Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Lạng Sơn, với dân số khoảng 831.887 người (theo điều tra năm 2009), là nơi sinh sống chủ yếu của các dân tộc thiểu số như Tày và Nùng, chiếm lần lượt 35,92% và 42,97% dân số toàn tỉnh. Đây là vùng đất biên giới có vị trí chiến lược về kinh tế, chính trị và văn hóa, đồng thời là cái nôi của nhiều giá trị văn hóa dân gian đặc sắc, trong đó có hát Then – một loại hình nghệ thuật tín ngưỡng truyền thống của người Tày, Nùng. Hát Then không chỉ là hình thức diễn xướng dân gian tổng hợp gồm văn học, âm nhạc, múa mà còn là cầu nối tâm linh giữa con người với thế giới thần linh, phản ánh sâu sắc đời sống tinh thần và xã hội của cộng đồng dân tộc thiểu số.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích nội dung lời hát Then, hình thức nghệ thuật và diễn xướng của hát Then ở Lạng Sơn, nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian đặc trưng của người Tày, Nùng. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các huyện Chi Lăng, Cao Lộc, Lộc Bình, Văn Quan và thành phố Lạng Sơn, dựa trên các buổi lễ Then thực tế và phỏng vấn các nghệ nhân. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời hỗ trợ công tác giáo dục và bảo tồn bản sắc dân tộc trong bối cảnh hiện đại hóa và toàn cầu hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai khung lý thuyết chính: lý thuyết văn học dân gian và lý thuyết văn hóa dân gian. Lý thuyết văn học dân gian giúp phân tích các yếu tố nghệ thuật trong lời hát Then như vần thơ, biểu tượng nghệ thuật, ngôn ngữ và cấu trúc văn bản. Lý thuyết văn hóa dân gian tập trung vào vai trò của Then trong đời sống tín ngưỡng, nghi lễ và sinh hoạt cộng đồng, đồng thời xem xét Then như một hiện tượng văn hóa tổng thể, bao gồm âm nhạc, múa, trang phục và vật phẩm cúng tế.

Ba khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm:

  • Then: loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp, vừa là nghệ thuật vừa là tín ngưỡng.
  • Nghệ nhân hát Then: người thực hiện nghi lễ, vừa là thầy cúng, vừa là nghệ sĩ.
  • Diễn xướng Then: tổng thể các hoạt động biểu diễn, bao gồm âm nhạc, múa, trang phục và nghi lễ.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ thực địa tại các huyện Chi Lăng, Cao Lộc, Văn Quan, Lộc Bình và thành phố Lạng Sơn, thông qua quan sát trực tiếp các buổi lễ Then, phỏng vấn các nghệ nhân Then và cán bộ văn hóa địa phương. Cỡ mẫu gồm hơn 20 nghệ nhân Then tiêu biểu, cùng các thành viên cộng đồng tham gia lễ hội.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích tổng hợp văn bản: nghiên cứu lời hát Then, cấu trúc thơ 7 chữ, biểu tượng nghệ thuật và ngôn ngữ.
  • Điền dã dân tộc học: ghi chép, quan sát và tham gia các nghi lễ Then để hiểu sâu sắc về diễn xướng và ý nghĩa văn hóa.
  • Điều tra xã hội học: phỏng vấn sâu nhằm thu thập quan điểm, kinh nghiệm và nhận thức của nghệ nhân và cộng đồng về Then.

Timeline nghiên cứu kéo dài khoảng 12 tháng, từ khảo sát thực địa, thu thập dữ liệu đến phân tích và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nội dung lời hát Then phản ánh cuộc sống lao động và xã hội
    Lời hát Then thể hiện chân thực đời sống lao động của người Tày, Nùng với các hình ảnh về ruộng đồng, vườn hoa, chợ búa, sản vật địa phương như bánh chưng, gà vịt, cây mía, cây thanh thảo. Ví dụ, trong Then cầu trường thọ có đoạn:

"Bay qua cảnh vườn hoa trước nha / Vượt qua vườn rau cải cuống xòe"
Phản ánh môi trường sinh hoạt và sản xuất nông nghiệp tự cung tự cấp.

  1. Then thể hiện niềm tin thiêng liêng vào thế giới thần linh
    Thế giới ba tầng (trời, đất, nhân gian) được mô tả rõ ràng qua lời Then, với các vị thần linh, tổ tiên và các biểu tượng như quả trứng, chim én. Lễ vật trong Then mang tính tượng trưng cao, ví dụ gạo tượng trưng cho binh mã trong lễ cấp sắc. Niềm tin này giúp củng cố mối liên hệ tâm linh và tạo sự an tâm cho cộng đồng.

  2. Then chứa đựng mơ ước khát vọng về cuộc sống bình yên, ấm no, hạnh phúc
    Lời hát Then thể hiện ước vọng về mùa màng bội thu, sức khỏe dồi dào, gia đình hòa thuận. Các nghi lễ như cầu an, cầu mát, chúc thọ đều hướng tới mục tiêu này. Ví dụ, trong Then Hắt Khoăn có lời:

"Bảo gì nhớ lấy không bao giờ quên"
Thể hiện sự tin tưởng vào sự phù hộ của thần linh.

