I. Toàn cảnh hoạt động cho vay không đảm bảo đối với DNVVN
Hoạt động cho vay không áp dụng biện pháp đảm bảo đối với doanh nghiệp vừa và nhỏ (DNVVN) là một giải pháp tài chính then chốt, mở ra cơ hội phát triển cho phân khúc doanh nghiệp chiếm tới 95% tổng số doanh nghiệp tại Việt Nam. Theo thống kê, DNVVN đóng góp khoảng 45% vào GDP cả nước, nhưng có đến 70% trong số đó gặp rào cản trong việc tiếp cận vốn của SME từ các ngân hàng thương mại (NHTM). Nguyên nhân chính xuất phát từ việc thiếu hụt tài sản đảm bảo, một yêu cầu gần như bắt buộc trong các sản phẩm tín dụng truyền thống. Hình thức cho vay không tài sản đảm bảo ra đời như một lời giải cho bài toán này, thay vì dựa vào tài sản hữu hình, ngân hàng sẽ dựa vào uy tín, năng lực tài chính và phương án kinh doanh khả thi của doanh nghiệp để ra quyết định cấp vốn. Đây là một bước tiến quan trọng, không chỉ hỗ trợ vốn cho SME mà còn thúc đẩy sự năng động của toàn bộ nền kinh tế, tạo ra một sân chơi công bằng hơn cho các doanh nghiệp non trẻ nhưng đầy tiềm năng. Việc phát triển mạnh mẽ hoạt động này đòi hỏi các NHTM phải xây dựng một quy trình thẩm định tín dụng doanh nghiệp chặt chẽ và mô hình quản trị rủi ro hiện đại.
1.1. Vai trò của tín dụng cho doanh nghiệp vừa và nhỏ
Tín dụng ngân hàng đóng vai trò như mạch máu nuôi dưỡng sự sống và phát triển của DNVVN. Nguồn vốn này giúp doanh nghiệp giải quyết các nhu cầu cấp thiết như bổ sung vốn lưu động, thanh toán chi phí vận hành, đầu tư máy móc, mở rộng quy mô sản xuất. Khi việc tiếp cận vốn của SME được khơi thông, các doanh nghiệp có thể nắm bắt cơ hội kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh và tạo thêm nhiều việc làm cho xã hội. Đặc biệt, đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp hoặc hoạt động trong lĩnh vực công nghệ, nơi tài sản chủ yếu là vô hình, các sản phẩm tín dụng cho doanh nghiệp vừa và nhỏ không cần tài sản thế chấp là cứu cánh duy nhất. Sự hỗ trợ kịp thời từ ngân hàng giúp hiện thực hóa các ý tưởng kinh doanh, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và góp phần vào sự tăng trưởng bền vững của nền kinh tế.
1.2. Đặc điểm của hình thức cho vay tín chấp doanh nghiệp
Hình thức cho vay tín chấp doanh nghiệp có những đặc điểm riêng biệt so với cho vay thế chấp. Thứ nhất, tài sản đảm bảo chính là uy tín và dòng tiền của doanh nghiệp. Ngân hàng sẽ đánh giá dựa trên lịch sử hoạt động, báo cáo tài chính, hợp đồng kinh tế và phương án sử dụng vốn. Thứ hai, lãi suất vay tín chấp SME thường cao hơn so với khoản vay có tài sản đảm bảo để bù đắp cho rủi ro gia tăng mà ngân hàng phải đối mặt. Thứ ba, hạn mức và thời gian vay thường ngắn hơn, chủ yếu phục vụ các nhu cầu vốn ngắn hạn. Cuối cùng, quy trình và điều kiện vay vốn doanh nghiệp có phần linh hoạt và thời gian giải ngân nhanh hơn, giúp doanh nghiệp đáp ứng kịp thời các nhu cầu vốn đột xuất. Đây là một sản phẩm tài chính đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc về ngành nghề kinh doanh của khách hàng từ phía ngân hàng.
II. Thách thức trong cho vay không tài sản đảm bảo và rủi ro
Phát triển hoạt động cho vay không áp dụng biện pháp đảm bảo mang lại nhiều cơ hội nhưng cũng đi kèm với không ít thách thức và rủi ro cho các NHTM. Rào cản lớn nhất là sự thiếu minh bạch trong thông tin tài chính của nhiều DNVVN. Hệ thống sổ sách kế toán chưa chuẩn mực, báo cáo tài chính thiếu kiểm toán khiến công tác thẩm định tín dụng doanh nghiệp trở nên khó khăn và thiếu chính xác. Điều này làm tăng nguy cơ ra quyết định sai lầm. Bên cạnh đó, quy mô nhỏ và sức đề kháng yếu của DNVVN trước những biến động thị trường cũng là một yếu tố rủi ro. Khi kinh tế gặp khó khăn, các doanh nghiệp này dễ bị tổn thương, dẫn đến khả năng trả nợ suy giảm và phát sinh nợ xấu doanh nghiệp vừa và nhỏ. Do đó, việc xây dựng một hệ thống quản lý rủi ro tín dụng hiệu quả, kết hợp giữa công nghệ và chuyên môn con người, là yếu tố sống còn để phát triển bền vững mảng dịch vụ này. Ngân hàng phải liên tục cập nhật và hoàn thiện các mô hình đánh giá để nhận diện sớm các dấu hiệu rủi ro tiềm ẩn.
