thương mại lớn khác, cho thấy cần có sự đầu tư và đổi mới mạnh mẽ hơn trong công nghệ và chính sách khách hàng.

Việc gia tăng các vụ gian lận và rủi ro an ninh phản ánh sự phát triển nhanh chóng của công nghệ nhưng chưa đi kèm với các biện pháp bảo vệ tương ứng. Các biểu đồ phân tích số vụ khiếu nại theo năm cho thấy xu hướng tăng dần, đòi hỏi VietinBank và các cơ quan quản lý phải nâng cao năng lực giám sát và ứng phó.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ vai trò quan trọng của pháp luật trong việc thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt phát triển an toàn, hiệu quả. Việc hoàn thiện pháp luật không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi khách hàng mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho ngân hàng mở rộng dịch vụ, nâng cao năng lực cạnh tranh trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về thanh toán không dùng tiền mặt: Cần sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp luật hiện hành để bao phủ đầy đủ các hình thức thanh toán mới, đặc biệt là thanh toán điện tử và ví điện tử. Mục tiêu đạt được trong vòng 2 năm tới, do Bộ Tài chính và Ngân hàng Nhà nước chủ trì phối hợp với các bộ ngành liên quan.

  2. Tăng cường công tác giám sát và xử lý vi phạm: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước và ngân hàng trong giám sát hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt, xử lý kịp thời các vi phạm pháp luật. Thời gian triển khai trong 1 năm, do Ngân hàng Nhà nước và các cơ quan thanh tra, kiểm tra thực hiện.

  3. Đầu tư nâng cao công nghệ bảo mật và phòng chống gian lận: VietinBank cần đẩy mạnh đầu tư hệ thống công nghệ thông tin hiện đại, áp dụng các giải pháp bảo mật tiên tiến như xác thực đa yếu tố, mã hóa dữ liệu, giám sát giao dịch bất thường. Mục tiêu giảm 50% số vụ gian lận trong 3 năm tới.

  4. Tăng cường truyền thông, nâng cao nhận thức khách hàng: Triển khai các chương trình truyền thông, đào tạo nhằm thay đổi thói quen sử dụng tiền mặt, nâng cao niềm tin và hiểu biết của khách hàng về thanh toán không dùng tiền mặt. Thời gian thực hiện liên tục, do VietinBank phối hợp với các tổ chức xã hội và truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ngân hàng thương mại và tổ chức tín dụng: Giúp các đơn vị này hiểu rõ hơn về các quy định pháp luật và thực trạng áp dụng trong hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt, từ đó cải thiện quy trình, nâng cao hiệu quả và an toàn giao dịch.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước về tài chính, ngân hàng: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, pháp luật và tăng cường công tác giám sát, quản lý hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt trên toàn quốc.

  3. Doanh nghiệp và khách hàng cá nhân sử dụng dịch vụ ngân hàng: Nâng cao nhận thức về quyền lợi, nghĩa vụ và các rủi ro khi sử dụng các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt, giúp họ lựa chọn phương thức thanh toán phù hợp và an toàn.

  4. Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực luật kinh tế và tài chính ngân hàng: Cung cấp tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật thanh toán không dùng tiền mặt, góp phần phát triển nghiên cứu khoa học và đào tạo trong lĩnh vực này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thanh toán không dùng tiền mặt là gì?
    Thanh toán không dùng tiền mặt là phương thức thanh toán tiền hàng hóa, dịch vụ không sử dụng tiền mặt mà thực hiện qua việc trích chuyển tiền từ tài khoản của người chi trả sang tài khoản người thụ hưởng thông qua tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán như ngân hàng.

  2. Ngân hàng có vai trò gì trong thanh toán không dùng tiền mặt?
    Ngân hàng vừa là tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán, vừa là trung gian thực hiện các giao dịch trích chuyển tiền, kiểm soát tính hợp pháp, an toàn và chính xác của các giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt.

  3. Những hình thức thanh toán không dùng tiền mặt phổ biến hiện nay?
    Các hình thức phổ biến gồm thanh toán bằng séc, ủy nhiệm chi, nhờ thu, thẻ ngân hàng, thanh toán điện tử qua internet banking, mobile banking và ví điện tử.

  4. Những khó khăn chính trong áp dụng pháp luật thanh toán không dùng tiền mặt tại VietinBank?
    Bao gồm hệ thống pháp luật chưa đồng bộ, chưa cập nhật kịp thời các hình thức thanh toán mới, rủi ro an ninh mạng và gian lận gia tăng, cùng với cơ chế giám sát và xử lý vi phạm chưa hiệu quả.

  5. Làm thế nào để nâng cao tỷ lệ sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt?
    Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường công nghệ bảo mật, nâng cao nhận thức khách hàng qua truyền thông, đồng thời cải thiện chất lượng dịch vụ và chính sách ưu đãi để khuyến khích người dân và doanh nghiệp sử dụng thanh toán không dùng tiền mặt.

Kết luận

  • Thanh toán không dùng tiền mặt là xu hướng tất yếu, góp phần hiện đại hóa hệ thống ngân hàng và thúc đẩy phát triển kinh tế.
  • Thực trạng áp dụng pháp luật tại VietinBank còn nhiều hạn chế, tỷ lệ giao dịch không dùng tiền mặt thấp, rủi ro an ninh và gian lận gia tăng.
  • Hệ thống pháp luật hiện hành chưa đồng bộ, chưa đáp ứng kịp thời các hình thức thanh toán mới và chưa có cơ chế giám sát hiệu quả.
  • Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường giám sát, đầu tư công nghệ bảo mật và nâng cao nhận thức khách hàng để thúc đẩy phát triển thanh toán không dùng tiền mặt.
  • Các bước tiếp theo bao gồm xây dựng đề án hoàn thiện pháp luật trong 2 năm tới, triển khai công nghệ bảo mật và truyền thông nâng cao nhận thức trong 3 năm tới.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng hệ thống thanh toán không dùng tiền mặt an toàn, hiệu quả và bền vững cho tương lai kinh tế Việt Nam.