Nghiên cứu nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam tới các nước APEC giai đoạn 2011-2021

• Tác giả: Nguyễn Bảo Phương Anh
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Thị Xuân Mai
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế Quốc Dân
• Chuyên ngành: Thống Kê
• Đề tài: Nhân Tố Ảnh Hưởng Đến Xuất Khẩu Hàng Hóa Việt Nam Tới APEC (2011-2021)
• Loại tài liệu: Đề Tài Tốt Nghiệp
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hà Nội

• PHẦN MỞ ĐẦU
• Lý do chọn đề tài
• Mục đích nghiên cứu
• Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• Phương pháp nghiên cứu
• Kết cấu của đề tài
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tổng quan về xuất khẩu hàng hóa
• 1.1.1. Khái niệm xuất khẩu hàng hóa
• 1.1.2. Các hình thức xuất khẩu hàng hóa
• 1.1.3. Vai trò của xuất khẩu hàng hóa
• 1.1.4. Mô hình trọng lực
• 1.2. Tổng quan các nghiên cứu trước đây
• 2. CHƯƠNG 2: MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ DỮ LIỆU NGHIÊN CỨU
• 2.1. Phương pháp phân tích hồi quy dữ liệu mảng
• 2.2. Khái niệm dữ liệu mảng trong phân tích hồi quy
• 2.3. Mô hình nghiên cứu
• 2.4. Biến phụ thuộc và biến độc lập
• 3. CHƯƠNG 3: PHÂN TÍCH CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN XUẤT KHẨU HÀNG HÓA CỦA VIỆT NAM TỚI CÁC NƯỚC THÀNH VIÊN APEC GIAI ĐOẠN 2011-2021
• 3.1. Thực trạng xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam hiện nay
• 3.2. Giới thiệu về diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC)
• 3.3. Phân tích kết quả nghiên cứu
• 3.3.1. Kết quả phân tích tương quan
• 3.3.2. Kết quả ước lượng theo ba mô hình và lựa chọn mô hình phù hợp
• 3.3.3. Kiểm tra và đánh giá các khuyết tật của mô hình tác động ngẫu nhiên
• 3.3.4. Mô hình ước lượng theo phương pháp bình phương nhỏ nhất tổng quát
• 3.3.5. Tổng hợp kết quả phân tích hồi quy
• 3.3.6. Thảo luận kết quả nghiên cứu
• 3.4. Kết quả đạt được từ nghiên cứu
• 3.5. Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hoạt động xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam
• 3.6. Hạn chế của đề tài
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về xuất khẩu hàng hóa Việt Nam tới APEC

Xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam tới các nước thành viên APEC trong giai đoạn 2011-2021 đã có những bước phát triển mạnh mẽ. Theo Tổng cục Thống kê, trị giá hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam năm 2021 đạt 336,17 tỷ USD, tăng 18,9% so với năm 2020. Điều này cho thấy xuất khẩu hàng hóa không chỉ là một hoạt động kinh tế quan trọng mà còn là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế của Việt Nam. APEC với 21 nền kinh tế thành viên, chiếm 59% dân số thế giới và 57% thương mại toàn cầu, đã trở thành một thị trường tiềm năng cho hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam. Việc nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa là cần thiết để hiểu rõ hơn về các yếu tố thúc đẩy và cản trở hoạt động này.

1.1. Tầm quan trọng của APEC đối với xuất khẩu hàng hóa Việt Nam

APEC đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra cơ hội cho Việt Nam trong việc mở rộng thị trường xuất khẩu. Các hiệp định thương mại tự do và hợp tác kinh tế đã giúp Việt Nam gia tăng kim ngạch xuất khẩu. Theo Bộ Công thương, các nền kinh tế APEC hiện chiếm 60% giá trị xuất khẩu và 80% giá trị nhập khẩu của Việt Nam. Điều này cho thấy thương mại quốc tế với APEC không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn giúp Việt Nam nâng cao vị thế trên trường quốc tế.

