Nghiên Cứu Ứng Dụng Mô Hình Thủy Lực Mike Urban Vào Tính Toán Hệ Thống Thoát Nước Chống Ngập Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè

• Tác giả: Phạm Khắc Thuần
• Người hướng dẫn: PGS. Nguyễn Thống
• Trường học: Đại học Bách Khoa, Đại học Quốc Gia TP. Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Xây Dựng Công Trình Thủy
• Đề tài: Nghiên Cứu Ứng Dụng Mô Hình Thủy Lực Mike Urban Trong Tính Toán Hệ Thống Thoát Nước Chống Ngập Kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2014
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LỜI CẢM ƠN
• LỜI CAM ĐOAN CỦA TÁC GIẢ LUẬN VĂN
• 1. CHƯƠNG 1: PHẦN MỞ ĐẦU
• 1.1. Thông tin chung về đề tài
• 1.2. Mục tiêu của đề tài
• 1.3. Nội dung thực hiện của đề tài
• 1.4. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu
• 1.5. Ý nghĩa của đề tài
• 1.6. Tính thực tiễn
• 2. CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
• 2.1. Tổng quan về nghiên cứu trên thế giới
• 2.2. Tổng quan về nghiên cứu trong nước
• 2.3. Tổng quan về lưu vực sông Sài Gòn — Đồng Nai và tình hình ngập tại TP. Hồ Chí Minh
• 2.3.1. Đặc điểm địa hình
• 2.3.2. Hệ thống kênh rạch, công thoát nước, hồ điều tiết và vùng đệm
• 2.3.3. Tình trạng ngập
• 2.3.4. Nguyên nhân gây ngập
• 2.4. Tổng quan về lưu vực kênh Nhiêu Lộc — Thị Nghè
• 2.4.1. Điều kiện tự nhiên
• 2.4.2. Khí tượng thủy văn
• 2.4.3. Chất lượng nước — xâm nhập mặn
• 2.4.4. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu
• 2.4.5. Khả năng mưa lớn gặp triều cường
• 2.4.6. Tình hình ngập trong lưu vực Nhiêu Lộc - Thị Nghè
• 2.5. Các dự án hạ tầng kỹ thuật đang triển khai trên lưu vực
• 2.5.1. Tuyến cống thoát nước các cấp, tuyến cống bao và các CSO
• 2.5.2. Trạm bơm Nhiêu Lộc — Thị Nghè
• 2.5.3. Cống ngăn triều NLTN
• 3. CHƯƠNG 3: TÍNH TOÁN MÔ HÌNH THỦY LỰC MẠNG LƯỚI
• 3.1. Giới thiệu tổng quan mô hình Mike Urban
• 3.1.1. Cơ sở khoa học
• 3.1.2. Phương trình mô tả dòng chảy trong MOUSE
• 3.1.3. Phương trình mô tả dòng chảy qua nút công trình
• 3.2. Xây dựng mô hình thủy lực
• 3.2.1. Xây dựng mô hình
• 3.2.2. Phạm vi vùng nghiên cứu
• 3.2.3. Cơ sở dữ liệu sử dụng để tính toán mô hình
• 3.2.4. Sự cần thiết của việc xây dựng cống ngăn triều NLTN
• 3.2.5. Kết quả hiệu chỉnh và kiểm định mô hình
• 3.2.5.1. Kết quả hiệu chỉnh mô hình
• 3.2.5.2. Kết quả kiểm định mô hình
• 3.2.5.3. Một số kết quả mô phỏng
• 3.3. Kết quả mô phỏng với kịch bản hiện trạng khi chưa có công NLTN
• 3.4. Kết quả mô phỏng ứng với các tần suất mưa khi có công NLTN
• 3.5. Nhận xét đánh giá các kết quả
• 3.6. Tính toán thủy lực hệ thống tiểu thoát nước với các kịch bản vận hành công trình cống NLTN
• 3.6.1. Nguyên tắc vận hành các cửa công trình
• 3.6.2. Nguyên tắc vận hành các tổ máy bơm
• 3.6.3. Kết quả mô phỏng ứng với các kịch bản vận hành
• 3.6.3.1. Kịch bản vận hành mùa mưa
• 3.6.3.2. Kịch bản vận hành mùa khô
• 3.6.3.3. Kịch bản vận hành phối hợp
• 3.6.3.4. Kịch bản vận hành khi trạm bơm NLTN ngừng hoạt động
• 3.6.4. Đề xuất qui trình vận hành
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• DANH MỤC CÁC HÌNH
• DANH MỤC CÁC BẢNG
• DANH MỤC PHỤ LỤC
• Phụ lục 1. Lưu lượng nước thải sinh hoạt theo từng lưu vực
• Phụ lục 2. Kết quả tính toán dòng chảy tràn với mưa 2 năm
• Phụ lục 3. Kết quả tính toán dòng chảy tràn với mưa 10 năm
• Phụ lục 4. Kết quả tính toán dòng chảy tràn với mưa 50 năm

