Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cạnh tranh quốc tế ngày càng gay gắt, đổi mới công nghệ được xem là công cụ chiến lược để phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng và bền vững. Tại Việt Nam, trình độ công nghệ của doanh nghiệp trong nước còn lạc hậu, với khoảng 8,1% doanh nghiệp sử dụng công nghệ lỗi thời so với 1,85% ở khối doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Doanh nghiệp Việt Nam chỉ dành khoảng 0,4% doanh thu hàng năm cho đổi mới công nghệ, thấp hơn nhiều so với mức 10% của Hàn Quốc. Hơn 80% máy móc trong các doanh nghiệp vừa và nhỏ được sản xuất cách đây 30 năm, gây khó khăn trong nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Một trong những nguyên nhân chính là nguồn lực tài chính hạn chế, đặc biệt đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm 96% tổng số doanh nghiệp.

Quỹ Đổi mới Công nghệ Quốc gia (NATIF) được thành lập nhằm hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ thông qua các hình thức tài trợ, cho vay ưu đãi và bảo lãnh vốn vay. Tuy nhiên, từ khi hoạt động năm 2015 đến nay, Quỹ gặp nhiều khó khăn trong quy trình xét chọn nhiệm vụ, gây chậm trễ trong giải ngân và hạn chế hiệu quả hỗ trợ doanh nghiệp. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích thực trạng hoạt động của Quỹ NATIF từ 2015 đến 2017, đồng thời đề xuất các giải pháp đổi mới phương thức hoạt động nhằm nâng cao hiệu quả hỗ trợ đổi mới công nghệ cho doanh nghiệp trong giai đoạn 2018-2022. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo, nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và phát triển kinh tế quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình về đổi mới công nghệ, bao gồm:

  • Khái niệm đổi mới công nghệ: Đổi mới công nghệ là việc thay thế toàn bộ hoặc phần quan trọng của công nghệ hiện có bằng công nghệ tiên tiến hơn nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh. Theo quan điểm của OECD, đổi mới công nghệ bao gồm đổi mới sản phẩm và đổi mới quy trình sản xuất với các cải tiến đáng kể.

  • Vai trò của đổi mới công nghệ: Đổi mới công nghệ tạo ra giá trị gia tăng cho doanh nghiệp, nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm và khả năng cạnh tranh trên thị trường. Đối với nền kinh tế, đổi mới công nghệ đóng góp khoảng 23% vào tăng trưởng GDP của Việt Nam, tạo điều kiện phát triển bền vững.

  • Các yếu tố ảnh hưởng đến đổi mới công nghệ trong doanh nghiệp: Bao gồm năng lực tài chính, năng lực R&D, năng lực tiếp nhận công nghệ, quy mô doanh nghiệp, áp lực cạnh tranh và chính sách nhà nước. Năng lực công nghệ được chia thành bốn loại: vận hành, tiếp nhận, hỗ trợ làm chủ và đổi mới công nghệ.

  • Phương thức hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ: Hỗ trợ về thuế, tín dụng, hỗ trợ trực tiếp và đào tạo nguồn nhân lực. Các chính sách ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế giá trị gia tăng và thuế xuất nhập khẩu được áp dụng nhằm khuyến khích hoạt động R&D và đổi mới công nghệ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ Quỹ NATIF, Bộ Khoa học và Công nghệ, Tổng cục Thống kê, các báo cáo ngành và phỏng vấn trực tiếp cán bộ quản lý Quỹ, doanh nghiệp tham gia Quỹ.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích thực trạng hoạt động xét chọn nhiệm vụ, đánh giá hiệu quả tài trợ và các khó khăn vướng mắc. So sánh với kinh nghiệm quốc tế và các chính sách hỗ trợ đổi mới công nghệ của một số quốc gia như Mỹ, Israel, Trung Quốc và Thái Lan.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích giai đoạn 2015-2017, đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2018-2022.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Phỏng vấn một số đại diện doanh nghiệp và cán bộ quản lý Quỹ, lựa chọn dựa trên tiêu chí doanh nghiệp có hoạt động đổi mới công nghệ được Quỹ hỗ trợ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả xét chọn nhiệm vụ còn thấp và thời gian kéo dài: Quỹ đã nhận 170 hồ sơ từ doanh nghiệp với tổng kinh phí đầu tư 3.925 tỷ đồng, đề xuất tài trợ 1.000 tỷ đồng. Tuy nhiên, chỉ 14 nhiệm vụ được ký hợp đồng, 58 nhiệm vụ đang chuẩn bị thẩm định, thời gian xét chọn kéo dài từ 12-18 tháng, trong khi tiến độ dự án doanh nghiệp thường nhanh hơn.

