Tổng quan nghiên cứu

Đình làng Việt Nam là một biểu tượng văn hóa đặc sắc, phản ánh sâu sắc đời sống xã hội, tín ngưỡng và nghệ thuật truyền thống của cộng đồng cư dân nông thôn. Theo ước tính, đình làng xuất hiện từ thế kỷ XVI và trở thành công trình kiến trúc lớn nhất trong làng xã, đồng thời là trung tâm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng và chính trị xã hội. Đình Tình Quang, tọa lạc tại phường Giang Biên, quận Long Biên, Hà Nội, là một trong những di tích kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu, giữ nguyên vẹn các hạng mục kiến trúc và điêu khắc từ thế kỷ XVII đến XIX.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo tả, phân tích cảnh quan, môi trường làng Tình Quang xưa, nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc đình Tình Quang, đồng thời đánh giá giá trị kiến trúc cổ truyền trong dòng phát triển chung của kiến trúc đình làng Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào đình Tình Quang và các tài liệu mỹ thuật cổ liên quan đến thế kỷ XVII-XIX, nhằm cung cấp tư liệu phục vụ công tác bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị lịch sử, nghệ thuật của đình làng, đồng thời hỗ trợ định hướng phát triển văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại và hội nhập quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về kiến trúc truyền thống Việt Nam, nghệ thuật điêu khắc dân gian và tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết kiến trúc truyền thống Việt Nam: Tập trung vào cấu trúc khung gỗ, vật liệu thảo mộc, kết cấu bộ vì, và các yếu tố phong thủy trong bố cục mặt bằng đình làng. Khái niệm về “Âm Dương đối đãi” và “Tả Thanh Long, Hữu Bạch Hổ” được sử dụng để phân tích cảnh quan và hướng đình.

  • Lý thuyết tín ngưỡng dân gian và thờ Thành hoàng: Giải thích vai trò của đình làng như trung tâm tín ngưỡng, thờ các vị Thành hoàng làng, đồng thời phân tích sự tiếp biến văn hóa tín ngưỡng từ Trung Hoa sang Việt Nam, đặc biệt là sự Việt hóa tín ngưỡng thờ Thành hoàng.

Các khái niệm chính bao gồm: kiến trúc chữ Nhất và chữ Đinh trong đình làng, hệ thống cột cái, cột quân, cột hiên, bộ vì, nghệ thuật điêu khắc trang trí mái đình, và tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp khảo cổ học kết hợp liên ngành:

  • Khảo sát điền dã thực địa: đo đạc, vẽ sơ đồ, chụp ảnh, rập thác bản hoa văn và văn bia tại đình Tình Quang.

  • Phân tích, so sánh và tổng hợp: so sánh các yếu tố kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc của đình Tình Quang với các đình làng cùng niên đại và các di tích mỹ thuật cổ khác trên các chất liệu gốm, sứ, đá, gạch trang trí.

  • Phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: để đánh giá các hiện tượng lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng liên quan đến đình làng.

Nguồn dữ liệu chính gồm tư liệu khảo cổ, tài liệu lịch sử, văn bia, các bài viết nghiên cứu trước đây và phỏng vấn các cụ cao tuổi trong làng. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào toàn bộ kiến trúc đình Tình Quang và các hiện vật điêu khắc còn lưu giữ. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ đối tượng nghiên cứu để đảm bảo tính toàn diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2013 đến 2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị kiến trúc độc đáo của đình Tình Quang: Đình có bố cục mặt bằng hình chữ Đinh (丁), gồm Đại đình 5 gian 2 chái và 3 gian Hậu cung, với 6 hàng chân cột, hệ khung gỗ nguyên cây liên kết bằng mộng chốt. Mái đình lợp ngói ta, trang trí “lưỡng long chầu nhật” đặc trưng, thể hiện nghệ thuật điêu khắc tinh xảo. Hệ thống Tả vu, Hữu vu 5 gian mỗi bên tạo không gian khép kín, phục vụ chức năng lễ nghi. So với các đình cùng niên đại, đình Tình Quang giữ được nhiều yếu tố kiến trúc nguyên bản, hiếm có đình nào ở Hà Nội còn bảo tồn được đến 90% cấu trúc gốc.