I. Tổng Quan Về Nghiên Cứu Ứng Dụng MIKE Urban 55 ký tự

Bài toán ngập úng tại các đô thị lớn như TP.HCM ngày càng trở nên cấp thiết, đặc biệt là tại lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Nghiên cứu này tập trung vào việc ứng dụng mô hình thủy lực MIKE Urban để tính toán hệ thống thoát nước, qua đó đề xuất các giải pháp chống ngập hiệu quả. Tình trạng ngập không chỉ gây ảnh hưởng đến đời sống sinh hoạt của người dân mà còn tác động tiêu cực đến kinh tế - xã hội của thành phố. Việc mô phỏng thủy lực và dự báo chính xác các kịch bản ngập lụt là vô cùng quan trọng để có thể đưa ra các biện pháp ứng phó kịp thời. Luận văn này sẽ tập trung vào đánh giá khả năng ứng dụng MIKE Urban trong điều kiện thực tế của TP.HCM, từ đó đưa ra các khuyến nghị cải thiện hệ thống thoát nước. Dẫn chứng, "Các kiểm định thống kê cũng đã khẳng định xu thế tăng dần của cường độ mưa theo thời gian với mức độ tin cậy 99%" cho thấy biến đổi khí hậu là một yếu tố cần được xem xét kỹ lưỡng.

1.1. Bối Cảnh Ngập Úng và Giải Pháp Thoát Nước Đô Thị

TP.HCM thường xuyên đối mặt với tình trạng ngập úng do mưa lớn và triều cường, đặc biệt tại lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Các giải pháp thoát nước truyền thống dường như không còn đáp ứng được nhu cầu thực tế, đòi hỏi phải có những phương pháp tiếp cận mới, khoa học hơn. Một trong số đó là ứng dụng mô hình thủy lực để quản lý thoát nước đô thị một cách toàn diện. Hệ thống kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè đã được đầu tư xây dựng, bao gồm hệ thống cống thu nước ven kênh, kè bê tông cốt thép và công trình kiểm soát triều nhằm chống ngập và cải tạo môi trường. Việc nghiên cứu và ứng dụng các mô hình thủy lực giúp mô phỏng và tính toán chính xác hệ thống thoát nước, từ đó giải quyết bài toán ngập lụt tại thành phố.

1.2. Giới Thiệu Phần Mềm MIKE Urban và Ưu Điểm

MIKE Urban là một phần mềm mô hình thủy lực mạnh mẽ, được sử dụng rộng rãi trong việc thiết kế, phân tích và quản lý hệ thống thoát nước. Phần mềm này cho phép người dùng xây dựng các mô hình hóa hệ thống thoát nước phức tạp, mô phỏng các kịch bản khác nhau và đánh giá hiệu quả thoát nước. Một trong những ưu điểm nổi bật của MIKE Urban là khả năng tích hợp nhiều yếu tố khác nhau như địa hình, mạng lưới cống, các công trình thủy lợi và dữ liệu thời tiết. Điều này giúp cho việc tính toán thủy lực trở nên chính xác và đáng tin cậy hơn.