II. Các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng có nhiều nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam tới APEC. Các yếu tố này bao gồm quy mô nền kinh tế, khoảng cách địa lý, chính sách thương mại và các hiệp định hợp tác kinh tế. Mô hình trọng lực trong thương mại quốc tế cho thấy rằng quy mô kinh tế của cả nước xuất khẩu và nhập khẩu có tác động lớn đến lượng hàng hóa trao đổi. Khoảng cách địa lý cũng là một yếu tố quan trọng, vì khoảng cách càng lớn thì chi phí giao dịch càng cao, ảnh hưởng đến quyết định xuất khẩu. Ngoài ra, các chính sách hỗ trợ từ chính phủ cũng có thể tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động xuất khẩu.

2.1. Quy mô nền kinh tế và khoảng cách địa lý

Quy mô nền kinh tế, thường được đo bằng GDP, là một trong những yếu tố chính ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa. Nghiên cứu cho thấy rằng các nước có GDP cao thường có nhu cầu tiêu thụ hàng hóa lớn hơn, từ đó thúc đẩy xuất khẩu. Khoảng cách địa lý cũng đóng vai trò quan trọng, vì khoảng cách càng xa thì chi phí vận chuyển càng cao, làm giảm khả năng cạnh tranh của hàng hóa. Điều này cho thấy rằng việc tối ưu hóa logistics và giảm thiểu chi phí vận chuyển là cần thiết để nâng cao hiệu quả xuất khẩu.

III. Đề xuất giải pháp nâng cao hoạt động xuất khẩu

Để nâng cao hoạt động xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam tới APEC, cần có những giải pháp cụ thể. Đầu tiên, cần tăng cường hợp tác kinh tế và thương mại với các nước thành viên APEC thông qua việc ký kết thêm các hiệp định thương mại tự do. Thứ hai, cần cải thiện cơ sở hạ tầng logistics để giảm chi phí vận chuyển và thời gian giao hàng. Cuối cùng, chính phủ cần có các chính sách hỗ trợ cho doanh nghiệp xuất khẩu, bao gồm việc cung cấp thông tin thị trường và hỗ trợ tài chính. Những giải pháp này sẽ giúp Việt Nam tận dụng tốt hơn các cơ hội từ APEC và nâng cao tăng trưởng xuất khẩu.

3.1. Tăng cường hợp tác kinh tế

Việc tăng cường hợp tác kinh tế với các nước APEC sẽ giúp Việt Nam mở rộng thị trường xuất khẩu. Các hiệp định thương mại tự do sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho hàng hóa Việt Nam tiếp cận thị trường quốc tế. Đồng thời, việc tham gia vào các diễn đàn kinh tế sẽ giúp Việt Nam học hỏi kinh nghiệm và công nghệ từ các nước phát triển, từ đó nâng cao chất lượng sản phẩm xuất khẩu.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế ngày càng sâu rộng, hoạt động xuất khẩu hàng hóa giữ vai trò then chốt trong phát triển kinh tế quốc gia, đặc biệt đối với các nước đang phát triển như Việt Nam. Giai đoạn 2011-2021, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam tăng từ 96,91 tỷ USD lên 336,17 tỷ USD, tương đương mức tăng hơn 3,46 lần, với tốc độ tăng trưởng bình quân hàng năm đạt khoảng 15,24%. Đặc biệt, trong năm 2021, bất chấp ảnh hưởng nghiêm trọng của đại dịch Covid-19, xuất khẩu hàng hóa vẫn tăng 18,9% so với năm trước, đạt 336,17 tỷ USD, vượt xa kế hoạch đề ra (4-5%).