2.1. Phân tích thực trạng cho vay SME hiện nay
Thực trạng cho vay SME tại Việt Nam cho thấy một bức tranh tương phản. Nhu cầu vốn của khu vực này là rất lớn, nhưng tỷ lệ được đáp ứng còn khiêm tốn. Khóa luận của tác giả Lê Bích Nga trích dẫn số liệu của NHNN cho thấy "tỷ lệ dư nợ cho DNVVN chỉ chiếm trung bình khoảng 22-25% tổng dư nợ cho vay toàn bộ nền kinh tế trong giai đoạn 2012-2017". Điều này chỉ ra rằng phần lớn DNVVN vẫn chưa thể tiếp cận được nguồn vốn chính thức. Các rào cản chính bao gồm thủ tục vay vốn phức tạp, yêu cầu về tài sản đảm bảo nghiêm ngặt và sự e ngại từ chính các ngân hàng về rủi ro tín dụng. VPBank là một trong số ít những ngân hàng tiên phong nhận thấy tiềm năng và quyết tâm theo đuổi phân khúc này, tạo ra một hướng đi khác biệt trên thị trường.
2.2. Nhận diện các rủi ro và nợ xấu doanh nghiệp tiềm ẩn
Rủi ro chính trong hoạt động này là rủi ro tín dụng, tức khả năng doanh nghiệp không thể hoàn trả nợ gốc và lãi đúng hạn. Rủi ro này xuất phát từ nhiều nguyên nhân: năng lực quản trị yếu kém của chủ doanh nghiệp, phương án kinh doanh không hiệu quả, hoặc tác động tiêu cực từ môi trường vĩ mô. Việc không có tài sản đảm bảo để xử lý khi phát sinh nợ quá hạn khiến tổn thất của ngân hàng có thể rất lớn. Do đó, việc phân loại và quản lý nợ xấu doanh nghiệp vừa và nhỏ là cực kỳ quan trọng. Ngân hàng cần có hệ thống cảnh báo sớm, theo dõi sát sao tình hình hoạt động của khách hàng sau khi giải ngân và có các biện pháp can thiệp kịp thời như tái cơ cấu nợ, tư vấn hỗ trợ doanh nghiệp khi gặp khó khăn, thay vì chờ đến khi khoản vay không thể thu hồi.
III. Phương pháp thẩm định tín dụng doanh nghiệp tại VPBank
Để thành công trong phân khúc rủi ro cao, VPBank đã xây dựng một quy trình thẩm định và phê duyệt tín dụng riêng biệt, linh hoạt và hiệu quả. Điểm khác biệt cốt lõi nằm ở việc kết hợp giữa phân tích tài chính truyền thống và các phương pháp phi tài chính. Thay vì chỉ tập trung vào các con số trên báo cáo, VPBank chú trọng đánh giá các yếu tố định tính như kinh nghiệm và năng lực của ban lãnh đạo, uy tín trên thị trường, chất lượng của sản phẩm/dịch vụ, và tiềm năng của ngành nghề kinh doanh. Mô hình trung tâm bán hàng trực tiếp (HUB) được xem là một sáng kiến đột phá, cho phép đội ngũ chuyên viên tiếp cận trực tiếp, tìm hiểu sâu về mô hình kinh doanh của khách hàng. Quá trình thẩm định tín dụng doanh nghiệp không chỉ dừng lại ở việc kiểm tra hồ sơ mà còn là một quá trình khảo sát thực tế, phỏng vấn và đánh giá toàn diện. Cách tiếp cận này giúp VPBank có cái nhìn sâu sắc và chính xác hơn về khả năng trả nợ của doanh nghiệp, từ đó tự tin đưa ra các giải pháp tín dụng cho SME phù hợp.
3.1. Quy trình và điều kiện vay vốn doanh nghiệp tại VPBank
Quy trình cho vay tại VPBank được thiết kế để rút ngắn thời gian xử lý hồ sơ nhưng vẫn đảm bảo tính chặt chẽ. Quy trình chung bao gồm các bước: tiếp nhận hồ sơ, thẩm định sơ bộ, thẩm định chi tiết tại địa điểm kinh doanh, trình duyệt cấp tín dụng, ký hợp đồng và giải ngân. Về điều kiện vay vốn doanh nghiệp, VPBank tập trung vào các tiêu chí như: thời gian hoạt động tối thiểu (thường từ 1-2 năm), có doanh thu ổn định được chứng minh qua sao kê tài khoản ngân hàng hoặc báo cáo thuế, và chủ doanh nghiệp không có lịch sử nợ xấu. Đặc biệt, chính sách tín dụng VPBank tỏ ra linh hoạt khi chấp nhận các doanh nghiệp siêu nhỏ với doanh thu thấp, một phân khúc mà hầu hết các ngân hàng khác đều bỏ qua. Điều này cho thấy chiến lược rõ ràng của VPBank trong việc khai thác thị trường ngách tiềm năng.