  2. Khó khăn của doanh nghiệp trong tiếp cận nguồn vốn: Doanh nghiệp nhỏ và vừa thiếu vốn, tài sản thế chấp và báo cáo tài chính minh bạch, năng lực công nghệ và marketing yếu, thiếu nhân sự trình độ cao. Khoảng 96% doanh nghiệp là nhỏ và vừa, khó đáp ứng tiêu chí của Quỹ.

  3. Hạn chế về chính sách và quy trình của Quỹ: Tiêu chí xét chọn vượt quá năng lực doanh nghiệp, thủ tục phức tạp, tư tưởng quản lý mang tính hành chính, văn bản hướng dẫn chậm ban hành, công tác tuyên truyền chưa hiệu quả. Việc cấp phát tài chính chậm ảnh hưởng đến tiến độ dự án.

  4. Chính sách tài chính chưa phù hợp với đặc thù doanh nghiệp: Vốn hỗ trợ chỉ chiếm tối đa 30% tổng vốn đầu tư, yêu cầu thẩm định, đấu thầu phức tạp gây chậm trễ. Vốn đối ứng của doanh nghiệp bị ứ đọng, gây tổn thất do lãi vay ngân hàng. Quy định về tài sản trí tuệ và quỹ đầu tư mạo hiểm chưa hoàn thiện, hạn chế huy động vốn xã hội.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế là do sự không đồng bộ trong chính sách hỗ trợ đổi mới công nghệ, thủ tục hành chính phức tạp và năng lực doanh nghiệp còn yếu. So với các quốc gia phát triển, Việt Nam còn tụt hậu về mức đầu tư cho R&D (0,4% doanh thu so với 10% của Hàn Quốc) và năng lực tiếp nhận công nghệ. Việc kéo dài thời gian xét chọn nhiệm vụ làm giảm tính kịp thời và hiệu quả của nguồn vốn hỗ trợ, ảnh hưởng đến khả năng đổi mới công nghệ của doanh nghiệp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số lượng hồ sơ nhận được, số nhiệm vụ được xét chọn và thời gian trung bình xét duyệt, cũng như bảng so sánh tỷ lệ đầu tư R&D giữa Việt Nam và các nước trong khu vực. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc đổi mới phương thức hoạt động của Quỹ để phù hợp hơn với năng lực doanh nghiệp và yêu cầu thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới quy trình xét chọn nhiệm vụ: Rút ngắn thời gian xét chọn xuống còn 6-8 tháng bằng cách đơn giản hóa thủ tục, áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý hồ sơ và đánh giá. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý Quỹ NATIF, phối hợp với Bộ Khoa học và Công nghệ. Thời gian: 2018-2019.

  2. Hoàn thiện chính sách tài chính hỗ trợ: Tăng tỷ lệ hỗ trợ vốn lên trên 30%, giảm bớt các yêu cầu thẩm định, đấu thầu phức tạp, đồng thời xây dựng cơ chế hỗ trợ vốn đối ứng linh hoạt cho doanh nghiệp. Chủ thể: Bộ Tài chính, Bộ Khoa học và Công nghệ. Thời gian: 2018-2020.

  3. Nâng cao năng lực doanh nghiệp: Tổ chức các chương trình đào tạo, tư vấn về quản lý đổi mới công nghệ, kỹ năng xây dựng dự án và tiếp cận nguồn vốn cho doanh nghiệp nhỏ và vừa. Chủ thể: Quỹ NATIF phối hợp với các viện nghiên cứu, trường đại học. Thời gian: 2018-2022.

  4. Tăng cường truyền thông và hỗ trợ doanh nghiệp: Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về các chính sách, chương trình hỗ trợ đổi mới công nghệ, thiết lập kênh tư vấn trực tuyến và hỗ trợ trực tiếp cho doanh nghiệp. Chủ thể: Quỹ NATIF, Bộ Khoa học và Công nghệ. Thời gian: 2018-2020.