II. Vấn Đề Ngập Lụt Thách Thức Cho Kênh Nhiêu Lộc 59 ký tự

Lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè rộng 33.93 km², đóng vai trò quan trọng trong việc tiêu thoát nước cho khu vực nội thành TP.HCM. Tuy nhiên, hệ thống này đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn, đặc biệt là tình trạng ngập úng đô thị ngày càng nghiêm trọng. Dòng chảy của kênh chịu ảnh hưởng của chế độ bán nhật triều, làm hạn chế khả năng tiêu thoát nước khi triều cường. Tình trạng ô nhiễm cũng là một vấn đề nhức nhối, gây ảnh hưởng đến môi trường sống của người dân. Các dự án cải tạo kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè đã được triển khai, nhưng cần có những giải pháp đồng bộ và hiệu quả hơn để giải quyết triệt để vấn đề ngập lụt. Theo tác giả, "Khi triều rút, nước trong kênh cạn nên có mùi hôi thối do sự phân hủy bùn và các chất thải hữu cơ, gây ô nhiễm môi trường song cho dân cư".

2.1. Ảnh Hưởng Của Triều Cường Đến Khả Năng Thoát Lũ

Chế độ bán nhật triều của biển Đông tác động mạnh mẽ đến khả năng thoát lũ của kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Khi triều cường dâng cao, nước từ sông Sài Gòn tràn vào kênh, làm giảm khả năng tiêu thoát nước của các cống cấp 2, 3 và 4. Điều này dẫn đến tình trạng ngập úng cục bộ tại các vùng đất thấp ven kênh. Để giải quyết vấn đề này, cần có những giải pháp kiểm soát triều hiệu quả, kết hợp với việc cải thiện hệ thống thoát nước tổng thể. Các nghiên cứu về lưu lượng dòng chảy và áp lực thủy tĩnh cần được thực hiện chi tiết để đưa ra những giải pháp phù hợp.

2.2. Ô Nhiễm Nguồn Nước và Ảnh Hưởng Đến Môi Trường

Ngoài vấn đề ngập lụt, kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè còn phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm nghiêm trọng. Nước thải sinh hoạt, nước thải công nghiệp và rác thải đổ trực tiếp xuống kênh gây ô nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến môi trường sống của người dân. Tình trạng ô nhiễm này còn làm giảm khả năng tự làm sạch của kênh, khiến cho tình trạng ngập úng trở nên trầm trọng hơn. Giải pháp cần thiết là xây dựng các nhà máy xử lý nước thải và tăng cường công tác quản lý, kiểm soát nguồn thải.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Xây Dựng Mô Hình MIKE Urban 57 ký tự

Nghiên cứu này sử dụng mô hình thủy lực MIKE Urban để mô phỏng và phân tích hoạt động của hệ thống thoát nước lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Quá trình xây dựng mô hình bao gồm thu thập dữ liệu địa hình, thủy văn, mạng lưới cống và các công trình thủy lợi. Mô hình được hiệu chỉnh và kiểm định bằng dữ liệu thực tế để đảm bảo độ chính xác. Sau khi xây dựng mô hình, các kịch bản khác nhau được mô phỏng để đánh giá hiệu quả thoát nước và đề xuất các giải pháp cải thiện hệ thống thoát nước. Theo báo cáo, "Đề tài sẽ ứng dụng công cụ mô hình toán để tính toán những diễn biến về thủy lực dòng chảy, từ đó đề xuất những giải pháp nhằm kiểm soát ngập và cải thiện ô nhiễm cho lưu vực kênh Nhiêu Lộc Thị Nghè, TP."

3.1. Thu Thập và Xử Lý Dữ Liệu Đầu Vào Cho Mô Hình

Việc thu thập và xử lý dữ liệu đầu vào là một bước quan trọng trong quá trình xây dựng mô hình thủy lực MIKE Urban. Dữ liệu cần thu thập bao gồm địa hình, độ dốc kênh, đường kính ống, thông tin về mạng lưới cống, các công trình thủy lợi (cống, trạm bơm), dữ liệu thủy văn (mực nước, lưu lượng dòng chảy) và dữ liệu thời tiết (lượng mưa). Dữ liệu này cần được kiểm tra, làm sạch và chuyển đổi sang định dạng phù hợp với MIKE Urban. Các hệ số Manning cũng cần được xác định chính xác để đảm bảo độ chính xác của mô hình.

3.2. Hiệu Chỉnh và Kiểm Định Độ Tin Cậy Của Mô Hình

Sau khi xây dựng, mô hình MIKE Urban cần được hiệu chỉnh và kiểm định bằng dữ liệu thực tế để đảm bảo độ tin cậy. Quá trình hiệu chỉnh bao gồm điều chỉnh các thông số của mô hình (ví dụ: hệ số Manning) sao cho kết quả mô phỏng phù hợp với dữ liệu quan trắc. Quá trình kiểm định bao gồm so sánh kết quả mô phỏng với dữ liệu quan trắc độc lập để đánh giá khả năng dự báo của mô hình. Nếu mô hình đáp ứng được các tiêu chí về độ chính xác, thì có thể sử dụng để mô phỏng các kịch bản khác nhau.