  2. Nghệ thuật điêu khắc và trang trí phong phú: Các chi tiết điêu khắc trên gỗ, đất nung, vôi vữa thể hiện đề tài tứ linh (rồng, phượng, nghê, lân), hoa lá chanh, sư tử hí cầu, long mã hà đồ. Kỹ thuật chạm khắc tinh vi, sắc nét, thể hiện sự phát triển của nghệ thuật dân gian thế kỷ XVII-XIX. Tỷ lệ các motif rồng phượng chiếm khoảng 40% tổng số hoa văn trang trí, thể hiện sự ưu tiên về biểu tượng quyền lực và linh thiêng.

  3. Tín ngưỡng thờ Thành hoàng đa dạng và đặc sắc: Đình thờ ba vị Thành hoàng gồm Lý Nam Đế (Lý Bí), Đinh Điền và Lý Chiêu Hoàng, những nhân vật lịch sử tiêu biểu trong công cuộc dựng nước và giữ nước. Việc thờ ba vị này phản ánh sự kết hợp giữa tín ngưỡng dân gian và lịch sử dân tộc, tạo nên bản sắc riêng cho đình Tình Quang. Hằng năm, lễ kỷ niệm ngày sinh và mất của Lý Nam Đế được tổ chức trang trọng, thu hút đông đảo nhân dân tham gia.

  4. Cảnh quan và hướng đình có sự biến đổi theo thời gian: Đình Tình Quang quay hướng Đông Bắc, khác biệt so với các đình truyền thống thường quay hướng Nam hoặc Tây. Ao đình (Hồ bán nguyệt) phía trước tạo sự cân bằng Âm Dương, thể hiện quan niệm phong thủy. Sự thay đổi hướng đình có thể liên quan đến biến động địa lý và kinh tế từ thế kỷ XVIII trở đi, khi nền kinh tế tư nhân phát triển và giao thông thủy bộ ảnh hưởng đến vị trí và hướng công trình.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy đình Tình Quang là một di tích kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu, giữ nguyên nhiều yếu tố truyền thống của đình làng Việt Nam thế kỷ XVII-XIX. Việc bảo tồn hệ khung gỗ nguyên cây, mái ngói ta và nghệ thuật điêu khắc phong phú góp phần làm sáng tỏ giá trị văn hóa vật thể của đình. So sánh với các nghiên cứu trước đây về đình làng Việt Nam, đình Tình Quang có sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc chữ Đinh và các yếu tố tín ngưỡng thờ Thành hoàng đa dạng, tạo nên nét đặc trưng riêng biệt.

Sự biến đổi hướng đình và cảnh quan phản ánh sự thích nghi của di tích với điều kiện tự nhiên và xã hội, đồng thời thể hiện sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại trong phát triển văn hóa làng xã. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ các motif trang trí và bảng so sánh niên đại, cấu trúc các đình cùng thời kỳ để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác bảo tồn kết cấu gỗ nguyên bản: Thực hiện kiểm tra, gia cố hệ khung gỗ, đặc biệt là các cột cái, cột quân và bộ vì, nhằm duy trì tính nguyên vẹn và bền vững của công trình. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội phối hợp với Cục Di sản Văn hóa.

  2. Phục hồi và bảo vệ nghệ thuật điêu khắc trang trí: Bảo quản các hiện vật điêu khắc gỗ, đất nung, vôi vữa, đồng thời phục hồi các chi tiết bị hư hại dựa trên tài liệu khảo cổ và hình ảnh lưu trữ. Thực hiện trong 3 năm, phối hợp với các chuyên gia mỹ thuật dân gian.

  3. Xây dựng kế hoạch phát huy giá trị di tích: Tổ chức các hoạt động văn hóa, lễ hội truyền thống gắn với lễ kỷ niệm các vị Thành hoàng, đồng thời phát triển du lịch văn hóa cộng đồng nhằm nâng cao nhận thức và thu hút nguồn lực bảo tồn. Thời gian triển khai trong 5 năm, do UBND quận Long Biên chủ trì.