Đề tài tập trung nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam tới 18 nước thành viên APEC trong giai đoạn 2011-2021. APEC là thị trường rộng lớn, chiếm hơn 50% GDP và 57% thương mại toàn cầu, đồng thời là đối tác chiến lược quan trọng của Việt Nam. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định mức độ và chiều hướng tác động của các nhân tố kinh tế, địa lý và tỷ giá hối đoái đến kim ngạch xuất khẩu, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả xuất khẩu. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 18 quốc gia APEC có hoạt động nhập khẩu hàng hóa từ Việt Nam, với dữ liệu thu thập trong 11 năm liên tục, đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cho phân tích.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng mô hình trọng lực trong thương mại quốc tế, một công cụ kinh tế lượng phổ biến để phân tích dòng chảy thương mại giữa các quốc gia. Mô hình trọng lực dựa trên nguyên lý tương tự định luật vạn vật hấp dẫn của Newton, trong đó kim ngạch xuất khẩu giữa hai nước tỷ lệ thuận với quy mô nền kinh tế (đo bằng GDP) và tỷ lệ nghịch với khoảng cách địa lý giữa hai quốc gia.

Ngoài ra, nghiên cứu còn xem xét các khái niệm chính như:

• Quy mô nền kinh tế (GDP): Thể hiện năng lực sản xuất và sức mua của thị trường.
• Quy mô dân số: Ảnh hưởng đến cung và cầu hàng hóa.
• Khoảng cách địa lý: Đại diện cho chi phí vận chuyển và rào cản giao thương.
• Khoảng cách kinh tế: Sự khác biệt về trình độ phát triển kinh tế giữa các quốc gia.
• Tỷ giá hối đoái: Ảnh hưởng đến giá cả hàng hóa xuất khẩu và khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu được thu thập từ các tổ chức uy tín như Niên giám Thống kê Việt Nam, Ngân hàng Thế giới, Quỹ Tiền tệ Quốc tế và trang web Timeanddate, bao gồm 198 quan sát (18 quốc gia × 11 năm). Dữ liệu thuộc loại dữ liệu mảng cân bằng, kết hợp yếu tố thời gian và không gian.

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Thống kê mô tả: Trình bày đặc điểm dữ liệu.
• Phân tích tương quan: Xác định mối quan hệ giữa các biến.
• Phân tích hồi quy dữ liệu mảng: Sử dụng các mô hình Pooled OLS, Fixed Effects Model (FEM), Random Effects Model (REM) và Generalized Least Squares (GLS) để ước lượng mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến kim ngạch xuất khẩu.

Quy trình lựa chọn mô hình dựa trên các kiểm định F, Breusch-Pagan và Hausman nhằm đảm bảo mô hình phù hợp nhất với dữ liệu và khắc phục các vấn đề như tự tương quan và phương sai sai số thay đổi.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Ảnh hưởng tích cực của quy mô nền kinh tế (GDP):
   Hệ số hồi quy của biến gộp GDP Việt Nam và các nước APEC dao động từ 1,104 đến 1,257 với ý nghĩa thống kê ở mức 1%, cho thấy GDP là nhân tố quan trọng nhất thúc đẩy xuất khẩu. Khi GDP tăng 1%, kim ngạch xuất khẩu tăng khoảng 1,2% trong điều kiện các yếu tố khác không đổi.

2. Tác động tiêu cực của khoảng cách địa lý:
   Biến khoảng cách địa lý có hệ số âm và ý nghĩa thống kê ở mức 1%, với hệ số khoảng -0,71, cho thấy chi phí vận chuyển và rào cản địa lý làm giảm kim ngạch xuất khẩu. Khoảng cách càng lớn, giá trị xuất khẩu càng giảm.

3. Ảnh hưởng tiêu cực của khoảng cách kinh tế:
   Khoảng cách về trình độ phát triển kinh tế cũng có tác động ngược chiều, với hệ số khoảng -0,10, phản ánh sự khác biệt về nhu cầu và sở thích tiêu dùng giữa các quốc gia làm giảm giao thương.

4. Tỷ giá hối đoái có tác động thuận chiều:
   Tỷ giá hối đoái tăng (đồng Việt Nam giảm giá) giúp hàng hóa Việt Nam trở nên cạnh tranh hơn, thúc đẩy xuất khẩu. Biến này có ý nghĩa thống kê ở mức 10% với hệ số dương khoảng 0,02.

