Đặc điểm tâm lý xã hội của người dân di cư bán hàng rong ở Hà Nội

• Tác giả: Nguyễn Thị Anh Thư
• Người hướng dẫn: Trần Thị Minh Đức, ThS
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Tâm lý học
• Đề tài: Đặc điểm Tâm Lý - Xã Hội Của Người Dân Di Cư Bán Hàng Rong Ở Hà Nội
• Loại tài liệu: Luận văn
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN
• 1.1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU TÌNH HÌNH DI CƯ LAO ĐỘNG TRÊN THẾ GIỚI VÀ Ở VIỆT NAM
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Đặc điểm xã hội của người dân di cư bán hàng rong

Người di cư bán hàng rong tại Hà Nội thường có độ tuổi từ 18 đến 55, với phần lớn là những người có trình độ học vấn thấp. Họ chủ yếu xuất phát từ các vùng nông thôn, nơi mà điều kiện sống và kinh tế còn nhiều khó khăn. Việc di cư ra thành phố không chỉ là một lựa chọn mà còn là một nhu cầu thiết yếu để cải thiện đời sống. Theo nghiên cứu, những người này thường phải chấp nhận làm những công việc bấp bênh, không ổn định, như bán hàng rong, để kiếm sống. Họ thường xuyên phải đối mặt với những thách thức như chi phí sinh hoạt cao, sự kỳ thị từ người dân thành phố và thiếu sự hỗ trợ từ chính quyền. Điều này dẫn đến tình trạng sống trôi nổi, không có bảo hiểm y tế hay xã hội, khiến họ dễ bị tổn thương trong xã hội đô thị.

1.1. Đặc điểm nhân khẩu học

Người bán hàng rong chủ yếu là những người lao động di cư từ các tỉnh lân cận Hà Nội. Họ thường có độ tuổi từ 20 đến 39, với tỷ lệ nam giới cao hơn nữ giới. Hầu hết đều có trình độ học vấn thấp, không được đào tạo nghề, dẫn đến việc họ khó tìm kiếm việc làm ổn định. Nhiều người trong số họ có hoàn cảnh gia đình khó khăn, thiếu đất sản xuất và việc làm, buộc họ phải rời quê hương để tìm kiếm cơ hội tại thành phố. Đặc điểm này cho thấy sự cần thiết phải có các chính sách hỗ trợ cho nhóm người này nhằm cải thiện điều kiện sống và làm việc của họ.

1.2. Tình hình kinh tế

Người di cư bán hàng rong thường phải đối mặt với tình hình kinh tế khó khăn. Họ chủ yếu kiếm sống bằng cách bán các sản phẩm tiêu dùng như thực phẩm, đồ uống và các mặt hàng thiết yếu khác. Mức thu nhập của họ thường không ổn định và phụ thuộc vào nhiều yếu tố như thời tiết, tình hình giao thông và nhu cầu của người tiêu dùng. Nghiên cứu cho thấy, những người có thu nhập cao hơn thường cảm thấy hài lòng hơn với công việc của mình. Tuy nhiên, phần lớn người bán hàng rong vẫn phải chấp nhận mức thu nhập thấp, không đủ để trang trải cho cuộc sống hàng ngày.

II. Đặc điểm tâm lý của người dân di cư bán hàng rong

Tâm lý của người di cư bán hàng rong tại Hà Nội chịu ảnh hưởng lớn từ hoàn cảnh sống và công việc của họ. Họ thường có tâm trạng lo âu, căng thẳng do áp lực kinh tế và sự kỳ thị từ xã hội. Nhu cầu cơ bản của họ không chỉ là kiếm sống mà còn là tìm kiếm sự chấp nhận và hòa nhập vào cộng đồng. Nhiều người trong số họ cảm thấy cô đơn và thiếu sự hỗ trợ từ gia đình và bạn bè. Tâm lý này có thể dẫn đến những vấn đề về sức khỏe tâm thần, như trầm cảm và lo âu. Việc thiếu kỹ năng ứng xử và giao tiếp cũng khiến họ gặp khó khăn trong việc xây dựng mối quan hệ xã hội.

