Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển nhanh chóng của xã hội, nhu cầu nâng cao năng lực giao tiếp tiếng Anh có yếu tố văn hóa liên văn hóa (Intercultural Communicative Competence - ICC) ngày càng trở nên cấp thiết. Tại Việt Nam, đặc biệt là tỉnh Quảng Bình, việc giảng dạy tiếng Anh chủ yếu tập trung vào kỹ năng ngôn ngữ cơ bản như nghe, nói, đọc, viết, trong khi khía cạnh văn hóa và giao tiếp liên văn hóa còn bị xem nhẹ. Theo ước tính, phần lớn giáo viên tiếng Anh tại các trường trung học phổ thông ở Quảng Bình chưa có sự hiểu biết sâu sắc về ICC và chưa tích cực áp dụng vào bài giảng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát nhận thức và thực hành của giáo viên EFL về việc dạy ICC trong các bài học tiếng Anh tại một số trường THPT ở Quảng Bình trong năm học 2022-2023, khi chương trình giáo dục phổ thông mới được áp dụng. Nghiên cứu tập trung vào 8 giáo viên từ 5 trường THPT sử dụng bộ sách Tiếng Anh 10 của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu thực tiễn giúp nâng cao chất lượng giảng dạy tiếng Anh, đồng thời góp phần phát triển năng lực giao tiếp liên văn hóa cho học sinh, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế và phát triển công dân toàn cầu.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực giao tiếp liên văn hóa (ICC) được định nghĩa bởi Chen & Starosta (1996) và Byram (1997), trong đó ICC bao gồm kiến thức, kỹ năng và thái độ cần thiết để giao tiếp hiệu quả và phù hợp trong môi trường đa văn hóa. Lý thuyết nhấn mạnh mối quan hệ mật thiết giữa ngôn ngữ và văn hóa, theo đó việc học ngôn ngữ không thể tách rời việc hiểu biết văn hóa của ngôn ngữ đó. Ngoài ra, mô hình dạy học giao tiếp (Communicative Language Teaching - CLT) và phương pháp tích hợp nội dung và ngôn ngữ (Content and Language Integrated Learning - CLIL) cũng được áp dụng để phát triển ICC trong lớp học. Các khái niệm chính bao gồm: năng lực giao tiếp liên văn hóa, mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa, chiều kích liên văn hóa trong giảng dạy ngôn ngữ, và các thách thức trong việc tích hợp ICC vào chương trình dạy tiếng Anh.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính với cỡ mẫu gồm 8 giáo viên tiếng Anh tại 5 trường THPT ở Quảng Bình, được chọn theo phương pháp thuận tiện và tự nguyện. Dữ liệu được thu thập qua phỏng vấn bán cấu trúc và quan sát lớp học trực tiếp trong năm học 2022-2023. Phỏng vấn gồm 12 câu hỏi mở nhằm khai thác nhận thức và thực hành của giáo viên về ICC, kéo dài từ 13 đến 25 phút mỗi lần. Quan sát lớp học tập trung vào cách giáo viên trình bày nội dung văn hóa, khuyến khích học sinh phát triển ICC, và sử dụng tài liệu giảng dạy. Dữ liệu được phân tích theo phương pháp phân tích chủ đề (thematic analysis), kết hợp đối chiếu giữa kết quả phỏng vấn và quan sát để đảm bảo tính tin cậy và hợp lệ của nghiên cứu.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Mục tiêu giảng dạy tiếng Anh của giáo viên: Hơn 75% giáo viên ưu tiên mục tiêu giúp học sinh đạt kết quả cao trong các kỳ thi, trong khi chỉ khoảng 25% cân bằng giữa việc phát triển kỹ năng giao tiếp và chuẩn bị thi cử. Ví dụ, một giáo viên cho biết: “Chuẩn bị cho các kỳ thi quốc gia là mục tiêu chính, giao tiếp chỉ là mục tiêu phụ” (#Teacher 6).