  1. Then đề cao giá trị con người và phản ánh hiện thực xã hội có giai cấp
    Lời Then phản ánh cảnh áp bức của vua quan, nạn bắt phu phen, tạp dịch, qua hình ảnh ẩn dụ như con nai, con hươu bị săn bắt. Điều này cho thấy Then không chỉ là tín ngưỡng mà còn là tiếng nói phản kháng, ghi lại lịch sử và tâm tư của người dân.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy hát Then ở Lạng Sơn là một hiện tượng văn hóa đa chiều, vừa mang tính nghệ thuật vừa là biểu hiện của tín ngưỡng dân gian sâu sắc. So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã đi sâu vào phân tích lời hát, một khía cạnh ít được chú ý, đồng thời làm rõ sự khác biệt giữa Then Tày và Then Nùng, đặc biệt là sự phát triển mạnh mẽ của Then Nùng tại Lạng Sơn với số lượng nghệ nhân chiếm khoảng 2/3 tổng số người hành nghề Then trong tỉnh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng nghệ nhân Then theo dân tộc và huyện, bảng so sánh nội dung lời hát Then giữa Tày và Nùng, cũng như sơ đồ cấu trúc nghi lễ Then tiêu biểu. Kết quả nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ vai trò Then trong đời sống tinh thần, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn loại hình nghệ thuật này trong bối cảnh hiện đại hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp đào tạo, truyền dạy hát Then cho thế hệ trẻ
    Mục tiêu tăng số lượng nghệ nhân trẻ tham gia hát Then lên 20% trong vòng 3 năm, do Sở Văn hóa tỉnh Lạng Sơn phối hợp với các trường phổ thông dân tộc nội trú thực hiện.

  2. Xây dựng chương trình biểu diễn Then trên các phương tiện truyền thông đại chúng
    Phát triển các chương trình truyền hình, phát thanh và video giới thiệu hát Then nhằm nâng cao nhận thức và thu hút công chúng trong và ngoài tỉnh, thực hiện trong 2 năm tới.

  3. Bảo tồn và phát huy giá trị Then trong các lễ hội truyền thống
    Khuyến khích các địa phương tổ chức lễ hội Then định kỳ, kết hợp với du lịch văn hóa để tạo nguồn thu nhập bền vững cho cộng đồng, triển khai ngay từ năm 2024.

  4. Nghiên cứu, sưu tầm và lưu trữ tài liệu hát Then
    Thiết lập kho tư liệu số về lời hát, nghi lễ, âm nhạc và hình ảnh diễn xướng Then, phối hợp với các viện nghiên cứu và thư viện quốc gia, hoàn thành trong 5 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và văn học dân gian
    Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về hát Then, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về tín ngưỡng và nghệ thuật dân gian.

  2. Cán bộ quản lý văn hóa và du lịch địa phương
    Giúp xây dựng chính sách bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời phát triển du lịch văn hóa đặc thù của tỉnh Lạng Sơn.

  3. Giáo viên và học sinh các trường phổ thông dân tộc nội trú
    Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy, truyền dạy hát Then, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong thế hệ trẻ.

  4. Nghệ nhân và cộng đồng dân tộc Tày, Nùng
    Cung cấp kiến thức về giá trị văn hóa, nghệ thuật và tín ngưỡng của hát Then, giúp nâng cao nhận thức và tự hào về di sản văn hóa của mình.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hát Then là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Hát Then là loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp của người Tày, Nùng, vừa là nghệ thuật vừa là tín ngưỡng. Nguồn gốc Then được cho là xuất phát từ vùng Cao Bằng và lan tỏa sang Lạng Sơn cùng các tỉnh Việt Bắc.

  2. Nội dung lời hát Then phản ánh điều gì?
    Lời hát Then phản ánh cuộc sống lao động, niềm tin vào thế giới thần linh, khát vọng bình yên, ấm no và phản ánh hiện thực xã hội có giai cấp của người Tày, Nùng.

  3. Ai có thể làm nghề hát Then?
    Người làm Then gồm ba hình thức: Then nối dõi (truyền trong dòng họ), Then nhập (người có căn số), và Then sống (người yêu thích, hỗ trợ nghệ nhân). Không phải ai cũng có thể làm Then do tính chất tâm linh và kỹ năng đặc thù.

  4. Then có vai trò gì trong đời sống cộng đồng?
    Then là cầu nối giữa con người và thần linh, giúp cầu an, chữa bệnh, bói toán, đồng thời là biểu tượng văn hóa, giữ gìn bản sắc dân tộc và tạo sự gắn kết cộng đồng.

  5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy hát Then hiện nay?
    Cần tổ chức đào tạo nghệ nhân trẻ, phát triển biểu diễn trên truyền thông, kết hợp với lễ hội và du lịch, đồng thời sưu tầm, lưu trữ tài liệu để bảo tồn giá trị truyền thống.

Kết luận

  • Hát Then ở Lạng Sơn là hiện tượng văn hóa dân gian tổng hợp, phản ánh sâu sắc đời sống xã hội, tín ngưỡng và nghệ thuật của người Tày, Nùng.
  • Nội dung lời hát Then đa dạng, bao gồm phản ánh lao động, niềm tin tâm linh, khát vọng cuộc sống và hiện thực xã hội.
  • Then Nùng tại Lạng Sơn có sự phát triển mạnh mẽ, chiếm khoảng 2/3 số nghệ nhân Then trong tỉnh, tạo nên nét đặc trưng riêng biệt.
  • Việc bảo tồn, phát huy hát Then cần sự phối hợp của các cấp quản lý, cộng đồng và thế hệ trẻ thông qua đào tạo, truyền thông và lễ hội.
  • Các bước tiếp theo bao gồm xây dựng kho tư liệu số, tổ chức các chương trình giáo dục và biểu diễn nhằm duy trì và phát triển giá trị Then trong bối cảnh hiện đại.

Hành động ngay hôm nay để góp phần bảo tồn di sản văn hóa Then – nét đẹp tinh thần của người Tày, Nùng Lạng Sơn!