3.3. Các Kịch Bản Mô Phỏng và Đánh Giá Hiệu Quả Thoát Nước

Mô hình MIKE Urban được sử dụng để mô phỏng các kịch bản khác nhau, bao gồm các trận mưa với các tần suất khác nhau (ví dụ: mưa 2 năm, 10 năm, 50 năm), các kịch bản triều cường khác nhau và các kịch bản vận hành các công trình thủy lợi khác nhau. Kết quả mô phỏng được sử dụng để đánh giá hiệu quả thoát nước của hệ thống thoát nước, xác định các điểm nghẽn và đề xuất các giải pháp cải thiện hệ thống thoát nước.

IV. Kết Quả Ứng Dụng Đánh Giá Khả Năng Thoát Nước 55 ký tự

Kết quả ứng dụng mô hình thủy lực MIKE Urban cho thấy mô hình có khả năng mô phỏng chính xác hoạt động của hệ thống thoát nước lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Mô hình được sử dụng để đánh giá khả năng thoát nước của hệ thống trong các điều kiện khác nhau, xác định các khu vực có nguy cơ ngập úng cao và đề xuất các giải pháp cải thiện hệ thống thoát nước. Dẫn chứng từ tài liệu gốc cho thấy "Mục tiêu của đề tài là Nghiên cứu lý thuyết và thiết lập mô hình thủy lực tính toán hệ thống thoát nước lưu vực Nhiêu Lộc Thị Nghé ứng với các kịch bản vận hành bất lợi."

4.1. Phân Tích Các Khu Vực Có Nguy Cơ Ngập Úng Cao

Kết quả mô phỏng cho thấy một số khu vực trong lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè có nguy cơ ngập úng cao hơn các khu vực khác. Các khu vực này thường là các vùng đất thấp, có độ dốc kênh nhỏ hoặc có hệ thống thoát nước kém. Việc xác định các khu vực có nguy cơ ngập úng cao là rất quan trọng để có thể tập trung nguồn lực vào việc cải thiện hệ thống thoát nước tại các khu vực này.

4.2. Đề Xuất Các Giải Pháp Cải Thiện Hệ Thống Thoát Nước

Dựa trên kết quả mô phỏng, nghiên cứu đề xuất một số giải pháp cải thiện hệ thống thoát nước lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Các giải pháp này bao gồm: nâng cấp mạng lưới cống, xây dựng các hồ điều tiết, cải tạo mặt cắt ngang kênh, nạo vét kênh và tăng cường công tác quản lý, bảo trì hệ thống thoát nước. Việc đánh giá hiệu quả đầu tư của các giải pháp này cũng cần được thực hiện để đảm bảo tính khả thi và hiệu quả kinh tế.

V. Đề Xuất Quy Trình Vận Hành Hệ Thống Chống Ngập 56 ký tự

Nghiên cứu đề xuất quy trình vận hành hệ thống thoát nước và công trình chống ngập cho lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Quy trình này bao gồm các bước: dự báo thời tiết, theo dõi mực nước kênh, vận hành các công trình thủy lợi (cống, trạm bơm) và thông báo cho người dân về nguy cơ ngập lụt. Quy trình này cần được xây dựng một cách chi tiết và rõ ràng để đảm bảo tính hiệu quả trong thực tế. Theo luận văn, cần "Đề xuất giải pháp và quy trình vận hành hệ thống thoát nước chống ngập một cách hiệu quả."

5.1. Nguyên Tắc Vận Hành Cống và Trạm Bơm Tiêu Thoát Nước

Việc vận hành cống và trạm bơm tiêu thoát nước cần tuân thủ các nguyên tắc nhất định. Cống cần được vận hành sao cho đảm bảo lưu lượng dòng chảy tối ưu và tránh gây ngập úng cho các khu vực thượng lưu. Trạm bơm cần được vận hành sao cho đảm bảo khả năng tiêu thoát nước kịp thời và tiết kiệm năng lượng. Quy trình vận hành cần được điều chỉnh linh hoạt theo điều kiện thời tiết và mực nước kênh.