Hiểu biết về ICC: 6/8 giáo viên nhận thức ICC là khả năng giao tiếp hiệu quả với người từ các nền văn hóa khác nhau, 5 giáo viên nhấn mạnh thái độ tôn trọng và cởi mở với sự đa dạng văn hóa, 2 giáo viên đề cập đến kỹ năng như lắng nghe và phân tích, chỉ 1 giáo viên xem ICC là kết quả nội tại như sự linh hoạt và đồng cảm. Ví dụ: “ICC là khả năng giao tiếp với người từ các nền văn hóa khác nhau” (#Teacher 6).
Thực hành dạy ICC: Giáo viên chủ yếu truyền đạt kiến thức văn hóa dưới dạng sự kiện và sự thật, ít chú trọng đến kỹ năng giao tiếp liên văn hóa và hiểu biết về sự khác biệt trong hành vi, thái độ. Tuy nhiên, có những lớp học quan sát được áp dụng các hoạt động thiết kế nhằm phát triển ICC như so sánh văn hóa, đóng vai, và điều chỉnh bài tập phù hợp với mục tiêu ICC.
Ý nghĩa của ICC trong lớp học EFL: Tất cả giáo viên đồng thuận ICC rất quan trọng để giúp học sinh hiểu và tôn trọng sự đa dạng văn hóa, tránh hiểu lầm trong giao tiếp. Một giáo viên nhấn mạnh: “Phát triển ICC giúp học sinh tránh những tình huống khó xử khi giao tiếp với người nước ngoài” (#Teacher 3).
Thảo luận kết quả
Kết quả cho thấy áp lực thi cử và chương trình học nặng nề khiến giáo viên ưu tiên dạy ngữ pháp và kỹ năng ngôn ngữ truyền thống hơn là phát triển ICC, phù hợp với các nghiên cứu trước đây tại Việt Nam và quốc tế. Việc hiểu biết ICC còn hạn chế và mang tính khái quát khiến việc áp dụng vào thực tế giảng dạy chưa sâu sắc. Tuy nhiên, sự xuất hiện của các hoạt động tích hợp ICC trong một số lớp học cho thấy tiềm năng phát triển khi giáo viên được trang bị kiến thức và tài liệu phù hợp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên theo từng mức độ hiểu biết ICC và bảng tổng hợp các hoạt động dạy ICC được quan sát. So với các nghiên cứu tại Thái Lan, Thổ Nhĩ Kỳ và châu Âu, tình hình ở Quảng Bình tương đồng về việc ICC chưa được chú trọng đúng mức do thiếu tài nguyên và áp lực chương trình.
Đề xuất và khuyến nghị
Tổ chức tập huấn nâng cao nhận thức và kỹ năng dạy ICC cho giáo viên nhằm cải thiện hiểu biết và tự tin trong việc tích hợp ICC vào bài giảng, thực hiện trong vòng 6 tháng tới, do Sở Giáo dục và Đào tạo Quảng Bình chủ trì.
Phát triển và cung cấp tài liệu giảng dạy ICC đa dạng, phù hợp với chương trình mới, bao gồm các hoạt động tương tác, tình huống thực tế, và tài liệu tham khảo văn hóa, hoàn thành trong năm học 2024-2025, phối hợp giữa Nhà xuất bản Giáo dục và các chuyên gia ngôn ngữ.
Điều chỉnh chương trình và đánh giá để tích hợp ICC một cách hệ thống, giảm bớt áp lực thi cử về ngữ pháp, tăng cường đánh giá kỹ năng giao tiếp liên văn hóa, thực hiện trong 2 năm tới, do Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường THPT.