2.1. Nhu cầu và nhận thức

Người bán hàng rong thường có nhu cầu cao về sự chấp nhận và hòa nhập xã hội. Họ nhận thức rõ về những khó khăn mà mình phải đối mặt, nhưng vẫn giữ hy vọng về một tương lai tốt đẹp hơn. Nhiều người trong số họ có ý thức về giá trị của công việc mình làm, coi đó là cách để tồn tại và hỗ trợ gia đình. Tuy nhiên, sự thiếu hụt về kiến thức và kỹ năng cũng khiến họ gặp khó khăn trong việc nâng cao chất lượng cuộc sống. Họ cần được hỗ trợ để cải thiện nhận thức và kỹ năng sống, từ đó có thể tìm kiếm cơ hội tốt hơn trong tương lai.

2.2. Tâm trạng và tính cách

Tâm trạng của người di cư bán hàng rong thường dao động giữa hy vọng và thất vọng. Họ phải đối mặt với nhiều áp lực từ công việc và cuộc sống hàng ngày, dẫn đến cảm giác mệt mỏi và căng thẳng. Tính cách của họ thường được mô tả là chịu khó, nhẫn nhịn và khéo léo. Những phẩm chất này giúp họ tồn tại trong môi trường cạnh tranh khốc liệt của thành phố. Tuy nhiên, sự thiếu tự tin và cảm giác bị kỳ thị cũng có thể ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp và xây dựng mối quan hệ xã hội của họ.

III. Thách thức và cơ hội cho người di cư bán hàng rong

Người di cư bán hàng rong tại Hà Nội phải đối mặt với nhiều thách thức trong cuộc sống hàng ngày. Họ thường xuyên bị kiểm tra và xử phạt bởi các cơ quan chức năng, điều này không chỉ ảnh hưởng đến thu nhập mà còn đến tâm lý của họ. Bên cạnh đó, sự kỳ thị từ người dân thành phố cũng khiến họ cảm thấy bị cô lập và thiếu sự hỗ trợ. Tuy nhiên, trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng, người bán hàng rong cũng có những cơ hội để phát triển. Họ có thể tận dụng nhu cầu tiêu dùng ngày càng tăng của người dân thành phố để mở rộng kinh doanh. Việc xây dựng mối quan hệ tốt với khách hàng cũng có thể giúp họ cải thiện thu nhập và nâng cao chất lượng cuộc sống.

3.1. Thách thức trong công việc

Người bán hàng rong thường phải đối mặt với nhiều thách thức trong công việc, bao gồm sự cạnh tranh gay gắt từ các cửa hàng chính thức và các quy định pháp lý khắt khe. Họ thường xuyên bị kiểm tra và xử phạt, điều này không chỉ ảnh hưởng đến thu nhập mà còn đến tâm lý của họ. Sự thiếu hụt về kiến thức và kỹ năng cũng khiến họ gặp khó khăn trong việc quản lý công việc và phát triển kinh doanh. Để vượt qua những thách thức này, họ cần được hỗ trợ về mặt đào tạo và thông tin.

3.2. Cơ hội phát triển

Mặc dù phải đối mặt với nhiều thách thức, người di cư bán hàng rong cũng có những cơ hội để phát triển. Sự gia tăng nhu cầu tiêu dùng tại các đô thị lớn như Hà Nội tạo ra nhiều cơ hội kinh doanh cho họ. Họ có thể tận dụng các kênh truyền thông xã hội để quảng bá sản phẩm và mở rộng thị trường. Việc xây dựng mối quan hệ tốt với khách hàng cũng có thể giúp họ cải thiện thu nhập và nâng cao chất lượng cuộc sống. Để tận dụng những cơ hội này, họ cần được trang bị thêm kiến thức và kỹ năng kinh doanh.