  5. Phát triển quỹ đầu tư mạo hiểm và huy động vốn xã hội: Xây dựng chính sách khuyến khích thành lập quỹ đầu tư mạo hiểm cho công nghệ cao, hoàn thiện quy định về tài sản trí tuệ làm vốn góp. Chủ thể: Chính phủ, Bộ Khoa học và Công nghệ. Thời gian: 2018-2022.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý Quỹ đổi mới công nghệ và các quỹ tài chính khoa học công nghệ: Nghiên cứu giúp cải tiến quy trình xét chọn, quản lý tài chính và nâng cao hiệu quả hoạt động.

  2. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước về khoa học và công nghệ: Tham khảo để hoàn thiện chính sách hỗ trợ đổi mới công nghệ, xây dựng cơ chế tài chính phù hợp.

  3. Doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa: Hiểu rõ các khó khăn, chính sách hỗ trợ và cách tiếp cận nguồn vốn đổi mới công nghệ.

  4. Các viện nghiên cứu, trường đại học và tổ chức tư vấn: Sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, đào tạo và tư vấn hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quỹ NATIF hỗ trợ những loại hình đổi mới công nghệ nào?
    Quỹ hỗ trợ nghiên cứu phát triển công nghệ mới, sản xuất thử nghiệm sản phẩm mới, chuyển giao và hoàn thiện công nghệ, đào tạo cán bộ và thuê chuyên gia tư vấn. Ví dụ, Quỹ đã tài trợ cho 14 nhiệm vụ với tổng kinh phí đề nghị 840 tỷ đồng.

  2. Tại sao thời gian xét chọn nhiệm vụ của Quỹ lại kéo dài?
    Do thủ tục phức tạp, yêu cầu thẩm định chi tiết, năng lực xây dựng hồ sơ của doanh nghiệp còn hạn chế và quy trình quản lý mang tính hành chính. Thời gian trung bình hiện nay là 12-18 tháng, gây chậm trễ so với tiến độ dự án doanh nghiệp.

  3. Doanh nghiệp nhỏ và vừa gặp khó khăn gì khi tiếp cận nguồn vốn của Quỹ?
    Thiếu vốn đối ứng, tài sản thế chấp, báo cáo tài chính chưa minh bạch, năng lực công nghệ và nhân sự hạn chế. Khoảng 96% doanh nghiệp là nhỏ và vừa, khó đáp ứng tiêu chí xét chọn của Quỹ.

  4. Chính sách tài chính hiện hành có những hạn chế nào?
    Vốn hỗ trợ chỉ chiếm tối đa 30% tổng vốn đầu tư, thủ tục thẩm định và đấu thầu phức tạp, vốn đối ứng bị ứ đọng gây tổn thất cho doanh nghiệp, quy định về tài sản trí tuệ và quỹ đầu tư mạo hiểm chưa hoàn thiện.

  5. Giải pháp nào giúp nâng cao hiệu quả hoạt động của Quỹ NATIF?
    Rút ngắn quy trình xét chọn, hoàn thiện chính sách tài chính, nâng cao năng lực doanh nghiệp, tăng cường truyền thông và phát triển quỹ đầu tư mạo hiểm. Ví dụ, rút ngắn thời gian xét chọn xuống còn 6-8 tháng sẽ giúp doanh nghiệp tiếp cận vốn nhanh hơn.

Kết luận

  • Đổi mới công nghệ là yếu tố then chốt nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững của doanh nghiệp và nền kinh tế.
  • Quỹ NATIF đóng vai trò quan trọng trong hỗ trợ tài chính cho doanh nghiệp đổi mới công nghệ nhưng còn nhiều hạn chế về quy trình và chính sách.
  • Thời gian xét chọn nhiệm vụ kéo dài (12-18 tháng) không phù hợp với tiến độ thực tế của doanh nghiệp.
  • Các khó khăn chủ yếu đến từ năng lực doanh nghiệp, thủ tục hành chính phức tạp và chính sách tài chính chưa phù hợp.
  • Cần đổi mới phương thức hoạt động của Quỹ, hoàn thiện chính sách tài chính và nâng cao năng lực doanh nghiệp trong giai đoạn 2018-2022 để nâng cao hiệu quả hỗ trợ đổi mới công nghệ.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và Quỹ NATIF cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm thúc đẩy đổi mới công nghệ, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.