5.2. Phối Hợp Các Biện Pháp Công Trình và Phi Công Trình

Để chống ngập hiệu quả, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các biện pháp công trình (nâng cấp hệ thống thoát nước, xây dựng hồ điều tiết) và các biện pháp phi công trình (dự báo thời tiết, thông báo cho người dân, quy hoạch đô thị). Các biện pháp phi công trình có vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu thiệt hại do ngập lụt và nâng cao nhận thức của cộng đồng về vấn đề ngập lụt.

VI. Kết Luận và Kiến Nghị Về Nghiên Cứu Thoát Nước 54 ký tự

Nghiên cứu đã thành công trong việc ứng dụng mô hình thủy lực MIKE Urban để mô phỏng và phân tích hoạt động của hệ thống thoát nước lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để đề xuất các giải pháp cải thiện hệ thống thoát nước và xây dựng quy trình vận hành hệ thống chống ngập hiệu quả. Nghiên cứu cũng đề xuất một số kiến nghị cho các nghiên cứu tiếp theo, bao gồm việc thu thập thêm dữ liệu quan trắc, phân tích ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và dự báo ngập lụt theo thời gian thực.

6.1. Đề Xuất Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Quản Lý Thoát Nước

Nghiên cứu đề xuất một số hướng nghiên cứu tiếp theo về quản lý thoát nước lưu vực kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè. Các hướng nghiên cứu này bao gồm: nghiên cứu về ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến khả năng thoát nước, nghiên cứu về các giải pháp thoát nước bền vững và nghiên cứu về các chính sách thoát nước hiệu quả.

6.2. Khuyến Nghị Cho Các Nhà Quy Hoạch Đô Thị và Quản Lý

Nghiên cứu khuyến nghị các nhà quy hoạch đô thị và quản lý cần quan tâm hơn đến vấn đề thoát nước trong quá trình quy hoạch đô thị. Cần xây dựng các khu đô thị có hệ thống thoát nước đồng bộ và hiện đại, đồng thời tăng cường công tác quản lý, bảo trì hệ thống thoát nước hiện có. Việc đánh giá hiệu quả đầu tư của các dự án thoát nước cũng cần được thực hiện một cách nghiêm túc.

Tổng quan nghiên cứu

Lưu vực kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè (NLTN) có diện tích khoảng 33,93 km², nằm trong khu vực nội thành Thành phố Hồ Chí Minh, với dân số ước tính khoảng 1,2 triệu người. Hệ thống kênh NLTN bắt đầu từ sân bay Tân Sơn Nhất, chảy qua 7 quận nội thành gồm Tân Bình, Phú Nhuận, Gò Vấp, Quận 3, Quận 10, Quận 1 và Bình Thạnh, cuối cùng đổ ra sông Sài Gòn. Dòng chảy của kênh và các rạch nhánh chịu ảnh hưởng mạnh của chế độ bán nhật triều biển Đông, gây hạn chế khả năng tiêu thoát nước khi triều cường, dẫn đến ngập úng tại các vùng đất thấp. Ngoài ra, khi triều rút, nước trong kênh cạn gây mùi hôi thối do phân hủy bùn và chất thải hữu cơ, ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường và cảnh quan.

Mục tiêu nghiên cứu là ứng dụng mô hình thủy lực MIKE URBAN để tính toán và mô phỏng hệ thống thoát nước chống ngập cho lưu vực NLTN, đặc biệt trong các kịch bản vận hành bất lợi. Qua đó, đánh giá hiệu quả hệ thống, phân tích nguyên nhân gây ngập và đề xuất giải pháp vận hành tối ưu nhằm cải thiện tình trạng ngập úng và ô nhiễm môi trường. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 01/2013 đến tháng 11/2013 tại Thành phố Hồ Chí Minh, với phạm vi tập trung vào lưu vực kênh NLTN và hệ thống công trình thoát nước liên quan.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp công cụ mô hình toán chính xác, hỗ trợ quản lý và vận hành hệ thống thoát nước đô thị, góp phần giảm thiểu ngập lụt, cải thiện môi trường sống và cảnh quan đô thị. Kết quả nghiên cứu cũng giúp các cơ quan quản lý có cơ sở khoa học để xây dựng quy trình vận hành hệ thống thoát nước hiệu quả, phù hợp với điều kiện thủy văn và biến đổi khí hậu hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình thủy lực hiện đại để mô phỏng dòng chảy trong hệ thống thoát nước đô thị, bao gồm:

• Mô hình thủy lực MIKE URBAN: Phát triển bởi Viện Thủy lực Đan Mạch (DHI), tích hợp công nghệ GIS của ESRI, mô phỏng dòng chảy và phân bố nước trong mạng lưới thoát nước đô thị với độ chính xác cao. Mô hình này cho phép tính toán khép kín dòng chảy trong điều kiện triều cường và mưa lớn, đồng thời hỗ trợ phân tích các kịch bản vận hành khác nhau.

• Lý thuyết dòng chảy trong ống và kênh hở: Áp dụng các phương trình thủy lực cơ bản mô tả dòng chảy trong mạng lưới cống và kênh, bao gồm phương trình Saint-Venant và các phương trình mô tả dòng chảy qua các nút công trình như cống, trạm bơm.

• Khái niệm về hệ số dòng chảy và ảnh hưởng đô thị hóa: Hệ số dòng chảy phản ánh tỷ lệ nước mưa chảy tràn trên bề mặt, tăng lên do bê tông hóa và san lấp vùng trũng, làm gia tăng lưu lượng đỉnh và áp lực lên hệ thống thoát nước.

• Khái niệm về triều cường và ảnh hưởng biến đổi khí hậu: Triều cường làm tăng mực nước hạ lưu, hạn chế khả năng tiêu thoát nước, kết hợp với mưa lớn gây ngập lụt nghiêm trọng. Biến đổi khí hậu làm tăng tần suất và cường độ mưa, cũng như mực nước biển dâng, ảnh hưởng đến thiết kế và vận hành hệ thống.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Sử dụng số liệu quan trắc thủy văn, khí tượng, mực nước triều tại các trạm như Tân Sơn Nhất, Phú An trong khoảng thời gian nhiều năm; số liệu địa hình, bản đồ lưu vực; dữ liệu về hệ thống cống, kênh rạch và công trình thoát nước hiện hữu; khảo sát thực địa và thu thập ý kiến người dân, cơ quan quản lý.

• Phương pháp phân tích: Xây dựng mô hình thủy lực MIKE URBAN cho lưu vực NLTN, hiệu chỉnh và kiểm định mô hình dựa trên các trận mưa thực tế và mực nước triều quan trắc. Mô phỏng các kịch bản vận hành khác nhau của hệ thống thoát nước, bao gồm vận hành trạm bơm, cống ngăn triều, và các tình huống bất lợi như ngừng hoạt động trạm bơm.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Mô hình bao phủ toàn bộ lưu vực 33,93 km² với mạng lưới cống dài 70 km, bao gồm các cấp cống 2, 3, 4 và tuyến cống bao đường kính 3m. Các kịch bản vận hành được lựa chọn dựa trên các điều kiện thủy văn đặc trưng và các tình huống vận hành thực tế.

• Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 01/2013 đến tháng 11/2013, gồm các bước thu thập dữ liệu, xây dựng mô hình, hiệu chỉnh, kiểm định, mô phỏng kịch bản và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Ảnh hưởng của triều cường đến khả năng tiêu thoát nước: Mực nước triều tại trạm Phú An đạt đỉnh lên đến +1,68 m trong các năm gần đây, làm giảm khả năng thoát nước tự chảy của hệ thống cống và kênh NLTN. Khi triều cường kết hợp với mưa lớn (vũ lượng trên 83 mm trong 3 giờ), ngập úng xảy ra nghiêm trọng tại các vùng trũng thấp trong lưu vực.

2. Hiệu quả của hệ thống công trình thoát nước hiện hữu: Hệ thống cống bao dài 70 km, trạm bơm công suất 64.000 m³/giờ và công trình ngăn triều đã cải thiện đáng kể khả năng tiêu thoát nước. Mô hình thủy lực cho thấy khi vận hành đúng quy trình, mực nước trước cống giảm trung bình 15-20% so với kịch bản không vận hành trạm bơm, giảm nguy cơ ngập úng.