Tổng quan nghiên cứu

Hiện tượng di cư lao động từ nông thôn ra thành phố là một xu hướng phát triển mạnh mẽ tại Việt Nam, đặc biệt từ giữa những năm 1990 đến nay. Theo ước tính, Hà Nội hiện có khoảng 10.000 người bán hàng rong, trong khi cả nước có khoảng 2 triệu người hoạt động trong lĩnh vực này tại các đô thị lớn. Người dân di cư bán hàng rong chủ yếu là lao động ngoại tỉnh, có trình độ học vấn thấp, thu nhập trung bình khoảng 30.000 đồng/ngày, tương đương 10-18 triệu đồng/năm (năm 2008). Họ thường phải đối mặt với nhiều khó khăn về điều kiện sống, sức khỏe và pháp lý, đặc biệt khi có các chính sách cấm bán hàng rong trên các tuyến phố chính của thành phố.

Nghiên cứu tập trung vào đặc điểm tâm lý - xã hội của người dân di cư bán hàng rong ở Hà Nội nhằm làm rõ các nhu cầu, nhận thức, tâm trạng và kỹ năng ứng xử của nhóm đối tượng này. Mục tiêu cụ thể là phân tích các đặc điểm xã hội và tâm lý nổi bật, từ đó đề xuất các giải pháp hỗ trợ và quản lý hiệu quả. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 328 người bán hàng rong tại 6 quận của Hà Nội, trong độ tuổi 18-55, với các mặt hàng đa dạng như rau quả, đồ ăn, quần áo, sách báo, đồ nhựa và sành sứ. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiểu biết về nhóm lao động phi chính thức, góp phần cải thiện chính sách xã hội và quản lý đô thị.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: Thuyết nhu cầu của Abraham Maslow và quan điểm Marxist về nhu cầu con người. Maslow phân loại nhu cầu thành năm bậc: nhu cầu thể lý, an toàn, giao lưu tình cảm, được quý trọng và tự thể hiện bản thân. Người bán hàng rong chủ yếu tập trung vào ba nhu cầu nổi bật là nhu cầu vật chất (ăn, mặc, chỗ ở), nhu cầu an toàn (việc làm, sức khỏe) và nhu cầu nhận thức (hiểu biết về công việc và cuộc sống). Quan điểm Marxist nhấn mạnh nhu cầu là sự đòi hỏi của cá nhân trong mối quan hệ với môi trường xã hội, bao gồm nhu cầu vật chất, tinh thần và xã hội.

Ngoài ra, nghiên cứu sử dụng các khái niệm tâm lý liên quan như nhận thức (phản ánh thế giới khách quan qua hoạt động tích cực của chủ thể), tâm trạng (trạng thái cảm xúc bền vững ảnh hưởng đến hành vi), và kỹ năng ứng xử (khả năng vận dụng tri thức và thái độ trong giao tiếp và hành động). Các khái niệm này giúp phân tích sâu sắc đặc điểm tâm lý - xã hội của người bán hàng rong trong bối cảnh đô thị hóa và di cư lao động.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện theo ba giai đoạn: nghiên cứu lý luận, khảo sát thử và khảo sát chính thức. Tổng số khách thể nghiên cứu là 328 người, trong đó 300 người được điều tra bằng bảng hỏi, 10 người bán hàng rong, 10 khách mua hàng và 5 cán bộ quản lý được phỏng vấn sâu, cùng 3 trường hợp nghiên cứu điển hình.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm: nghiên cứu tài liệu, phỏng vấn sâu, điều tra bảng hỏi, quan sát trực tiếp và nghiên cứu trường hợp. Bảng hỏi gồm 48 câu hỏi tập trung vào đặc điểm xã hội, tâm lý, nhận thức, tâm trạng và kỹ năng ứng xử của người bán hàng rong. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS phiên bản 13, sử dụng phân tích thống kê mô tả và tương quan nhị biến để đánh giá mối quan hệ giữa các biến số như độ tuổi, giới tính, trình độ học vấn, thu nhập và mức độ hài lòng với công việc.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 7/2007 đến tháng 11/2008, đảm bảo tính khoa học và độ tin cậy của kết quả thông qua việc chuẩn hóa công cụ nghiên cứu và kiểm định độ tin cậy bằng hệ số Alpha Cronbach (giá trị từ 0,6 đến 0,9).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đặc điểm xã hội: Độ tuổi trung bình của người bán hàng rong là 36,5 tuổi, chủ yếu trong nhóm 25-39 tuổi (chiếm 52%). Phụ nữ chiếm tỷ lệ cao hơn nam giới (52% so với 48%), đặc biệt trong nhóm tuổi trẻ. Trình độ học vấn thấp, với 67% có trình độ từ cấp II trở xuống. Người bán hàng rong chủ yếu đến từ các tỉnh lân cận Hà Nội như Hưng Yên, Ninh Bình, Bắc Giang và Phú Thọ.

