Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ và truyền thông đại chúng, văn hóa đọc đang trải qua những biến đổi sâu sắc, đặc biệt trong lứa tuổi học sinh tiểu học – nhóm đối tượng chủ chốt trong việc hình thành thói quen đọc và phát triển kỹ năng tiếp nhận tri thức. Thành phố Vĩnh Long, với hơn 10.000 học sinh tiểu học tại 16 trường công lập, là vùng đất có truyền thống văn hóa đọc lâu đời nhưng cũng đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc duy trì và phát triển văn hóa đọc trong thời đại số. Nhu cầu đọc sách của học sinh tiểu học tại đây chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố như sự phát triển của công nghệ, môi trường giáo dục, gia đình và xã hội.
Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát thực trạng văn hóa đọc và hoạt động phát triển văn hóa đọc cho học sinh tại một số trường tiểu học công lập trên địa bàn thành phố Vĩnh Long trong giai đoạn 2018-2021. Qua đó, đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả phát triển văn hóa đọc, góp phần hình thành thói quen đọc sách lành mạnh, phát triển kỹ năng tiếp nhận thông tin và tri thức cho học sinh. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các cơ quan quản lý giáo dục, thư viện và các tổ chức liên quan xây dựng chính sách, chương trình phát triển văn hóa đọc phù hợp với đặc điểm vùng miền và xu thế hiện đại.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn hóa đọc, trong đó tập trung vào ba khái niệm chính: nhu cầu đọc, kỹ năng đọc và thái độ ứng xử với tài liệu. Văn hóa đọc được hiểu là tổng hòa các giá trị văn hóa, kỹ năng và thái độ của cá nhân trong quá trình tiếp nhận và sử dụng thông tin từ tài liệu. Theo quan điểm của tác giả, văn hóa đọc bao gồm năng lực định hướng đến tài liệu (nhu cầu, hứng thú, khả năng lựa chọn và tìm kiếm), năng lực lĩnh hội tài liệu (phương pháp và kỹ năng đọc) và thái độ ứng xử văn hóa với tài liệu (tôn trọng tác giả, bảo quản tài liệu).
Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng các lý thuyết về ảnh hưởng của các yếu tố khách quan và chủ quan đến văn hóa đọc như truyền thống văn hóa quốc gia, kinh tế, giáo dục, tiến bộ khoa học kỹ thuật, đặc điểm tâm sinh lý và xã hội của học sinh tiểu học. Mô hình nghiên cứu cũng chú trọng đến vai trò của thư viện, nhà trường, gia đình và các tổ chức xã hội trong việc phát triển văn hóa đọc.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính. Nguồn dữ liệu chính được thu thập qua khảo sát bằng phiếu hỏi với tổng số 500 phiếu phát ra, thu về 495 phiếu hợp lệ, trong đó có 350 phiếu dành cho học sinh tiểu học và 150 phiếu dành cho phụ huynh. Mẫu khảo sát được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích tại ba trường tiểu học công lập đại diện cho các khu vực trung tâm, ngoại ô và vùng xa của thành phố Vĩnh Long: Trường Tiểu học Tùng Vương, Nguyễn Du và Thiềng Đức.
Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng các phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và biểu đồ minh họa nhằm đánh giá thực trạng văn hóa đọc, nhu cầu, thói quen, kỹ năng đọc và các hoạt động phát triển văn hóa đọc hiện có. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến năm 2021, đảm bảo tính cập nhật và phản ánh đúng thực tế địa phương.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Thói quen sử dụng thời gian rảnh của học sinh: Kết quả khảo sát cho thấy 43,5% học sinh ưu tiên xem tivi, phim ảnh trong thời gian rảnh, trong khi chỉ có 27,8% dành thời gian đọc sách báo. Tỷ lệ học sinh tham gia hoạt động tự học chiếm 32,2%, cho thấy nhu cầu học tập tự lập vẫn được duy trì. Đặc biệt, 30,7% học sinh khối 3,4,5 dành trên 1 giờ mỗi ngày cho việc đọc sách, thể hiện sự phát triển tích cực của thói quen đọc ở nhóm tuổi lớn hơn.