3. Tác động của các kịch bản vận hành khác nhau: Mô phỏng cho thấy việc phối hợp vận hành cống ngăn triều và trạm bơm trong mùa mưa giúp duy trì mực nước trong kênh ổn định, giảm thiểu ngập lụt. Ngược lại, khi trạm bơm ngừng hoạt động trong trận mưa có tần suất 2 năm, mực nước trước cống tăng lên đến 30%, gây ngập diện rộng.

4. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và đô thị hóa: Lượng mưa trung bình mùa mưa dự kiến tăng từ 6,3% đến 16,5% vào năm 2050-2100, cùng với mực nước biển dâng từ 12 cm đến 100 cm, làm gia tăng áp lực lên hệ thống thoát nước. Đô thị hóa làm tăng hệ số dòng chảy, giảm diện tích thấm nước tự nhiên, làm tăng lưu lượng đỉnh và nguy cơ ngập.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của ngập lụt trong lưu vực NLTN là sự kết hợp giữa mưa lớn và triều cường, làm giảm khả năng tiêu thoát nước tự nhiên. Kết quả mô phỏng mô hình MIKE URBAN cho thấy hệ thống công trình thoát nước hiện hữu có hiệu quả trong việc kiểm soát ngập nếu được vận hành đúng quy trình. So sánh với các nghiên cứu tại các đô thị lớn trong khu vực Đông Nam Á như Kuala Lumpur và Bangkok, việc xây dựng hệ thống công trình kiểm soát triều kết hợp với trạm bơm và quy trình vận hành linh hoạt là giải pháp hiệu quả.

Dữ liệu mô phỏng có thể được trình bày qua các biểu đồ mực nước trước và sau cống, lưu lượng bơm theo tần suất mưa, cũng như bản đồ phân bố vùng ngập trong các kịch bản vận hành khác nhau. Các kết quả này giúp minh họa rõ ràng tác động của từng giải pháp và hỗ trợ ra quyết định quản lý.

Tuy nhiên, biến đổi khí hậu và quá trình đô thị hóa nhanh chóng đặt ra thách thức lớn cho hệ thống thoát nước hiện tại, đòi hỏi phải có các giải pháp kỹ thuật và quản lý phù hợp để đảm bảo hiệu quả lâu dài.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tối ưu hóa quy trình vận hành trạm bơm và cống ngăn triều: Xây dựng và áp dụng quy trình vận hành linh hoạt theo mùa mưa và triều cường, đảm bảo trạm bơm hoạt động tối ưu, giảm thiểu ngập úng. Thời gian thực hiện: ngay trong năm đầu tiên; Chủ thể: Ban quản lý hệ thống thoát nước TP.HCM.

2. Nâng cấp và mở rộng hệ thống cống bao và trạm bơm: Đầu tư mở rộng công suất trạm bơm và nâng cấp tuyến cống bao để đáp ứng lưu lượng tăng do biến đổi khí hậu và đô thị hóa. Thời gian thực hiện: 3-5 năm; Chủ thể: Sở Xây dựng, Sở Giao thông vận tải.

3. Ứng dụng công nghệ giám sát và điều khiển tự động (SCADA): Triển khai hệ thống quan trắc mực nước, mưa và điều khiển từ xa các công trình thoát nước nhằm nâng cao hiệu quả vận hành và phản ứng kịp thời với các tình huống bất lợi. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Trung tâm Quản lý nước và Môi trường TP.

4. Tăng cường công tác duy tu, nạo vét và quản lý hành lang thoát nước: Thường xuyên duy tu, nạo vét kênh rạch, cống thoát nước, đồng thời kiểm soát việc lấn chiếm, san lấp kênh rạch để duy trì lưu lượng dòng chảy. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể: UBND các quận, phường và các đơn vị quản lý hạ tầng.

5. Xây dựng kế hoạch thích ứng với biến đổi khí hậu: Nghiên cứu và xây dựng các kịch bản ứng phó với mưa lớn, triều cường và nước biển dâng, tích hợp vào quy hoạch phát triển đô thị và hệ thống thoát nước. Thời gian thực hiện: 3 năm; Chủ thể: Sở Tài nguyên và Môi trường, Viện Khoa học Thủy lợi Miền Nam.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cơ quan quản lý đô thị và thoát nước TP.HCM: Hỗ trợ xây dựng quy trình vận hành hệ thống thoát nước, nâng cao hiệu quả quản lý và giảm thiểu ngập lụt.

2. Các nhà quy hoạch và thiết kế công trình thủy lợi, thoát nước: Cung cấp cơ sở khoa học và mô hình thủy lực để thiết kế các công trình phù hợp với điều kiện thực tế và biến đổi khí hậu.

3. Các viện nghiên cứu và trường đại học chuyên ngành thủy lợi, môi trường: Là tài liệu tham khảo cho nghiên cứu tiếp theo về mô hình thủy lực, quản lý nước đô thị và ứng phó biến đổi khí hậu.

4. Doanh nghiệp tư vấn và xây dựng hạ tầng kỹ thuật đô thị: Hỗ trợ trong việc áp dụng công nghệ mô hình thủy lực hiện đại và các giải pháp kỹ thuật trong thi công, vận hành hệ thống thoát nước.

Câu hỏi thường gặp

1. Mô hình MIKE URBAN có ưu điểm gì so với các mô hình khác?
   MIKE URBAN tích hợp công nghệ GIS, mô phỏng chính xác dòng chảy trong mạng lưới thoát nước đô thị, hỗ trợ tính toán trong điều kiện triều cường và mưa lớn. Ví dụ, mô hình này cho phép mô phỏng đồng thời các kịch bản vận hành khác nhau, giúp tối ưu hóa quản lý hệ thống.

2. Tại sao triều cường lại ảnh hưởng lớn đến ngập lụt ở lưu vực NLTN?
   Triều cường làm tăng mực nước hạ lưu, gây hạn chế dòng chảy tự nhiên của hệ thống cống và kênh, làm nước mưa không thể thoát kịp, dẫn đến ngập úng. Số liệu cho thấy mực nước triều tại trạm Phú An có thể lên đến +1,68 m, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng tiêu thoát.

3. Các giải pháp kỹ thuật nào đã được áp dụng để chống ngập tại NLTN?
   Hệ thống cống bao dài 70 km, trạm bơm công suất 64.000 m³/giờ, công trình ngăn triều kết hợp với quy trình vận hành linh hoạt là các giải pháp chính. Ngoài ra, duy tu nạo vét và quản lý hành lang thoát nước cũng được chú trọng.

4. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng thế nào đến hệ thống thoát nước đô thị?
   Biến đổi khí hậu làm tăng tần suất và cường độ mưa, mực nước biển dâng cao, làm gia tăng áp lực lên hệ thống thoát nước hiện hữu, đòi hỏi phải nâng cấp và điều chỉnh quy trình vận hành để thích ứng.

5. Làm thế nào để quy trình vận hành hệ thống thoát nước được tối ưu?
   Cần xây dựng các kịch bản vận hành dựa trên mô hình thủy lực, kết hợp giám sát mực nước, mưa và điều khiển tự động, đồng thời phối hợp vận hành trạm bơm và cống ngăn triều theo mùa và tình huống thực tế để giảm thiểu ngập.

Kết luận

• Ứng dụng mô hình thủy lực MIKE URBAN cho phép mô phỏng chính xác hệ thống thoát nước lưu vực kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè trong các kịch bản vận hành khác nhau.
• Hệ thống công trình thoát nước hiện hữu, bao gồm cống bao, trạm bơm và công trình ngăn triều, có hiệu quả trong việc giảm thiểu ngập nếu được vận hành đúng quy trình.
• Triều cường kết hợp với mưa lớn là nguyên nhân chính gây ngập, trong khi biến đổi khí hậu và đô thị hóa làm gia tăng áp lực lên hệ thống.
• Đề xuất các giải pháp kỹ thuật và quản lý nhằm tối ưu hóa vận hành, nâng cấp hạ tầng và thích ứng với biến đổi khí hậu.
• Tiếp tục nghiên cứu mở rộng mô hình, cập nhật dữ liệu và xây dựng kế hoạch ứng phó dài hạn là bước tiếp theo cần thực hiện để đảm bảo hiệu quả chống ngập bền vững.

Quý độc giả và các nhà quản lý được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu này để nâng cao hiệu quả quản lý hệ thống thoát nước đô thị, góp phần xây dựng Thành phố Hồ Chí Minh phát triển bền vững, xanh – sạch – đẹp.