5. Quy mô dân số có tác động ngược chiều:
   Kết quả cho thấy quy mô dân số gộp của Việt Nam và các nước APEC có tác động tiêu cực đến xuất khẩu, trái với giả thuyết ban đầu. Hệ số âm khoảng -0,15 và có ý nghĩa thống kê, có thể do các yếu tố khác như mức độ tiêu dùng hoặc cấu trúc dân số chưa được phản ánh đầy đủ.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với nhiều nghiên cứu trước đây về mô hình trọng lực, khẳng định vai trò quan trọng của quy mô nền kinh tế và khoảng cách địa lý trong thương mại quốc tế. Việc GDP tăng đồng nghĩa với năng lực sản xuất và sức mua tăng, tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu. Khoảng cách địa lý và kinh tế là những rào cản làm giảm giá trị giao thương do chi phí vận chuyển và sự khác biệt về nhu cầu tiêu dùng.

Tác động tích cực của tỷ giá hối đoái phù hợp với lý thuyết kinh tế về cạnh tranh giá cả trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên, tác động tiêu cực của quy mô dân số cần được nghiên cứu sâu hơn, có thể do các yếu tố như mức độ đô thị hóa, thu nhập bình quân đầu người hoặc chính sách thương mại chưa được đưa vào mô hình.

Dữ liệu và kết quả có thể được trình bày qua biểu đồ đường thể hiện xu hướng kim ngạch xuất khẩu theo GDP và khoảng cách địa lý, cũng như bảng tổng hợp hệ số hồi quy và mức ý nghĩa của các biến trong các mô hình phân tích.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Phát triển công nghệ và nâng cao chất lượng sản phẩm:
   Đầu tư vào cơ sở hạ tầng, trang thiết bị hiện đại và ứng dụng khoa học kỹ thuật tiên tiến nhằm nâng cao năng suất và chất lượng hàng hóa, đa dạng hóa sản phẩm xuất khẩu. Chủ thể thực hiện: Chính phủ và doanh nghiệp; Thời gian: 3-5 năm.

2. Xúc tiến thương mại theo nhóm mặt hàng và thị trường ưu tiên:
   Đa dạng hóa phương pháp xúc tiến, nghiên cứu thị hiếu từng thị trường để định hướng sản phẩm phù hợp, tăng khả năng thâm nhập và chiếm lĩnh thị trường. Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương, các hiệp hội ngành hàng; Thời gian: liên tục.

3. Điều chỉnh linh hoạt chính sách tỷ giá hối đoái:
   Sử dụng công cụ tỷ giá kết hợp với chính sách tiền tệ và tài khóa để duy trì ổn định kinh tế vĩ mô, tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Nhà nước; Thời gian: theo diễn biến kinh tế.

4. Mở rộng hợp tác thương mại với các thị trường gần:
   Tăng cường giao thương với các quốc gia láng giềng như Trung Quốc, Thái Lan, Nhật Bản, Hàn Quốc để giảm chi phí vận chuyển và rủi ro, tận dụng lợi thế địa lý. Chủ thể thực hiện: Bộ Ngoại giao, Bộ Công Thương; Thời gian: 2-4 năm.

5. Tham gia sâu rộng các hiệp định thương mại tự do:
   Tận dụng các ưu đãi thuế quan và thuận lợi thương mại từ các FTA để mở rộng thị trường xuất khẩu, nâng cao năng lực cạnh tranh. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, doanh nghiệp; Thời gian: liên tục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà hoạch định chính sách kinh tế:
   Giúp xây dựng và điều chỉnh chính sách xuất khẩu, thương mại quốc tế dựa trên các nhân tố ảnh hưởng thực tiễn, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.

2. Doanh nghiệp xuất khẩu và các hiệp hội ngành hàng:
   Cung cấp cơ sở khoa học để lựa chọn thị trường, điều chỉnh chiến lược sản xuất và tiếp thị phù hợp với đặc điểm từng quốc gia thành viên APEC.

3. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực kinh tế quốc tế:
   Là tài liệu tham khảo quan trọng về ứng dụng mô hình trọng lực và phân tích dữ liệu mảng trong nghiên cứu thương mại quốc tế.

4. Sinh viên và học viên cao học chuyên ngành kinh tế, thương mại quốc tế:
   Hỗ trợ nâng cao kiến thức lý thuyết và thực tiễn về các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu, phương pháp phân tích dữ liệu kinh tế.

Câu hỏi thường gặp

1. Mô hình trọng lực là gì và tại sao được sử dụng trong nghiên cứu này?
   Mô hình trọng lực mô phỏng dòng chảy thương mại dựa trên quy mô kinh tế và khoảng cách địa lý giữa các quốc gia. Nó được sử dụng vì tính hiệu quả trong giải thích và dự báo kim ngạch xuất khẩu, phù hợp với dữ liệu mảng và mục tiêu nghiên cứu.

2. Tại sao quy mô dân số lại có tác động tiêu cực đến xuất khẩu trong nghiên cứu này?
   Có thể do các yếu tố như cấu trúc dân số, mức tiêu dùng hoặc chính sách thương mại chưa được đưa vào mô hình, dẫn đến kết quả ngược chiều. Cần nghiên cứu thêm để làm rõ.

3. Làm thế nào để khắc phục hiện tượng phương sai sai số thay đổi trong mô hình hồi quy?
   Nghiên cứu đã sử dụng phương pháp ước lượng Generalized Least Squares (GLS) để khắc phục hiện tượng này, giúp kết quả ước lượng chính xác và tin cậy hơn.

4. Tỷ giá hối đoái ảnh hưởng như thế nào đến xuất khẩu?
   Tỷ giá hối đoái tăng (đồng nội tệ giảm giá) làm cho hàng hóa xuất khẩu trở nên rẻ hơn trên thị trường quốc tế, từ đó thúc đẩy xuất khẩu tăng lên.

5. Việt Nam nên tập trung vào thị trường nào trong khối APEC để tăng kim ngạch xuất khẩu?
   Nghiên cứu khuyến nghị tập trung vào các thị trường gần như Trung Quốc, Thái Lan, Nhật Bản, Hàn Quốc và Hoa Kỳ do tiềm năng lớn, chi phí vận chuyển thấp và quan hệ thương mại lâu dài.

Kết luận

• Quy mô nền kinh tế (GDP) của Việt Nam và các nước APEC là nhân tố quan trọng nhất, có tác động tích cực mạnh mẽ đến kim ngạch xuất khẩu hàng hóa.
• Khoảng cách địa lý và khoảng cách kinh tế là những rào cản chính, làm giảm giá trị xuất khẩu do chi phí vận chuyển và sự khác biệt về nhu cầu tiêu dùng.
• Tỷ giá hối đoái có tác động thuận chiều, giúp nâng cao khả năng cạnh tranh của hàng hóa Việt Nam trên thị trường quốc tế.
• Quy mô dân số có tác động tiêu cực, cần nghiên cứu thêm để hiểu rõ cơ chế ảnh hưởng.
• Mô hình hồi quy dữ liệu mảng với phương pháp GLS được lựa chọn là phù hợp nhất để phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam trong giai đoạn 2011-2021.

Next steps: Tiếp tục mở rộng mẫu dữ liệu, bổ sung các biến ảnh hưởng khác như vốn đầu tư nước ngoài, thuế quan song phương và các biến giả về ngôn ngữ, biên giới để nâng cao độ chính xác mô hình. Khuyến khích các nhà hoạch định chính sách và doanh nghiệp áp dụng kết quả nghiên cứu để tối ưu hóa chiến lược xuất khẩu.

Call to action: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các giải pháp đề xuất, tận dụng tối đa cơ hội từ các hiệp định thương mại và thị trường APEC nhằm thúc đẩy xuất khẩu bền vững và hiệu quả.