Nhu cầu và mục đích đọc: Hơn 63,5% học sinh đọc sách nhằm phục vụ việc học tập, 53% đọc để hiểu biết thêm, và 36,5% đọc với mục đích giải trí lành mạnh. Điều này phản ánh sự đa dạng trong nhu cầu đọc của học sinh, đồng thời cho thấy văn hóa đọc đang được hình thành dựa trên nhu cầu học tập và giải trí.
Loại hình và ngôn ngữ tài liệu sử dụng: Sách in truyền thống vẫn chiếm ưu thế với 97,7% học sinh sử dụng, trong khi sách điện tử chiếm 40,3%. Ngôn ngữ chủ yếu là tiếng Việt (98%), với một số ít học sinh sử dụng tiếng Anh và tiếng Trung, đặc biệt ở khối lớp lớn.
Đề tài yêu thích: Các thể loại sách được học sinh yêu thích nhất là truyện cổ tích (49,3%), sách khoa học (27,5%), truyện hài hước (26,4%) và lịch sử (16,5%). Sự đa dạng này cho thấy học sinh có nhu cầu tiếp cận nhiều lĩnh vực kiến thức khác nhau.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy văn hóa đọc của học sinh tiểu học tại thành phố Vĩnh Long đang phát triển nhưng còn nhiều hạn chế. Việc học sinh ưu tiên các hoạt động nghe nhìn và giải trí trên các thiết bị điện tử phản ánh xu hướng chung của xã hội hiện đại, đồng thời đặt ra thách thức trong việc duy trì thói quen đọc sách truyền thống. Tuy nhiên, tỷ lệ học sinh dành thời gian đọc sách trên 1 giờ/ngày và nhu cầu đọc phục vụ học tập là dấu hiệu tích cực, cho thấy sự tác động hiệu quả của nhà trường và gia đình trong việc khuyến khích văn hóa đọc.
So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với xu hướng chuyển dịch từ văn hóa đọc truyền thống sang văn hóa đọc đa phương tiện, đòi hỏi các giải pháp phát triển văn hóa đọc phải linh hoạt, đa dạng và phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học. Việc ưu tiên sử dụng sách in truyền thống cũng phản ánh sự phù hợp của loại hình tài liệu này với lứa tuổi và khả năng tiếp nhận của học sinh.
Các biểu đồ minh họa như biểu đồ phân bố thời gian đọc sách, biểu đồ nhu cầu đọc và biểu đồ loại hình tài liệu sử dụng sẽ giúp trực quan hóa các phát hiện, hỗ trợ việc phân tích và đề xuất giải pháp.
Đề xuất và khuyến nghị
Tăng cường tổ chức các hoạt động đọc sách sáng tạo tại trường học: Triển khai các câu lạc bộ đọc sách, cuộc thi kể chuyện, và các buổi giao lưu với tác giả nhằm kích thích hứng thú đọc sách, nâng tỷ lệ học sinh dành trên 1 giờ/ngày cho việc đọc. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu, giáo viên thư viện.
Phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và thư viện: Xây dựng chương trình hướng dẫn phụ huynh cách khuyến khích con em đọc sách, đồng thời tăng cường hoạt động thư viện trường học với nguồn sách đa dạng, phù hợp. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Phòng Giáo dục, các trường tiểu học, phụ huynh.
Đa dạng hóa loại hình tài liệu và phương thức tiếp cận: Đầu tư phát triển sách điện tử, tài liệu nghe nhìn phù hợp với lứa tuổi, kết hợp với hướng dẫn kỹ năng đọc và lựa chọn tài liệu an toàn trên môi trường số. Thời gian: 2-3 năm; Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, thư viện công cộng, nhà xuất bản.
Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên và cán bộ thư viện: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp phát triển văn hóa đọc, kỹ năng tổ chức hoạt động đọc sách sáng tạo, kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin trong thư viện. Thời gian: hàng năm; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm bồi dưỡng.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cán bộ quản lý giáo dục và thư viện: Nhận diện thực trạng và các giải pháp phát triển văn hóa đọc, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch phù hợp với đặc điểm địa phương.
Giáo viên tiểu học và cán bộ thư viện trường học: Áp dụng các phương pháp tổ chức hoạt động đọc sách hiệu quả, nâng cao kỹ năng hướng dẫn học sinh phát triển thói quen đọc.
Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò của gia đình trong việc hình thành văn hóa đọc, từ đó phối hợp cùng nhà trường tạo môi trường đọc tích cực cho con em.
Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Khoa học Thư viện, Giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan.
Câu hỏi thường gặp
Văn hóa đọc là gì và tại sao nó quan trọng đối với học sinh tiểu học?
Văn hóa đọc là tổng hợp các giá trị, kỹ năng và thái độ trong việc tiếp nhận và sử dụng thông tin từ tài liệu. Đối với học sinh tiểu học, văn hóa đọc giúp hình thành thói quen tự học, phát triển tư duy và nhân cách, là nền tảng cho học tập suốt đời.Những yếu tố nào ảnh hưởng đến văn hóa đọc của học sinh tiểu học?
Bao gồm yếu tố khách quan như truyền thống văn hóa, kinh tế, giáo dục, công nghệ và yếu tố chủ quan như đặc điểm tâm sinh lý, nhu cầu, hứng thú và môi trường gia đình, nhà trường.Làm thế nào để khuyến khích học sinh tiểu học đọc sách nhiều hơn trong thời đại công nghệ số?
Cần tổ chức các hoạt động đọc sách sáng tạo, đa dạng hóa loại hình tài liệu, phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường và gia đình, đồng thời hướng dẫn kỹ năng đọc và lựa chọn tài liệu phù hợp.Tại sao sách in vẫn được học sinh tiểu học ưu tiên sử dụng hơn sách điện tử?
Sách in dễ tiếp cận, có hình ảnh minh họa sinh động, phù hợp với khả năng nhận thức và thói quen của học sinh tiểu học, trong khi sách điện tử đòi hỏi kỹ năng công nghệ và thiết bị hỗ trợ.Vai trò của thư viện trong phát triển văn hóa đọc cho học sinh tiểu học là gì?
Thư viện cung cấp nguồn tài liệu phong phú, môi trường đọc thân thiện, tổ chức các hoạt động khuyến đọc và hỗ trợ kỹ năng tìm kiếm, sử dụng thông tin, góp phần hình thành và phát triển văn hóa đọc.
Kết luận
- Văn hóa đọc của học sinh tiểu học tại thành phố Vĩnh Long đang phát triển tích cực nhưng còn nhiều thách thức do ảnh hưởng của công nghệ và môi trường xã hội.
- Học sinh chủ yếu đọc sách phục vụ học tập và giải trí, với sách in truyền thống vẫn là loại hình tài liệu được ưu tiên sử dụng.
- Nhu cầu đọc và thói quen đọc sách có sự khác biệt rõ rệt giữa các khối lớp, đòi hỏi các giải pháp phát triển văn hóa đọc phải phù hợp với đặc điểm lứa tuổi.
- Sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình, thư viện và các tổ chức xã hội là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả phát triển văn hóa đọc.
- Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai các hoạt động khuyến đọc sáng tạo, đào tạo nâng cao năng lực giáo viên và cán bộ thư viện, đồng thời đa dạng hóa loại hình tài liệu và phương thức tiếp cận.
Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng nền văn hóa đọc vững mạnh cho thế hệ tương lai!