PHÁP LUẬT VỀ NGƯỜI LẬP DI CHÚC

• Tác giả: Trần Trọng Hiếu
• Người hướng dẫn: Ts. Nguyễn Đình Huy
• Trường học: Trường Đại học Kinh Tế - Luật
• Chuyên ngành: Luật Dân sự và Tố tụng Dân sự
• Đề tài: Pháp Luật Về Người Lập Di Chúc
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT
• 1. MỤC LỤC
• 1.1. LỜI MỞ ĐẦU
• 1.1.1. Tính cấp thiết của đề tài
• 1.1.2. Tình hình nghiên cứu đề tài
• 1.1.3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
• 1.1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.1.5. Phương pháp nghiên cứu
• 1.1.6. Kết cấu đề tài
• 2. KHÁI QUÁT CHUNG VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ NGƯỜI LẬP DI CHÚC
• 2.1. Khái quát chung
• 2.2. Khái niệm di chúc
• 2.3. Đặc điểm của di chúc
• 2.4. Ý nghĩa của việc lập di chúc
• 2.5. Quy định của pháp luật về người lập di chúc
• 2.5.1. Điều kiện về chủ thể lập di chúc
• 2.5.2. Năng lực chủ thể của cá nhân
• 2.5.3. Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt và tự nguyện, không bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép
• 2.5.4. Quyền của người lập di chúc
• 2.5.4.1. Quyền chỉ định người thừa kế, truất quyền hưởng di sản
• 2.5.4.2. Quyền phân định phần di sản cho từng người thừa kế
• 2.5.4.3. Quyền dành một phần di sản để di tặng, thờ cúng
• 2.5.4.4. Quyền giao nghĩa vụ cho người thừa kế
• 2.5.4.5. Quyền được chỉ định người giữ di chúc, quản lý di sản và phân chia di sản
• 2.5.4.6. Quyền sửa đổi, bổ sung, thay thế và hủy bỏ di chúc
• 2.6. Kết luận Chương 1
• 3. MỘT SỐ BẤT CẬP TRONG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ NGƯỜI LẬP DI CHÚC VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN
• 3.1. Một số bất cập trong quy định của pháp luật về điều kiện chủ thể lập di chúc và giải pháp hoàn thiện
• 3.1.1. Về năng lực hành vi dân sự của người lập di chúc
• 3.1.2. Một số bất cập
• 3.1.3. Giải pháp hoàn thiện
• 3.1.4. Về sự đồng ý của cha, mẹ, người giám hộ về việc lập di chúc của người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi
• 3.1.5. Một số bất cập
• 3.1.6. Giải pháp hoàn thiện
• 3.2. Một số bất cập trong quy định của pháp luật về quyền của người lập di chúc và giải pháp hoàn thiện
• 3.2.1. Quyền truất quyền hưởng di sản thừa kế
• 3.2.2. Một số bất cập
• 3.2.3. Giải pháp hoàn thiện
• 3.2.4. Quyền để lại di sản dùng để di tặng
• 3.2.5. Một số bất cập
• 3.2.6. Giải pháp hoàn thiện
• 3.2.7. Quyền để lại di sản dùng vào việc thờ cúng
• 3.2.8. Một số bất cập
• 3.2.9. Giải pháp hoàn thiện
• 3.2.10. Quyền sửa đổi, bổ sung, thay thế và hủy bỏ di chúc
• 3.2.11. Một số bất cập
• 3.2.12. Giải pháp hoàn thiện
• 3.3. Kết luận Chương 2
• KẾT LUẬN CHUNG
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Khái Niệm Ý Nghĩa Pháp Luật Về Di Chúc

Từ khi có chế độ tư hữu, Nhà nước ra đời thì quyền thừa kế tài sản đã được pháp luật công nhận và bảo vệ, đây là một quan hệ tồn tại từ rất sớm và như một yếu tố khách quan của xã hội loài người. Ở mỗi một Nhà nước sẽ có những quy định pháp luật về thừa kế khác nhau, chúng thể hiện rõ bản chất giai cấp và gắn liền với Nhà nước đó. Hệ thống pháp luật của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam phân chia thừa kế thành thừa kế theo pháp luật (TKPL) và TKDC, trong đó TKDC là một chế định được đánh giá là vô cùng quan trọng trong các quy định pháp luật về thừa kế, là chế định dễ phát sinh các tranh chấp trên thực tế do các quy định của pháp luật về chế định này mặc dù được liên tiếp sửa đổi, bổ sung qua các thời kỳ tuy nhiên vẫn còn phát sinh nhiều vướng mắc, bất cập trong thực tiễn áp dụng. Trong BLDS năm 2015, người ta định nghĩa giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự. Nếu như bản chất của hợp đồng là sự thỏa thuận về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự giữa các bên. Có thể hiểu hợp đồng là sự thống nhất về ý chí giữa các bên tham gia vào giao dịch dân sự đó. Trong khi đó, di chúc cũng là một hình thức của giao dịch dân sự được thể hiện dưới dạng hành vi pháp lý đơn phương nhưng chỉ thể hiện ý chí của cá nhân người để lại di chúc về việc định đoạt đối với tài sản thuộc sở hữu của mình sau khi chết. Di chúc là một khái niệm đã xuất hiện từ rất lâu.

1.1. Định Nghĩa Chi Tiết về Di Chúc Theo Luật Dân Sự

Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân, được lập thành văn bản hoặc bằng lời nói (di chúc miệng), với mục đích chuyển giao tài sản và các quyền liên quan đến tài sản đó cho người khác sau khi người lập di chúc qua đời. Theo Điều 624 BLDS 2015, di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết. Di chúc là một loại giao dịch dân sự đặc biệt, có tính chất đơn phương và chỉ có hiệu lực sau khi người lập di chúc qua đời.

1.2. Phân Tích Đặc Điểm Pháp Lý Quan Trọng Của Di Chúc

Di chúc có nhiều đặc điểm pháp lý quan trọng. Thứ nhất, nó là một hành vi pháp lý đơn phương, chỉ phụ thuộc vào ý chí của người lập di chúc. Thứ hai, nó có hiệu lực sau khi người lập di chúc chết. Thứ ba, di chúc có thể được sửa đổi, bổ sung, thay thế hoặc hủy bỏ bất cứ lúc nào. Thứ tư, di chúc phải tuân thủ các quy định của pháp luật về hình thức và nội dung để có giá trị pháp lý. Việc hiểu rõ các đặc điểm này giúp đảm bảo tính hợp pháp của di chúc và tránh các tranh chấp sau này. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tham khảo ý kiến chuyên gia pháp lý khi lập di chúc.

1.3. Tầm Quan Trọng của Việc Lập Di Chúc Trong Xã Hội

Việc lập di chúc có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Nó cho phép cá nhân tự do định đoạt tài sản của mình sau khi chết, đảm bảo tài sản được phân chia theo ý nguyện của họ, tránh tranh chấp trong gia đình. Di chúc cũng góp phần bảo vệ quyền lợi của những người thân yêu, đặc biệt là những người phụ thuộc tài chính vào người lập di chúc. Ngoài ra, việc lập di chúc thể hiện sự chủ động trong việc quản lý tài sản và trách nhiệm với gia đình. Theo tác giả Nguyễn Ngọc Điện, di chúc thể hiện "quyền tự do định đoạt tài sản của cá nhân, đồng thời là công cụ để duy trì sự ổn định trong gia đình và xã hội."

II. Điều Kiện Quyền Lập Di Chúc Hợp Pháp Theo Luật 2023

Khi nói đến chế định thừa kế không thể không nhắc đến quy định về thừa kế theo di chúc (TKDC), mà cụ thể là tính hợp pháp của di chúc, bởi vì di chúc là điều kiện tiên quyết trong quan hệ TKDC. Khi xét đến tính hợp pháp của di chúc thì yếu tố chủ thể là điều kiện bắt buộc đối với tất cả các di chúc. Do đó, chỉ khi có sự tồn tại của di chúc thì vấn đề TKDC mới được xét đến, nói cách khác di chúc là điều kiện làm phát sinh các quan hệ TKDC, di chúc là hình thức mà một người trước khi chết thể hiện ý nguyện về việc định đoạt đối với tài sản của mình để lại cho người còn sống. Như vậy, vấn đề đặt ra là khi chủ thể có ý định LDC thì phải đảm bảo những điều kiện như thế nào và được pháp luật cho phép thực hiện những quyền gì để thể hiện ý chí định đoạt tài sản của mình trước khi họ chết và làm sao để ý nguyện trong di chúc của họ được pháp luật tôn trọng và đảm bảo thực hiện di chúc đó sau khi họ ra đi.

2.1. Yếu Tố Năng Lực Hành Vi Dân Sự Của Người Lập Di Chúc

Năng lực hành vi dân sự là yếu tố then chốt. Người lập di chúc phải có năng lực hành vi dân sự đầy đủ tại thời điểm lập di chúc, tức là phải là người từ đủ 18 tuổi trở lên và không bị mất hoặc hạn chế năng lực hành vi dân sự. Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi có thể lập di chúc nếu được cha mẹ hoặc người giám hộ đồng ý. Theo quy định, nếu người lập di chúc không có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, di chúc sẽ bị coi là vô hiệu. Do đó, việc xác định chính xác năng lực hành vi dân sự của người lập di chúc là vô cùng quan trọng để đảm bảo tính hợp pháp của di chúc. Điều này được quy định rõ trong BLDS để bảo vệ quyền lợi của người lập di chúc và người thừa kế.

2.2. Điều Kiện Về Tinh Thần Minh Mẫn Sáng Suốt Tự Nguyện

Người lập di chúc phải ở trong trạng thái tinh thần minh mẫn, sáng suốt và hoàn toàn tự nguyện khi lập di chúc. Nếu di chúc được lập khi người lập đang bị mất khả năng nhận thức hoặc bị ép buộc, đe dọa, cưỡng ép thì di chúc sẽ bị coi là vô hiệu. Việc xác định trạng thái tinh thần của người lập di chúc có thể gặp nhiều khó khăn trong thực tế. Để đảm bảo tính khách quan, nên có sự tham gia của người làm chứng hoặc công chứng viên. Theo quy định của pháp luật, người công chứng có trách nhiệm xác minh trạng thái tinh thần của người lập di chúc trước khi công chứng di chúc. Điều này góp phần đảm bảo tính tự nguyện và minh mẫn của người lập di chúc.

2.3. Quyền Cơ Bản Của Người Lập Di Chúc Trong Luật Dân Sự

Người lập di chúc có nhiều quyền quan trọng. Họ có quyền chỉ định người thừa kế, truất quyền hưởng di sản của người thừa kế (TrQHDS), phân định phần di sản cho từng người thừa kế, dành một phần di sản để di tặng hoặc thờ cúng, giao nghĩa vụ cho người thừa kế và chỉ định người giữ di chúc, quản lý di sản, phân chia di sản. Ngoài ra, họ có quyền sửa đổi, bổ sung, thay thế hoặc hủy bỏ di chúc bất cứ lúc nào. Việc thực hiện đầy đủ các quyền này giúp người lập di chúc định đoạt tài sản của mình theo ý nguyện và đảm bảo quyền lợi của những người thân yêu. Theo BLDS, các quyền này được bảo vệ và tôn trọng, miễn là di chúc được lập hợp pháp.

III. Vấn Đề Bất Cập Hướng Giải Quyết Về Pháp Luật Di Chúc

Qua thực tiễn xét xử ở các Tòa án, đã có rất nhiều vụ việc tranh chấp thừa kế liên quan trực tiếp đến hiệu lực của di chúc mà đặc biệt là vấn đề chủ thể LDC. Nhiều trường hợp tranh chấp mà người khởi kiện tại Tòa án cho rằng di chúc được lập khi người lập đang trong trạng thái tinh thần không được minh mẫn, sáng suốt, hoặc người lập bị cưỡng ép, đe dọa phải LDC nhằm chiếm đoạt tài sản thừa kế và yêu cầu Tòa án tuyên bố di chúc vô hiệu. Có những trường hợp tranh chấp dẫn đến những hậu quả đau lòng, người trong gia đình phải đưa nhau ra chốn pháp đình vì tranh chấp quyền thừa kế đối với di sản của người chết hoặc phải dùng đến bạo lực, đánh giết nhau để giành quyền thừa kế đối với tài sản. Pháp luật Việt Nam đã có quy định về điều kiện hiệu lực đối với di chúc, trong đó có điều kiện về chủ thể LDC được xem là một trong những điều kiện quan trọng nhất, cụ thể: NLDC phải ở trong trạng thái tinh thần minh mẫn, sáng suốt trong khi LDC, nhưng điều kiện này lại được xác định một cách cảm tính phụ thuộc vào người công chứng, chứng thực di chúc.

3.1. Bất Cập Trong Quy Định về Năng Lực Hành Vi Dân Sự

Quy định về năng lực hành vi dân sự của người lập di chúc còn một số bất cập. Việc xác định năng lực hành vi dân sự đôi khi gặp khó khăn, đặc biệt trong trường hợp người lập di chúc đang mắc bệnh hoặc có vấn đề về tâm lý. Ngoài ra, quy định về việc người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi lập di chúc cần có sự đồng ý của cha mẹ hoặc người giám hộ có thể gây khó khăn trong thực tế, đặc biệt khi cha mẹ hoặc người giám hộ không đồng ý hoặc không thể hiện ý kiến. Theo một số chuyên gia pháp lý, cần có quy định cụ thể hơn về việc xác định năng lực hành vi dân sự và cơ chế bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên.

3.2. Khó Khăn Trong Chứng Minh Sự Tự Nguyện Lập Di Chúc

Việc chứng minh người lập di chúc hoàn toàn tự nguyện và không bị ép buộc, đe dọa hoặc cưỡng ép cũng là một thách thức lớn. Rất khó để xác định liệu người lập di chúc có thực sự tự nguyện hay không, đặc biệt khi có sự can thiệp của người khác. Các quy định hiện hành chưa đủ mạnh để bảo vệ người lập di chúc khỏi những hành vi ép buộc, đe dọa hoặc cưỡng ép. Theo kinh nghiệm xét xử của các tòa án, rất nhiều vụ tranh chấp di chúc liên quan đến vấn đề này. Do đó, cần có cơ chế hiệu quả hơn để đảm bảo tính tự nguyện của người lập di chúc.

3.3. Hạn Chế Trong Quyền Định Đoạt Tài Sản Thờ Cúng Theo Di Chúc

Quyền để lại di sản dùng vào việc thờ cúng cũng còn nhiều tranh cãi. Việc xác định di sản dùng vào việc thờ cúng và cách thức quản lý, sử dụng di sản này còn nhiều bất cập. Chưa có quy định rõ ràng về trách nhiệm của người thừa kế trong việc thực hiện nghĩa vụ thờ cúng. Điều này có thể dẫn đến tranh chấp và làm mất đi ý nghĩa tâm linh của việc thờ cúng. Theo quan điểm của nhiều người, cần có quy định cụ thể hơn về vấn đề này để bảo vệ quyền lợi của người lập di chúc và đảm bảo việc thờ cúng được thực hiện đúng theo ý nguyện của họ.

IV. Giải Pháp Hoàn Thiện Pháp Luật Về Người Lập Di Chúc

Một yếu tố quan trọng nữa là việc xác định NLDC hoàn toàn không bị đe doạ hoặc cưỡng ép tại thời điểm LDC, việc xác định yếu tố này có ý nghĩa rất lớn trong việc xác định tính hợp pháp của di chúc. Một người đang trong tình trạng bị đe doạ, cưỡng ép thì việc LDC đối với họ là sự không mong muốn, không phù hợp với ý chí và nguyện vọng của người lập, tuy nhiên quy định cũng không rõ ràng việc đe doạ, cưỡng ép là trực tiếp hay gián tiếp hay có thể là cả hai. Do đó yếu tố này thường cũng được xác định một cách cảm tính bởi người công chứng, chứng thực hay thẩm phán giải quyết vụ án. Ngoài ra, việc xác định hiệu lực của di chúc còn đặt ra một số điều kiện khác như hình thức di chúc, người làm chứng cho di chúc, di chúc phải được công chứng, chứng thực,… Từ đây cho thấy việc tìm hiểu, phân tích và đưa ra giải pháp hoàn thiện các quy định về NLDC cũng như là quyền của họ là việc làm cần thiết và có ý nghĩa thiết thực đối với việc nghiên cứu, kiến nghị sửa đổi bổ sung các quy định về NLDC trong BLDS nói riêng và công cuộc cải cách tư pháp của đất nước nói chung.

4.1. Nâng Cao Năng Lực Thẩm Định Năng Lực Hành Vi Dân Sự

Cần có quy định cụ thể hơn về việc xác định năng lực hành vi dân sự của người lập di chúc, đặc biệt trong trường hợp người đó đang mắc bệnh hoặc có vấn đề về tâm lý. Nên có sự tham gia của các chuyên gia y tế trong quá trình này để đảm bảo tính khách quan. Ngoài ra, cần tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cho các công chứng viên trong việc thẩm định năng lực hành vi dân sự của người lập di chúc. Theo các chuyên gia pháp lý, việc này sẽ giúp giảm thiểu tranh chấp liên quan đến năng lực hành vi dân sự.

4.2. Xây Dựng Cơ Chế Bảo Vệ Người Lập Di Chúc Khỏi Áp Lực

Cần có cơ chế hiệu quả hơn để bảo vệ người lập di chúc khỏi những hành vi ép buộc, đe dọa hoặc cưỡng ép. Nên quy định rõ trách nhiệm của người làm chứng hoặc công chứng viên trong việc xác minh tính tự nguyện của người lập di chúc. Ngoài ra, cần tăng cường tuyên truyền, giáo dục về quyền của người lập di chúc và các biện pháp bảo vệ quyền này. Theo kinh nghiệm quốc tế, cần có sự tham gia của các tổ chức xã hội trong việc bảo vệ quyền của người lập di chúc.

4.3. Quy Định Chi Tiết Hơn Về Tài Sản Thờ Cúng Trong Di Chúc

Cần có quy định chi tiết hơn về việc xác định di sản dùng vào việc thờ cúng và cách thức quản lý, sử dụng di sản này. Nên quy định rõ trách nhiệm của người thừa kế trong việc thực hiện nghĩa vụ thờ cúng. Ngoài ra, cần có cơ chế giám sát việc thực hiện nghĩa vụ thờ cúng để đảm bảo di sản được sử dụng đúng mục đích. Theo quan điểm của nhiều người, cần có sự tham gia của cộng đồng trong việc giám sát việc thực hiện nghĩa vụ thờ cúng.

V. Ứng Dụng Thực Tiễn Phân Tích Bản Án Bài Học Kinh Nghiệm

Để giải quyết những bất cập của thực trạng nói trên, đặt ra yêu cầu phải nghiên cứu sâu về lý luận và thực tiễn các quy định về NLDC theo pháp luật dân sự Việt Nam. Từ đó, người viết quyết định chọn đề tài “Pháp luật về người lập di chúc” để làm đề tài nghiên cứu luận văn tốt nghiệp của mình. Tình hình nghiên cứu đề tài Hiện nay, các quy định về NLDC hầu như được nghiên cứu một cách gián tiếp và được lòng ghép trong những tài liệu khoa học như: Luận văn, luận án, sách, báo và đa số là các tạp chí nghiên cứu chuyên ngành. Quy định này đến này vẫn được nghiên cứu một cách hạn chế ở một góc độ nào đó mà chưa được triển khai nghiên cứu bằng một đề tài độc lập.

5.1. Phân Tích Bản Án Về Tranh Chấp Di Chúc Do Năng Lực Hành Vi

Phân tích một bản án cụ thể về tranh chấp di chúc liên quan đến năng lực hành vi dân sự của người lập di chúc. Nêu rõ tình tiết vụ án, quan điểm của các bên, phán quyết của tòa án và những bài học kinh nghiệm rút ra. Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xác định chính xác năng lực hành vi dân sự của người lập di chúc và các biện pháp chứng minh. Theo các luật sư, việc này sẽ giúp các bên hiểu rõ hơn về quy định của pháp luật và tránh các tranh chấp tương tự trong tương lai.

5.2. Bài Học Từ Vụ Việc Di Chúc Bị Hủy Do Ép Buộc Đe Dọa

Phân tích một vụ việc cụ thể về di chúc bị hủy do người lập di chúc bị ép buộc, đe dọa hoặc cưỡng ép. Nêu rõ các hành vi ép buộc, đe dọa, hậu quả của những hành vi này và giải pháp của tòa án. Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ người lập di chúc khỏi những hành vi này và các biện pháp phòng ngừa. Theo các chuyên gia tâm lý, cần tạo môi trường thoải mái và tin tưởng để người lập di chúc có thể tự do bày tỏ ý nguyện.

5.3. Kinh Nghiệm Từ Các Vụ Tranh Chấp Tài Sản Thờ Cúng Theo Di Chúc

Phân tích các vụ tranh chấp liên quan đến tài sản thờ cúng theo di chúc. Chỉ ra những khó khăn trong việc xác định tài sản thờ cúng, quản lý, sử dụng tài sản này và giải pháp của tòa án. Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc quy định rõ ràng về vấn đề này trong di chúc và vai trò của cộng đồng trong việc giám sát. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, cần tôn trọng ý nguyện của người lập di chúc và bảo vệ giá trị văn hóa, tâm linh của việc thờ cúng.

VI. Kết Luận Hướng Nghiên Cứu Tương Lai Pháp Luật Về Di Chúc

Để giải quyết những bất cập của thực trạng nói trên, đặt ra yêu cầu phải nghiên cứu sâu về lý luận và thực tiễn các quy định về NLDC theo pháp luật dân sự Việt Nam. Từ đó, người viết quyết định chọn đề tài “Pháp luật về người lập di chúc” để làm đề tài nghiên cứu luận văn tốt nghiệp của mình. Tình hình nghiên cứu đề tài Hiện nay, các quy định về NLDC hầu như được nghiên cứu một cách gián tiếp và được lòng ghép trong những tài liệu khoa học như: Luận văn, luận án, sách, báo và đa số là các tạp chí nghiên cứu chuyên ngành. Quy định này đến này vẫn được nghiên cứu một cách hạn chế ở một góc độ nào đó mà chưa được triển khai nghiên cứu bằng một đề tài độc lập.

6.1. Tổng Kết Những Điểm Quan Trọng Về Pháp Luật Di Chúc

Tóm tắt lại những điểm quan trọng nhất về pháp luật di chúc, bao gồm: khái niệm, đặc điểm, điều kiện hiệu lực, quyền của người lập di chúc, những bất cập và giải pháp hoàn thiện. Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hiểu rõ và tuân thủ các quy định của pháp luật để đảm bảo tính hợp pháp của di chúc và bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan. Theo các chuyên gia pháp lý, việc này sẽ giúp giảm thiểu tranh chấp và tạo sự ổn định trong xã hội.

6.2. Đề Xuất Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Pháp Luật Di Chúc

Đề xuất các hướng nghiên cứu tiếp theo về pháp luật di chúc, ví dụ: nghiên cứu về di chúc điện tử, di chúc của người nước ngoài tại Việt Nam, di chúc và bảo vệ quyền của người yếu thế. Khuyến khích các nhà nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu và đóng góp vào việc hoàn thiện pháp luật di chúc. Theo các nhà khoa học, việc này sẽ giúp pháp luật di chúc ngày càng phù hợp với thực tiễn và đáp ứng yêu cầu của xã hội.

6.3. Tầm Quan Trọng Của Việc Cập Nhật Pháp Luật Di Chúc

Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc cập nhật pháp luật di chúc để phù hợp với sự phát triển của kinh tế, xã hội và công nghệ. Khuyến nghị các nhà làm luật thường xuyên rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định về di chúc để đảm bảo tính công bằng, minh bạch và hiệu quả. Theo các chuyên gia, việc này sẽ giúp pháp luật di chúc luôn là công cụ hữu hiệu để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.

Tổng quan nghiên cứu

Chế định thừa kế là một trong những quy định trọng tâm của pháp luật dân sự Việt Nam, được bảo hộ bởi Hiến pháp năm 2013 tại khoản 2 Điều 32: “Quyền sở hữu tư nhân và quyền thừa kế được pháp luật bảo hộ”. Trong đó, thừa kế theo di chúc (TKDC) là một chế định quan trọng, thể hiện ý chí cá nhân trong việc định đoạt tài sản sau khi chết. Tuy nhiên, thực tiễn xét xử tại các Tòa án cho thấy nhiều tranh chấp phát sinh liên quan đến hiệu lực của di chúc, đặc biệt là vấn đề về người lập di chúc (NLDC).

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích các quy định pháp luật về NLDC, bao gồm điều kiện chủ thể lập di chúc, quyền của NLDC và những bất cập trong pháp luật hiện hành, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định của Bộ luật Dân sự (BLDS) năm 2015, so sánh với các quy định trước đó, đồng thời phân tích các tình huống thực tiễn từ các bản án của Tòa án các cấp tại Việt Nam. Thời gian nghiên cứu chủ yếu là các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn xét xử từ năm 2015 đến nay.

Việc nghiên cứu pháp luật về NLDC có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, hạn chế tranh chấp thừa kế, đồng thời góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật dân sự, nâng cao hiệu quả công tác xét xử và bảo đảm công bằng xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp lý về giao dịch dân sự và thừa kế, trong đó:

• Lý thuyết giao dịch dân sự: Di chúc là một loại giao dịch dân sự đặc biệt, thể hiện ý chí đơn phương của cá nhân nhằm định đoạt tài sản sau khi chết. Giao dịch này phải đảm bảo các điều kiện về năng lực pháp luật dân sự (NLPLDS) và năng lực hành vi dân sự (NLHVDS) của người lập.

• Lý thuyết về năng lực chủ thể: NLPLDS và NLHVDS là hai yếu tố quyết định năng lực chủ thể của cá nhân trong việc lập di chúc. NLPLDS là khả năng có quyền và nghĩa vụ dân sự, có từ khi sinh ra đến khi chết. NLHVDS liên quan đến khả năng nhận thức và làm chủ hành vi, phụ thuộc vào độ tuổi và trạng thái tinh thần.

• Khái niệm chính:

  • Di chúc: Hành vi pháp lý đơn phương của cá nhân thể hiện ý chí định đoạt tài sản sau khi chết.
  • Người lập di chúc (NLDC): Cá nhân có năng lực pháp luật và năng lực hành vi dân sự phù hợp để lập di chúc.
  • Người thừa kế (NTK): Cá nhân được chỉ định hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật.
  • Truất quyền hưởng di sản (TrQHDS): Quyền của NLDC để loại bỏ một số NTK khỏi quyền hưởng di sản.
  • Năng lực pháp luật dân sự (NLPLDS) và năng lực hành vi dân sự (NLHVDS): Điều kiện pháp lý và thực tiễn để cá nhân có thể thực hiện quyền lập di chúc.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

• Phân tích pháp lý: Phân tích các quy định của BLDS năm 2015, Luật Công chứng 2014, Luật Hôn nhân và Gia đình 2014, so sánh với các quy định trước đây để làm rõ các điều kiện về NLDC và quyền của họ.

• Tổng hợp: Tổng hợp các quan điểm, nhận định từ các tài liệu khoa học, bản án Tòa án và các bài viết chuyên ngành để đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng.

• Đối chiếu pháp luật: So sánh các quy định pháp luật qua các thời kỳ (BLDS 1995, 2005, 2015) nhằm nhận diện sự kế thừa và những điểm cần hoàn thiện.

• Nghiên cứu tình huống: Phân tích các bản án và tình huống thực tế liên quan đến NLDC để minh họa các vấn đề pháp lý và thực tiễn.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật và các bản án có liên quan tại Việt Nam từ năm 2015 đến nay, lựa chọn các trường hợp tiêu biểu để phân tích.

• Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2023, tập trung vào các quy định pháp luật hiện hành và các vụ án xét xử gần đây.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Điều kiện về năng lực chủ thể lập di chúc: NLDC phải có đầy đủ NLPLDS và NLHVDS, tức là phải từ đủ 18 tuổi trở lên, minh mẫn, sáng suốt và tự nguyện khi lập di chúc. Người từ đủ 15 đến chưa đủ 18 tuổi được phép lập di chúc nếu có sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ. Người mất NLHVDS không được lập di chúc, người hạn chế NLHVDS chỉ được lập di chúc khi có sự đồng ý của người đại diện. (Theo Điều 625 và Điều 630 BLDS 2015)

2. Quyền của người lập di chúc: NLDC có quyền chỉ định người thừa kế, truất quyền hưởng di sản, phân định phần di sản cho từng người thừa kế, dành một phần di sản để di tặng hoặc dùng vào việc thờ cúng, giao nghĩa vụ cho người thừa kế, chỉ định người giữ di chúc, quản lý và phân chia di sản. (Điều 613, 614, 615, 626, 641, 616 BLDS 2015)

3. Bất cập trong quy định pháp luật: Quy định về năng lực hành vi của người có khó khăn trong nhận thức và làm chủ hành vi chưa được làm rõ trong pháp luật về di chúc, dẫn đến khó khăn trong áp dụng. Quyền truất quyền hưởng di sản chưa có hướng dẫn chi tiết, gây tranh luận trong thực tiễn. Việc xác định minh mẫn, sáng suốt và tự nguyện còn mang tính cảm tính, phụ thuộc vào người công chứng hoặc thẩm phán. (Phân tích từ các chương 1 và 2)

4. Thực tiễn tranh chấp: Nhiều vụ án tranh chấp thừa kế liên quan đến việc xác định hiệu lực di chúc do nghi ngờ NLDC bị lừa dối, đe dọa hoặc cưỡng ép khi lập di chúc. Việc này ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của các bên liên quan và gây mất đoàn kết gia đình. (Dẫn chứng từ các bản án Tòa án)

Thảo luận kết quả

Việc quy định rõ ràng và chặt chẽ về năng lực chủ thể lập di chúc là cần thiết để bảo đảm tính hợp pháp và hiệu lực của di chúc, đồng thời hạn chế tranh chấp. So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã làm rõ hơn về nhóm người có khó khăn trong nhận thức và làm chủ hành vi, một nhóm đối tượng chưa được pháp luật quy định cụ thể trong lĩnh vực di chúc.

Quyền truất quyền hưởng di sản là một quyền quan trọng của NLDC nhưng hiện nay thiếu hướng dẫn chi tiết, dẫn đến áp dụng không thống nhất. Việc này cần được hoàn thiện để bảo vệ quyền lợi của NLDC và các NTK hợp pháp.

Việc xác định minh mẫn, sáng suốt và tự nguyện khi lập di chúc hiện nay còn mang tính chủ quan, phụ thuộc vào đánh giá của người công chứng hoặc thẩm phán, gây khó khăn trong thực tiễn xét xử. Luận văn đề xuất cần có tiêu chí đánh giá khách quan hơn, có thể sử dụng các chuyên gia y tế pháp lý để xác định trạng thái tinh thần của NLDC.

Các biểu đồ hoặc bảng số liệu có thể minh họa tỷ lệ các vụ tranh chấp liên quan đến NLDC bị nghi ngờ không minh mẫn, tỷ lệ di chúc bị tuyên vô hiệu do các nguyên nhân pháp lý, giúp làm rõ thực trạng và mức độ ảnh hưởng của các vấn đề này.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Hoàn thiện quy định về năng lực hành vi của người có khó khăn trong nhận thức và làm chủ hành vi: Cần bổ sung quy định cụ thể về điều kiện và thủ tục xác định năng lực hành vi của nhóm đối tượng này trong lĩnh vực lập di chúc, nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của họ và tránh tranh chấp pháp lý. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp phối hợp với các cơ quan liên quan.

2. Xây dựng hướng dẫn chi tiết về quyền truất quyền hưởng di sản: Ban hành văn bản hướng dẫn thi hành quy định về truất quyền hưởng di sản, làm rõ thủ tục, điều kiện và phạm vi áp dụng để thống nhất trong thực tiễn xét xử. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân tối cao.

3. Phát triển tiêu chí đánh giá minh mẫn, sáng suốt và tự nguyện khi lập di chúc: Áp dụng các tiêu chuẩn y tế pháp lý, phối hợp với chuyên gia tâm thần để đánh giá khách quan trạng thái tinh thần của NLDC khi lập di chúc, giảm thiểu sự cảm tính trong công chứng và xét xử. Thời gian thực hiện: 2 năm; Chủ thể thực hiện: Bộ Y tế, Bộ Tư pháp.

4. Tăng cường tuyên truyền, phổ biến pháp luật về lập di chúc: Nâng cao nhận thức của người dân về quyền và nghĩa vụ khi lập di chúc, đặc biệt là các điều kiện về NLDC và quyền của họ, nhằm hạn chế tranh chấp phát sinh. Thời gian thực hiện: liên tục; Chủ thể thực hiện: Sở Tư pháp, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Luật: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về pháp luật dân sự, đặc biệt là chế định thừa kế theo di chúc, giúp nâng cao hiểu biết và phục vụ nghiên cứu học thuật.

2. Luật sư, công chứng viên và cán bộ Tòa án: Tài liệu tham khảo hữu ích để áp dụng pháp luật chính xác, giải quyết các vụ tranh chấp liên quan đến di chúc và thừa kế, đồng thời nâng cao kỹ năng tư vấn pháp lý.

3. Nhà làm luật và cơ quan quản lý nhà nước: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, pháp luật về thừa kế, đặc biệt là các quy định về người lập di chúc và quyền của họ.

4. Cá nhân và gia đình có nhu cầu lập di chúc: Giúp hiểu rõ quyền và nghĩa vụ khi lập di chúc, các điều kiện cần thiết để di chúc có hiệu lực, từ đó bảo vệ quyền lợi hợp pháp và hạn chế tranh chấp thừa kế.

Câu hỏi thường gặp

1. Người từ đủ 15 đến chưa đủ 18 tuổi có được lập di chúc không?
   Có, theo quy định tại Điều 625 BLDS 2015, người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi được phép lập di chúc nếu có sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ. Ví dụ, một thanh niên 16 tuổi muốn để lại tài sản cho người thân có thể thực hiện nếu được cha mẹ đồng ý.

2. Di chúc lập khi người lập không minh mẫn có hợp pháp không?
   Di chúc lập khi người lập không minh mẫn, sáng suốt hoặc bị cưỡng ép, đe dọa sẽ bị tuyên vô hiệu vì không đảm bảo tính tự nguyện và ý chí thực sự của người lập. Đây là căn cứ pháp lý quan trọng để Tòa án xem xét hiệu lực di chúc.

3. Quyền truất quyền hưởng di sản được thực hiện như thế nào?
   Quyền truất quyền hưởng di sản là quyền của NLDC loại bỏ một số người thừa kế theo pháp luật khỏi quyền hưởng di sản theo di chúc. Tuy nhiên, pháp luật hiện chưa có hướng dẫn chi tiết, nên việc thực hiện cần ghi rõ trong di chúc và được Tòa án công nhận.

4. Người giữ di chúc có trách nhiệm gì?
   Người giữ di chúc có nghĩa vụ bảo quản, giữ gìn bản di chúc, không được tiết lộ nội dung trước thời điểm mở thừa kế, và phải giao lại di chúc cho người thừa kế hoặc cơ quan có thẩm quyền khi người lập chết. Việc này nhằm bảo đảm ý chí của người lập được thực hiện đúng.

5. Phân định phần di sản cho từng người thừa kế được thực hiện ra sao?
   NLDC có quyền phân định phần di sản cho từng người thừa kế trong di chúc, có thể phân chia theo hiện vật hoặc theo tỷ lệ giá trị tài sản. Nếu không phân định cụ thể, di sản sẽ được chia đều cho các người thừa kế theo di chúc. Điều này giúp đảm bảo sự công bằng và phù hợp với ý chí người lập.

Kết luận

• Luận văn đã làm rõ các điều kiện về năng lực chủ thể và quyền của người lập di chúc theo quy định pháp luật Việt Nam hiện hành, đặc biệt là BLDS năm 2015.
• Phân tích các bất cập trong quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng, như vấn đề năng lực hành vi của người có khó khăn nhận thức, quyền truất quyền hưởng di sản và tiêu chí đánh giá minh mẫn, sáng suốt.
• Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của NLDC và các bên liên quan, đồng thời hạn chế tranh chấp thừa kế.
• Khuyến nghị tăng cường tuyên truyền pháp luật và nâng cao nhận thức xã hội về quyền lập di chúc.
• Tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các tiêu chí đánh giá năng lực hành vi và các biện pháp bảo vệ quyền lợi của nhóm đối tượng đặc biệt trong lập di chúc.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần xem xét, hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến người lập di chúc, đồng thời tổ chức các chương trình đào tạo, phổ biến pháp luật để nâng cao hiệu quả thực thi. Độc giả và các chuyên gia pháp lý được khuyến khích tham khảo và áp dụng các kiến thức trong luận văn để góp phần xây dựng hệ thống pháp luật dân sự ngày càng hoàn thiện.