  4. Nghiên cứu sâu hơn về biến đổi cảnh quan và hướng đình: Tiến hành khảo sát địa chất, lịch sử địa phương để làm rõ nguyên nhân thay đổi hướng đình, từ đó có giải pháp bảo tồn cảnh quan phù hợp. Thời gian nghiên cứu 1 năm, do các viện nghiên cứu phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu khảo cổ học và kiến trúc truyền thống: Luận văn cung cấp tư liệu chi tiết về kết cấu, nghệ thuật điêu khắc và tín ngưỡng đình làng, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về di sản văn hóa vật thể.

  2. Cán bộ quản lý di sản văn hóa và bảo tồn: Thông tin về phương pháp bảo tồn, phân tích giá trị di tích giúp xây dựng kế hoạch bảo vệ và phát huy hiệu quả các di tích đình làng.

  3. Sinh viên và học giả ngành lịch sử, văn hóa dân gian: Tài liệu tham khảo phong phú về lịch sử đình làng, tín ngưỡng thờ Thành hoàng và nghệ thuật dân gian Việt Nam.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức phát triển du lịch văn hóa: Hiểu rõ giá trị văn hóa truyền thống, từ đó tham gia tích cực vào công tác bảo tồn và phát triển du lịch bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đình Tình Quang có niên đại chính xác từ khi nào?
    Theo ước tính và lời kể của các cụ cao tuổi, đình được xây dựng ít nhất từ thời Lê, đầu đời Chính Hòa (1676), với các dấu tích niên đại thế kỷ XVII còn lưu giữ.

  2. Những vị Thành hoàng nào được thờ tại đình Tình Quang?
    Ba vị Thành hoàng gồm Lý Nam Đế (Lý Bí), Đinh Điền và Lý Chiêu Hoàng, đại diện cho các giai đoạn lịch sử quan trọng trong công cuộc dựng và giữ nước.

  3. Kiến trúc đình Tình Quang có điểm gì đặc biệt so với các đình khác?
    Đình có bố cục chữ Đinh, hệ khung gỗ nguyên cây với 6 hàng chân cột, mái lợp ngói ta trang trí “lưỡng long chầu nhật” đặc sắc, cùng hệ thống Tả vu, Hữu vu 5 gian mỗi bên tạo không gian khép kín.

  4. Tại sao hướng đình Tình Quang khác biệt so với truyền thống?
    Hướng Đông Bắc của đình có thể do biến đổi địa lý, kinh tế và giao thông từ thế kỷ XVIII trở đi, phản ánh sự thích nghi với điều kiện thực tế và nhu cầu tâm linh đương thời.

  5. Làm thế nào để bảo tồn nghệ thuật điêu khắc đình?
    Cần thực hiện bảo quản, phục hồi các chi tiết điêu khắc dựa trên tài liệu khảo cổ, hình ảnh lưu trữ, đồng thời áp dụng kỹ thuật bảo tồn hiện đại kết hợp với truyền thống, dưới sự hướng dẫn của chuyên gia mỹ thuật dân gian.

Kết luận

  • Đình Tình Quang là di tích kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu, giữ nguyên nhiều yếu tố truyền thống từ thế kỷ XVII-XIX.
  • Nghệ thuật điêu khắc phong phú, thể hiện sự phát triển của mỹ thuật dân gian Việt Nam.
  • Tín ngưỡng thờ ba vị Thành hoàng phản ánh sự kết hợp giữa lịch sử và văn hóa dân gian.
  • Hướng đình và cảnh quan có sự biến đổi, thể hiện sự thích nghi với điều kiện tự nhiên và xã hội.
  • Luận văn cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn, phục hồi và phát huy giá trị di tích trong tương lai.

Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp bảo tồn kết cấu gỗ, phục hồi nghệ thuật điêu khắc, đồng thời phát huy giá trị văn hóa qua các hoạt động cộng đồng và du lịch văn hóa. Mời các nhà nghiên cứu, cán bộ quản lý và cộng đồng cùng tham gia bảo vệ và phát huy di sản quý giá này.