2. Thu nhập và chi phí sinh hoạt: Thu nhập trung bình khoảng 30.000 đồng/ngày, tương đương 10-18 triệu đồng/năm. Chi phí sinh hoạt chiếm phần lớn thu nhập, đặc biệt là chi phí ăn uống, thuê nhà trọ và đi lại. Thu nhập càng cao thì mức độ hài lòng với công việc càng tăng, với hệ số tương quan Pearson r = 0,65 (p < 0,05).

3. Nhu cầu tâm lý: Người bán hàng rong có nhu cầu cấp thiết về vật chất như ăn mặc, chỗ ở và an toàn lao động. Nhu cầu giao lưu tình cảm và được tôn trọng thấp do bị kỳ thị và thiếu sự công nhận xã hội. Tâm trạng lo âu, bất an phổ biến, đặc biệt khi có các lệnh cấm bán hàng rong hoặc bị xử phạt.

4. Kỹ năng ứng xử: Người bán hàng rong phát triển kỹ năng ứng xử đơn giản dựa trên kinh nghiệm, biết phân biệt đối tượng khách hàng và cách ứng phó với lực lượng chức năng. Tuy nhiên, kỹ năng này còn hạn chế và chưa được đào tạo bài bản.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy người dân di cư bán hàng rong ở Hà Nội là nhóm lao động phi chính thức có đặc điểm xã hội và tâm lý đặc thù. Tỷ lệ phụ nữ chiếm ưu thế phù hợp với quan niệm xã hội về nghề “buôn thúng bán mẹt”. Trình độ học vấn thấp và thu nhập hạn chế khiến họ khó tiếp cận các dịch vụ xã hội và pháp lý, dẫn đến tâm trạng bất an và dễ bị tổn thương.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, đặc điểm tâm lý của nhóm này phản ánh rõ tác động của quá trình đô thị hóa và di cư tự do. Việc thiếu kỹ năng ứng xử và nhận thức pháp luật làm tăng nguy cơ vi phạm và bị xử phạt, ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống và thu nhập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố độ tuổi, giới tính, trình độ học vấn và biểu đồ tương quan thu nhập - mức độ hài lòng để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng chương trình đào tạo kỹ năng nghề và kỹ năng ứng xử cho người bán hàng rong nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh và giảm thiểu vi phạm pháp luật. Thời gian thực hiện: 12 tháng; chủ thể thực hiện: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với các tổ chức xã hội.

2. Thiết lập các điểm bán hàng cố định và hợp pháp dành cho người bán hàng rong nhằm giảm ùn tắc giao thông và cải thiện mỹ quan đô thị. Thời gian thực hiện: 18 tháng; chủ thể thực hiện: UBND các quận phối hợp với Công an và Ban quản lý chợ.

3. Cải thiện chính sách hỗ trợ xã hội và bảo hiểm y tế cho người lao động di cư nhằm đảm bảo quyền lợi cơ bản và nâng cao chất lượng cuộc sống. Thời gian thực hiện: 24 tháng; chủ thể thực hiện: Bộ Y tế, Bảo hiểm xã hội và các địa phương.

4. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật và nâng cao nhận thức về quyền và nghĩa vụ của người bán hàng rong, đồng thời giảm kỳ thị xã hội. Thời gian thực hiện: liên tục; chủ thể thực hiện: các tổ chức chính trị - xã hội, truyền thông và chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý đô thị và chính sách công: Giúp hiểu rõ đặc điểm tâm lý - xã hội của người lao động phi chính thức để xây dựng chính sách phù hợp, quản lý hiệu quả hoạt động bán hàng rong.

2. Các tổ chức xã hội và phi chính phủ: Cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế các chương trình hỗ trợ đào tạo, tư vấn và bảo vệ quyền lợi cho người bán hàng rong.

3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành xã hội học, tâm lý học, quản lý đô thị: Là tài liệu tham khảo quý giá về hiện tượng di cư lao động và đặc điểm tâm lý nhóm lao động phi chính thức tại đô thị.

4. Cơ quan công an và quản lý thị trường: Nâng cao nhận thức về đặc điểm tâm lý và hoàn cảnh sống của người bán hàng rong, từ đó áp dụng các biện pháp quản lý nhân văn, hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

1. Người bán hàng rong ở Hà Nội chủ yếu thuộc nhóm tuổi nào?
   Đa số người bán hàng rong nằm trong độ tuổi 25-39, chiếm khoảng 52%, với độ tuổi trung bình là 36,5 tuổi. Đây là nhóm có sức khỏe và sức lao động tốt nhất.

2. Tại sao phụ nữ chiếm tỷ lệ cao trong nghề bán hàng rong?
   Phụ nữ chiếm khoảng 52% trong nhóm nghiên cứu do nghề này phù hợp với đặc điểm chịu khó, khéo léo và có thể kết hợp với việc chăm sóc gia đình, đồng thời phù hợp với quan niệm xã hội về nghề “buôn thúng bán mẹt”.

3. Thu nhập trung bình của người bán hàng rong là bao nhiêu?
   Thu nhập trung bình khoảng 30.000 đồng/ngày, tương đương 10-18 triệu đồng/năm (năm 2008), mức thu nhập này khá thấp và chỉ đủ trang trải chi phí sinh hoạt cơ bản.

4. Người bán hàng rong có được hưởng các chính sách xã hội không?
   Phần lớn người bán hàng rong không có hộ khẩu thành phố nên không được hưởng các chính sách xã hội như bảo hiểm y tế, bảo hiểm xã hội, dẫn đến khó khăn trong chăm sóc sức khỏe và bảo vệ quyền lợi.

5. Kỹ năng ứng xử của người bán hàng rong như thế nào?
   Kỹ năng ứng xử chủ yếu dựa trên kinh nghiệm thực tế, bao gồm khả năng nhận biết khách hàng và ứng phó với lực lượng chức năng. Tuy nhiên, kỹ năng này còn hạn chế và chưa được đào tạo bài bản, ảnh hưởng đến hiệu quả kinh doanh và an toàn lao động.

Kết luận

• Người dân di cư bán hàng rong ở Hà Nội chủ yếu là lao động nữ, trong độ tuổi lao động chính, có trình độ học vấn thấp và thu nhập hạn chế.
• Nhu cầu tâm lý nổi bật là nhu cầu vật chất, an toàn và nhận thức về công việc, trong khi nhu cầu được tôn trọng và tự thể hiện bản thân còn rất hạn chế.
• Tâm trạng lo âu, bất an phổ biến do điều kiện sống khó khăn và các chính sách cấm bán hàng rong.
• Kỹ năng ứng xử của người bán hàng rong còn đơn giản, chủ yếu tích lũy qua kinh nghiệm, cần được đào tạo bài bản để nâng cao hiệu quả và giảm thiểu rủi ro.
• Nghiên cứu đề xuất các giải pháp đào tạo kỹ năng, thiết lập điểm bán hàng hợp pháp, cải thiện chính sách hỗ trợ xã hội và tăng cường tuyên truyền pháp luật nhằm nâng cao đời sống và quản lý nhóm lao động phi chính thức này.

Tiếp theo, các cơ quan chức năng và tổ chức xã hội cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm hỗ trợ người dân di cư bán hàng rong ổn định cuộc sống, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững của đô thị Hà Nội. Độc giả quan tâm có thể liên hệ với các đơn vị nghiên cứu để nhận bản luận văn đầy đủ và tham gia các chương trình hỗ trợ thiết thực.