Tổng quan nghiên cứu

Trong lĩnh vực kỹ thuật điều khiển, hệ thống con lắc ngược kép là một mô hình phi tuyến phức tạp với ba thông số tự do gồm góc của hai con lắc và vị trí của xe, đồng thời chỉ có một ngõ vào điều khiển. Theo ước tính, việc điều khiển hệ thống này gặp nhiều thách thức do tính phi tuyến cao và vòng lặp hở không ổn định, dẫn đến con lắc dễ dàng rơi khỏi trạng thái cân bằng khi mô phỏng. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là thiết kế bộ điều khiển trượt cho hệ thống con lắc ngược kép nhằm duy trì trạng thái cân bằng đứng của con lắc, đồng thời mô phỏng và hiệu chỉnh bộ điều khiển trên phần mềm Matlab Simulink. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào mô phỏng bộ điều khiển trượt cho con lắc ngược kép, chưa thực hiện kiểm chứng thực nghiệm. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả điều khiển các hệ thống phi tuyến phức tạp, góp phần ứng dụng trong robot cân bằng, điều khiển động cơ, và các hệ thống cơ điện tử hiện đại. Kết quả mô phỏng cho thấy hệ thống có thể tự ổn định sau khoảng 3,2 giây với sai số góc và vị trí được giảm thiểu đáng kể, mở ra hướng phát triển cho các ứng dụng thực tế trong điều khiển robot và cơ cấu linh động.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: điều khiển phi tuyến và điều khiển trượt. Điều khiển phi tuyến giải quyết các hệ thống có thành phần phi tuyến, vượt qua giới hạn của điều khiển tuyến tính trong việc xử lý các đặc tính phi tuyến cứng như ma sát Coulomb, bảo hòa và hiện tượng trễ. Điều khiển trượt sử dụng luật điều khiển hồi tiếp gián đoạn để đưa hệ thống về một mặt trượt trong không gian trạng thái, giúp hệ thống không nhạy cảm với nhiễu và biến đổi tham số. Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: mặt trượt (sliding surface), luật điều khiển trượt (sliding mode control law), và hiện tượng chattering – dao động không mong muốn quanh mặt trượt. Luận văn áp dụng định lý ổn định thứ hai của Lyapunov để chứng minh tính ổn định tiệm cận của hệ thống điều khiển trượt, đồng thời sử dụng bổ đề Barbalat để phân tích giới hạn hội tụ của các trạng thái.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu nghiên cứu bao gồm các tài liệu chuyên ngành về điều khiển phi tuyến, điều khiển trượt, và các bài báo khoa học trong và ngoài nước về hệ thống con lắc ngược kép. Phương pháp phân tích chủ yếu là xây dựng mô hình toán học cho hệ thống con lắc ngược kép dựa trên phương pháp Euler-Lagrange, xác định các phương trình trạng thái phi tuyến. Bộ điều khiển trượt phân cấp được thiết kế dựa trên mô hình này, với ba mặt trượt tương ứng cho hai con lắc và xe, kết hợp thành mặt trượt lớp thứ hai. Quá trình nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến 2014 tại Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh. Mô phỏng và hiệu chỉnh bộ điều khiển được thực hiện trên phần mềm Matlab Simulink với cỡ mẫu mô phỏng phù hợp để đánh giá đáp ứng hệ thống trong các trường hợp khác nhau, bao gồm thay đổi góc nghiêng, nhiễu tác động và thay đổi hệ số điều khiển.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mô hình toán học chính xác cho hệ con lắc ngược kép: Sử dụng phương pháp Euler-Lagrange, mô hình được xây dựng với các tham số cụ thể như khối lượng xe m0 = 1 kg, khối lượng con lắc m1 = m2 = 0,1 kg, chiều dài con lắc L1 = L2 = 0,2 m, và gia tốc trọng trường g = 9,81 m/s². Mô hình này cho phép mô phỏng chính xác động học phi tuyến của hệ thống.

  2. Thiết kế bộ điều khiển trượt phân cấp hiệu quả: Bộ điều khiển gồm ba mặt trượt lớp thứ nhất cho từng hệ con và một mặt trượt lớp thứ hai tổng hợp, với các tham số điều khiển k = 20, λ1 = 5.6, λ2 = 0.4, λ3 = 0.03, ε1, ε2, ε3 và η được hiệu chỉnh dựa trên kết quả mô phỏng. Luật điều khiển đảm bảo đưa hệ thống về mặt trượt trong thời gian hữu hạn và duy trì trạng thái ổn định.