Khuyến khích giáo viên thiết kế các hoạt động học tập đa dạng, kết hợp so sánh văn hóa, đóng vai, và thảo luận nhóm nhằm phát triển kỹ năng và thái độ ICC cho học sinh, áp dụng ngay trong các lớp học hiện tại.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên tiếng Anh tại các trường trung học phổ thông: Nghiên cứu cung cấp cái nhìn thực tiễn về nhận thức và thực hành dạy ICC, giúp họ điều chỉnh phương pháp giảng dạy phù hợp.
Nhà quản lý giáo dục và Sở Giáo dục và Đào tạo: Thông tin về những khó khăn và nhu cầu hỗ trợ giáo viên trong việc tích hợp ICC, từ đó xây dựng chính sách và chương trình đào tạo hiệu quả.
Nhà thiết kế chương trình và biên soạn sách giáo khoa: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm để phát triển tài liệu giảng dạy tích hợp văn hóa và giao tiếp liên văn hóa phù hợp với thực tế địa phương.
Nghiên cứu sinh và học giả trong lĩnh vực giảng dạy tiếng Anh và giáo dục liên văn hóa: Tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về phát triển ICC trong môi trường giáo dục Việt Nam.
Câu hỏi thường gặp
ICC là gì và tại sao quan trọng trong dạy tiếng Anh?
ICC là năng lực giao tiếp hiệu quả và phù hợp trong môi trường đa văn hóa, giúp học sinh hiểu và tôn trọng sự khác biệt văn hóa, tránh hiểu lầm khi giao tiếp quốc tế. Ví dụ, hiểu được phong tục tập quán giúp tránh những tình huống khó xử khi giao tiếp.Giáo viên có thể tích hợp ICC vào bài giảng như thế nào?
Thông qua các hoạt động so sánh văn hóa, đóng vai, thảo luận nhóm, và sử dụng tài liệu đa phương tiện về văn hóa. Ví dụ, đóng vai tình huống giao tiếp giữa người Việt và người nước ngoài để học sinh thực hành kỹ năng.Khó khăn lớn nhất khi dạy ICC là gì?
Áp lực thi cử, thiếu tài liệu giảng dạy phù hợp, và giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ về ICC. Điều này khiến việc tích hợp ICC vào bài giảng còn hạn chế.Làm sao để đánh giá năng lực ICC của học sinh?
Có thể sử dụng các bài tập tình huống, dự án nhóm, phản hồi qua thảo luận, và portfolio cá nhân để đánh giá thái độ, kỹ năng và kiến thức liên quan đến ICC.Vai trò của giáo viên trong việc phát triển ICC cho học sinh là gì?
Giáo viên là người hướng dẫn, tạo môi trường học tập đa văn hóa, khuyến khích sự cởi mở và tôn trọng khác biệt, đồng thời thiết kế các hoạt động giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp liên văn hóa.
Kết luận
- Giáo viên tiếng Anh tại Quảng Bình chủ yếu tập trung vào mục tiêu thi cử, dẫn đến việc phát triển ICC còn hạn chế.
- Hiểu biết về ICC của giáo viên còn mang tính khái quát, chưa sâu sắc về kỹ năng và thái độ liên quan.
- Thực hành dạy ICC chủ yếu là truyền đạt kiến thức văn hóa, ít chú trọng kỹ năng giao tiếp và thái độ.
- Giáo viên nhận thức rõ tầm quan trọng của ICC trong việc giúp học sinh giao tiếp hiệu quả và tôn trọng văn hóa khác biệt.
- Cần có các giải pháp đồng bộ về đào tạo, tài liệu, chương trình và đánh giá để nâng cao chất lượng dạy ICC trong các trường THPT.
Tiếp theo, các cơ quan quản lý và nhà trường nên triển khai các chương trình tập huấn và phát triển tài liệu giảng dạy ICC. Giáo viên được khuyến khích áp dụng các hoạt động tích hợp ICC trong bài giảng hàng ngày.
Hành động ngay hôm nay để góp phần nâng cao năng lực giao tiếp liên văn hóa cho thế hệ học sinh, đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững.