## Tổng quan nghiên cứu

Thị trường chứng khoán Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong cơ cấu kinh tế quốc gia, là cầu nối giữa các tổ chức cần vốn và nhà đầu tư cá nhân. Theo thống kê của Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam (VSDC) tính đến ngày 31/12/2023, số lượng tài khoản giao dịch chứng khoán đạt khoảng 7 triệu, trong đó 99,7% là tài khoản cá nhân, chỉ 0,3% thuộc tổ chức. Sự chênh lệch lớn này cho thấy quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân có ảnh hưởng mạnh mẽ đến xu hướng thị trường. Tuy nhiên, các quyết định này không phải lúc nào cũng dựa trên phân tích hợp lý mà còn chịu tác động của các yếu tố tâm lý như tính bầy đàn và sự quá tự tin.

Nghiên cứu nhằm mục tiêu đo lường mức độ ảnh hưởng của tính bầy đàn và sự quá tự tin đến quyết định đầu tư cổ phiếu của nhà đầu tư cá nhân trên thị trường chứng khoán Việt Nam, thông qua các chỉ số sự hài lòng và hiệu quả kỹ năng đầu tư. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các nhà đầu tư cá nhân đang giao dịch tại HOSE, HNX và UPCOM trong giai đoạn từ tháng 4 đến tháng 5 năm 2024. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp thông tin quan trọng giúp nâng cao hiệu quả đầu tư và hỗ trợ các nhà quản lý thị trường trong việc xây dựng chính sách phù hợp.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết tài chính hành vi, một lĩnh vực kết hợp kinh tế học và tâm lý học nhằm giải thích các quyết định tài chính phi lý trí của con người. Hai lý thuyết chính được áp dụng là:

- **Lý thuyết tài chính hành vi**: Giải thích cách các yếu tố tâm lý như cảm xúc, thành kiến ảnh hưởng đến quyết định tài chính, đặc biệt là các thành kiến hành vi như tính bầy đàn và sự quá tự tin.
- **Mô hình phương trình cấu trúc (SEM)**: Được sử dụng để phân tích mối quan hệ giữa các biến tiềm ẩn như tính bầy đàn, sự quá tự tin và quyết định đầu tư, đo lường qua sự hài lòng (SAT) và hiệu quả kỹ năng đầu tư (ES).

Các khái niệm chính bao gồm:

- **Tính bầy đàn (Herding)**: Xu hướng nhà đầu tư theo đuổi hành động của số đông mà không dựa trên phân tích cá nhân.
- **Sự quá tự tin (Overconfidence)**: Nhà đầu tư đánh giá quá cao khả năng và kiến thức của bản thân, dẫn đến quyết định đầu tư rủi ro.
- **Quyết định đầu tư**: Được đánh giá qua sự hài lòng và hiệu quả kỹ năng đầu tư của nhà đầu tư cá nhân.

### Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu sơ cấp thu thập từ 203 nhà đầu tư cá nhân trên thị trường chứng khoán Việt Nam thông qua bảng câu hỏi khảo sát trực tuyến và gửi trực tiếp trong khoảng thời gian từ 22/04/2024 đến 15/05/2024. Mẫu được chọn theo phương pháp lấy mẫu tiện lợi do không có danh sách chính xác các nhà đầu tư cá nhân.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm SPSS và SmartPLS 4, sử dụng kỹ thuật SEM để kiểm định các giả thuyết nghiên cứu. Các bước phân tích bao gồm:

- Thống kê mô tả dữ liệu nhân khẩu học.
- Kiểm định độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha và Composite Reliability.
- Kiểm tra tính hội tụ và giá trị phân biệt của các biến.
- Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình qua chỉ số SRMR.
- Phân tích hệ số tác động (path coefficient) và mức độ giải thích (R²) của các biến.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Ảnh hưởng của tính bầy đàn**: Tính bầy đàn có tác động có ý nghĩa thống kê đến sự hài lòng (β=0,193, p=0,005) và hiệu quả kỹ năng đầu tư (β=0,227, p=0,001), tuy nhiên mức độ tác động thấp (f² lần lượt là 0,045 và 0,075).
- **Ảnh hưởng của sự quá tự tin**: Sự quá tự tin ảnh hưởng mạnh hơn đến sự hài lòng (β=0,366, p<0,001) và hiệu quả kỹ năng đầu tư (β=0,495, p<0,001), với mức độ tác động trung bình đến cao (f² lần lượt là 0,161 và 0,358).
- **Mức độ giải thích mô hình**: Hai biến tính bầy đàn và sự quá tự tin giải thích được 32,6% biến động hiệu quả kỹ năng đầu tư và 18,6% biến động sự hài lòng của nhà đầu tư cá nhân.
- **Đặc điểm mẫu**: 57,6% nhà đầu tư thuộc nhóm tuổi 30-39, 40,9% có kinh nghiệm đầu tư từ 2-5 năm, 81,3% có trình độ cử nhân trở lên, và 59,6% là nhân viên văn phòng.

### Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy cả tính bầy đàn và sự quá tự tin đều ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân tại Việt Nam, nhưng sự quá tự tin có tác động mạnh hơn. Mức độ tác động thấp của tính bầy đàn có thể do nhà đầu tư Việt Nam ngày càng có kiến thức và kỹ năng phân tích độc lập, được hỗ trợ bởi sự phát triển của thông tin tài chính và các chương trình đào tạo đầu tư. Ngoài ra, sự quản lý chặt chẽ của cơ quan chức năng và các chính sách minh bạch hóa thông tin cũng góp phần giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực của hành vi bầy đàn.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả phù hợp với một số nghiên cứu tại Malaysia và Saudi Arabia, trong đó sự quá tự tin là yếu tố tâm lý quan trọng ảnh hưởng đến quyết định đầu tư. Tuy nhiên, khác biệt với một số nghiên cứu tại Sri Lanka và Kenya, nơi tính bầy đàn có tác động mạnh hơn, phản ánh đặc thù thị trường và văn hóa đầu tư tại Việt Nam.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Nâng cao kiến thức đầu tư cá nhân**: Khuyến khích nhà đầu tư chủ động cập nhật kiến thức tài chính và tâm lý hành vi để giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực của các thành kiến.
- **Xây dựng chiến lược đầu tư cá nhân rõ ràng**: Nhà đầu tư cần xác định mục tiêu và tuân thủ kế hoạch đầu tư, quản lý cảm xúc để tránh quyết định theo đám đông.
- **Tăng cường minh bạch thông tin doanh nghiệp**: Các công ty niêm yết cần công khai đầy đủ, chính xác thông tin tài chính và triển vọng kinh doanh để hỗ trợ quyết định đầu tư chính xác.
- **Cơ quan quản lý thị trường cần tăng cường giám sát**: Đẩy mạnh thanh tra, xử lý các hành vi thao túng, đồng thời hoàn thiện khung pháp lý và triển khai chương trình giáo dục tài chính cho nhà đầu tư cá nhân.
- **Phát triển các công cụ phân tích và hỗ trợ quyết định**: Cung cấp các công cụ phân tích dữ liệu và tư vấn đầu tư giúp nhà đầu tư cá nhân nâng cao kỹ năng và hiệu quả đầu tư.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Nhà đầu tư cá nhân**: Hiểu rõ tác động của các yếu tố tâm lý để cải thiện quyết định đầu tư, nâng cao hiệu quả và giảm thiểu rủi ro.
- **Các công ty chứng khoán và tư vấn đầu tư**: Áp dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế các chương trình đào tạo, tư vấn phù hợp với tâm lý nhà đầu tư.
- **Cơ quan quản lý thị trường chứng khoán**: Sử dụng thông tin để xây dựng chính sách giám sát, bảo vệ nhà đầu tư và phát triển thị trường bền vững.
- **Các nhà nghiên cứu và học viên cao học**: Tham khảo mô hình nghiên cứu, phương pháp phân tích và kết quả để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về tài chính hành vi tại Việt Nam.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Tính bầy đàn là gì và tại sao nó ảnh hưởng đến quyết định đầu tư?**  
Tính bầy đàn là xu hướng nhà đầu tư theo đuổi hành động của số đông mà không dựa trên phân tích cá nhân. Nó ảnh hưởng đến quyết định đầu tư vì nhà đầu tư có thể bỏ qua thông tin cá nhân và rủi ro, dẫn đến các quyết định không tối ưu.

2. **Sự quá tự tin tác động như thế nào đến hiệu quả đầu tư?**  
Sự quá tự tin khiến nhà đầu tư đánh giá quá cao khả năng của mình, thường dẫn đến đầu tư rủi ro và quyết định không hợp lý, làm giảm hiệu quả đầu tư tổng thể.

3. **Phương pháp nghiên cứu SEM có ưu điểm gì trong nghiên cứu này?**  
SEM cho phép phân tích đồng thời các mối quan hệ phức tạp giữa các biến tiềm ẩn, giúp đánh giá chính xác tác động của tính bầy đàn và sự quá tự tin đến quyết định đầu tư.

4. **Tại sao mẫu nghiên cứu tập trung vào nhà đầu tư cá nhân?**  
Nhà đầu tư cá nhân chiếm tới 99,7% số lượng tài khoản giao dịch trên thị trường Việt Nam, do đó quyết định của họ có ảnh hưởng lớn đến xu hướng và biến động thị trường.

5. **Làm thế nào để giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực của các yếu tố tâm lý trong đầu tư?**  
Nhà đầu tư cần nâng cao kiến thức, xây dựng chiến lược đầu tư rõ ràng, quản lý cảm xúc và sử dụng các công cụ phân tích để đưa ra quyết định dựa trên dữ liệu và phân tích hợp lý.

## Kết luận

- Tính bầy đàn và sự quá tự tin đều ảnh hưởng đến quyết định đầu tư cổ phiếu của nhà đầu tư cá nhân tại Việt Nam, với sự quá tự tin có tác động mạnh hơn.  
- Mô hình nghiên cứu giải thích được 32,6% biến động hiệu quả kỹ năng đầu tư và 18,6% biến động sự hài lòng của nhà đầu tư.  
- Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ khoảng trống về tác động của các yếu tố tâm lý trong đầu tư tại thị trường Việt Nam.  
- Đề xuất các giải pháp nâng cao kiến thức, minh bạch thông tin và tăng cường giám sát thị trường nhằm cải thiện quyết định đầu tư.  
- Hướng nghiên cứu tiếp theo nên mở rộng quy mô mẫu và bổ sung các yếu tố tâm lý khác để mô tả toàn diện hơn hành vi đầu tư cá nhân.

**Hành động tiếp theo:** Các nhà đầu tư và cơ quan quản lý nên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả đầu tư và phát triển thị trường chứng khoán bền vững.