  3. Hiệu quả mô phỏng trong việc ổn định hệ thống: Kết quả mô phỏng cho thấy con lắc 1 giảm biên độ dao động từ 0.095 rad về gần 0 trong khoảng 2.5 giây, con lắc 2 ổn định trong khoảng 3.6 giây, và xe di chuyển với biên độ tối đa 0.041 m để cân bằng hệ thống. Tổng thời gian hệ thống đạt trạng thái ổn định khoảng 3.2 giây, đáp ứng mục tiêu đề ra.

  4. Phân tích tính ổn định tiệm cận: Qua chứng minh bằng định lý Lyapunov và bổ đề Barbalat, mặt trượt lớp thứ hai và các mặt trượt lớp thứ nhất đều ổn định tiệm cận, đảm bảo sai số góc và vị trí hội tụ về 0 khi thời gian tiến tới vô cùng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính giúp bộ điều khiển trượt phân cấp đạt hiệu quả là khả năng xử lý đặc tính phi tuyến và bất định của hệ thống con lắc ngược kép, đồng thời giảm thiểu ảnh hưởng của nhiễu và sai số mô hình. So với các phương pháp điều khiển tuyến tính truyền thống như PID hay LQR, điều khiển trượt cho phép duy trì ổn định trong vùng hoạt động rộng hơn và có khả năng chống nhiễu tốt hơn. Kết quả mô phỏng phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về điều khiển trượt cho hệ con lắc ngược kép, đồng thời khắc phục hiện tượng chattering thông qua việc sử dụng hàm saturation thay cho hàm signum trong luật điều khiển. Việc mô phỏng trên Matlab Simulink cung cấp biểu đồ đáp ứng góc, vận tốc và vị trí xe minh họa rõ ràng quá trình hội tụ của hệ thống, giúp đánh giá trực quan hiệu quả của bộ điều khiển. Tuy nhiên, giới hạn của nghiên cứu là chưa thực hiện kiểm chứng thực nghiệm, do đó hiệu quả thực tế của bộ điều khiển cần được đánh giá thêm trong các ứng dụng thực tế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Triển khai kiểm chứng thực nghiệm bộ điều khiển trượt: Thực hiện lắp đặt hệ thống con lắc ngược kép thực tế với các cảm biến encoder và cơ cấu chấp hành để kiểm tra độ tin cậy và hiệu quả của bộ điều khiển đã thiết kế trên mô hình thực tế trong vòng 12 tháng, do nhóm nghiên cứu kỹ thuật điện tử và cơ điện tử thực hiện.

  2. Tối ưu hóa tham số điều khiển bằng các thuật toán thông minh: Áp dụng các phương pháp như giải thuật di truyền, mạng nơ-ron hoặc điều khiển mờ để tự động hiệu chỉnh các tham số λ, k, ε nhằm nâng cao tốc độ hội tụ và giảm hiện tượng chattering trong vòng 6 tháng, do nhóm nghiên cứu điều khiển tự động đảm nhiệm.

  3. Mở rộng ứng dụng bộ điều khiển trượt cho các hệ thống robot cân bằng: Nghiên cứu và phát triển bộ điều khiển trượt cho robot hai chân hoặc các cơ cấu linh động khác dựa trên kết quả nghiên cứu con lắc ngược kép, nhằm cải thiện độ ổn định và khả năng thích nghi với môi trường thay đổi trong 18 tháng, phối hợp giữa các phòng thí nghiệm robot và điều khiển.

  4. Phát triển phần mềm mô phỏng nâng cao tích hợp điều khiển trượt: Xây dựng giao diện mô phỏng trực quan, tích hợp các công cụ phân tích và tối ưu hóa điều khiển trượt trên Matlab hoặc các nền tảng khác, giúp người dùng dễ dàng thiết kế và thử nghiệm bộ điều khiển trong vòng 1 năm, do nhóm phát triển phần mềm kỹ thuật thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Kỹ thuật Điện tử – Điều khiển tự động: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về điều khiển phi tuyến và điều khiển trượt, giúp nâng cao hiểu biết và kỹ năng thiết kế bộ điều khiển cho các hệ thống cơ điện tử phức tạp.

  2. Kỹ sư phát triển hệ thống robot và cơ cấu linh động: Các kỹ sư có thể áp dụng phương pháp thiết kế bộ điều khiển trượt phân cấp để cải thiện độ ổn định và khả năng chống nhiễu cho robot cân bằng hoặc các thiết bị tự động khác.

  3. Giảng viên và nhà nghiên cứu trong lĩnh vực điều khiển tự động: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và mô hình toán học chi tiết, cùng với kết quả mô phỏng minh họa, hỗ trợ cho việc giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu về điều khiển phi tuyến.

  4. Các nhà phát triển phần mềm mô phỏng kỹ thuật: Thông tin về mô hình hóa hệ thống con lắc ngược kép và thiết kế bộ điều khiển trượt trên Matlab Simulink giúp phát triển các công cụ mô phỏng và đào tạo kỹ thuật hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Điều khiển trượt là gì và tại sao lại phù hợp với hệ thống con lắc ngược kép?
    Điều khiển trượt là phương pháp điều khiển phi tuyến sử dụng luật điều khiển hồi tiếp gián đoạn để đưa hệ thống về một mặt trượt trong không gian trạng thái, giúp hệ thống không nhạy cảm với nhiễu và biến đổi tham số. Phương pháp này phù hợp với con lắc ngược kép do tính phi tuyến cao và yêu cầu ổn định trong vùng hoạt động rộng.

  2. Hiện tượng chattering là gì và làm thế nào để giảm thiểu nó?
    Chattering là dao động không mong muốn quanh mặt trượt do luật điều khiển thay đổi tức thời. Để giảm thiểu, có thể thay hàm signum bằng hàm saturation, hoặc giảm hệ số điều khiển k, giúp giảm biên độ tín hiệu điều khiển và tránh kích hoạt các tần số cao gây hư hại thiết bị.

  3. Mô hình toán học của con lắc ngược kép được xây dựng như thế nào?
    Mô hình được xây dựng dựa trên phương pháp Euler-Lagrange, sử dụng các đại lượng động năng và thế năng của xe và hai con lắc, từ đó suy ra các phương trình chuyển động phi tuyến dạng ma trận, mô tả chính xác đặc tính động học của hệ thống.

  4. Bộ điều khiển trượt phân cấp hoạt động ra sao?
    Bộ điều khiển phân cấp chia hệ thống thành ba hệ con với mặt trượt riêng biệt, sau đó kết hợp thành mặt trượt lớp thứ hai tổng hợp. Luật điều khiển tổng hợp đảm bảo mỗi hệ con bám sát mặt trượt của nó, đồng thời toàn hệ thống ổn định tiệm cận.

  5. Kết quả mô phỏng cho thấy hiệu quả điều khiển như thế nào?
    Mô phỏng trên Matlab Simulink cho thấy con lắc 1 và 2 giảm biên độ dao động về gần 0 trong khoảng 2.5 đến 3.6 giây, xe di chuyển để cân bằng hệ thống với biên độ tối đa 0.041 m, tổng thể hệ thống ổn định sau khoảng 3.2 giây, đáp ứng mục tiêu điều khiển đề ra.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công mô hình toán học phi tuyến chính xác cho hệ thống con lắc ngược kép dựa trên phương pháp Euler-Lagrange.
  • Bộ điều khiển trượt phân cấp được thiết kế hiệu quả, đảm bảo ổn định tiệm cận cho cả ba thông số trạng thái của hệ thống.
  • Kết quả mô phỏng trên Matlab Simulink chứng minh hệ thống có thể tự ổn định trong khoảng 3,2 giây với sai số góc và vị trí được giảm thiểu rõ rệt.
  • Phân tích lý thuyết dựa trên định lý Lyapunov và bổ đề Barbalat xác nhận tính ổn định và hội tụ của hệ thống điều khiển.
  • Hướng phát triển tiếp theo là kiểm chứng thực nghiệm, tối ưu hóa tham số điều khiển bằng thuật toán thông minh và mở rộng ứng dụng cho các hệ thống robot cân bằng.

Để tiếp tục nghiên cứu và ứng dụng, độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích triển khai kiểm chứng thực nghiệm và phát triển các thuật toán tối ưu hóa tham số điều khiển nhằm nâng cao hiệu quả và độ tin cậy của hệ thống trong thực tế.