3.2. Áp dụng mô hình chấm điểm tín dụng hiện đại
Bên cạnh việc thẩm định định tính, VPBank là một trong những ngân hàng tiên phong áp dụng mô hình chấm điểm tín dụng (credit scoring) tự động cho phân khúc DNVVN. Hệ thống này sử dụng thuật toán để phân tích một lượng lớn dữ liệu đầu vào, bao gồm thông tin tài chính, lịch sử giao dịch, thông tin từ trung tâm CIC, và cả các dữ liệu phi truyền thống. Dựa trên kết quả phân tích, hệ thống sẽ đưa ra một điểm số tín nhiệm cho mỗi doanh nghiệp. Điểm số này là một cơ sở quan trọng giúp chuyên viên tín dụng và cấp phê duyệt đưa ra quyết định nhanh chóng và khách quan hơn. Việc ứng dụng công nghệ không chỉ giúp nâng cao hiệu quả cho vay mà còn chuẩn hóa quy trình, giảm thiểu sai sót do yếu tố con người và tăng cường khả năng quản lý rủi ro tín dụng một cách hệ thống.
IV. Giải pháp nâng cao hiệu quả cho vay tín chấp doanh nghiệp
Để phát triển hoạt động cho vay không áp dụng biện pháp đảm bảo một cách bền vững, việc liên tục cải tiến và đưa ra các giải pháp toàn diện là yêu cầu bắt buộc. Các giải pháp này cần tập trung vào ba trụ cột chính: con người, quy trình và công nghệ. Về con người, cần nâng cao hiệu quả cho vay thông qua việc đào tạo và phát triển đội ngũ chuyên viên có kiến thức sâu rộng về tài chính doanh nghiệp và am hiểu đa dạng các ngành nghề. Về quy trình, cần đơn giản hóa thủ tục, rút ngắn thời gian phê duyệt nhưng không làm giảm chất lượng thẩm định. Về công nghệ, việc đầu tư vào hệ thống thông tin mạnh mẽ, phân tích dữ liệu lớn (Big Data) và trí tuệ nhân tạo (AI) để xây dựng các mô hình chấm điểm tín dụng ngày càng tinh vi là xu hướng tất yếu. Sự kết hợp hài hòa giữa ba yếu tố này sẽ tạo ra một lợi thế cạnh tranh vượt trội, giúp ngân hàng vừa mở rộng thị phần, vừa kiểm soát tốt rủi ro.
4.1. Đa dạng hóa các sản phẩm cho vay SME của VPBank
Một trong những giải pháp tín dụng cho SME hiệu quả là không ngừng đa dạng hóa danh mục sản phẩm. Thay vì chỉ có một gói vay tín chấp chung, ngân hàng cần thiết kế các sản phẩm cho vay SME của VPBank chuyên biệt, phù hợp với đặc thù của từng ngành nghề. Ví dụ, sản phẩm cho vay theo chuỗi cung ứng, tài trợ nhà thầu, cho vay dựa trên các hợp đồng đầu ra, hoặc các gói vay ưu đãi cho doanh nghiệp trong lĩnh vực công nghệ, xuất khẩu. Việc cá nhân hóa sản phẩm không chỉ đáp ứng tốt hơn nhuCầu của khách hàng mà còn giúp ngân hàng kiểm soát dòng tiền hiệu quả hơn, từ đó giảm thiểu rủi ro. Sự đa dạng này cũng thể hiện sự thấu hiểu thị trường và nâng cao vị thế thương hiệu của ngân hàng.
4.2. Tăng cường công tác quản lý rủi ro tín dụng sau vay
Công tác quản lý rủi ro tín dụng không chỉ dừng lại ở khâu thẩm định trước khi cho vay. Giai đoạn giám sát sau giải ngân có vai trò cực kỳ quan trọng, đặc biệt với các khoản vay không có tài sản đảm bảo. Ngân hàng cần xây dựng một hệ thống theo dõi sức khỏe tài chính của doanh nghiệp một cách định kỳ, ví dụ như yêu cầu cung cấp báo cáo nhanh hàng quý, theo dõi biến động dòng tiền qua tài khoản. Khi phát hiện các dấu hiệu bất thường như doanh thu sụt giảm, phát sinh nợ quá hạn với nhà cung cấp, ngân hàng cần chủ động tiếp cận để tìm hiểu nguyên nhân và đưa ra các biện pháp hỗ trợ kịp thời. Quản lý sau vay tốt giúp ngăn chặn các khoản nợ từ nhóm 2, 3 chuyển thành nợ xấu doanh nghiệp vừa và nhỏ (nhóm 4, 5).
V. Phân tích hiệu quả cho vay DNVVN không đảm bảo tại VPBank
Giai đoạn 2015-2017 đánh dấu sự tăng trưởng vượt bậc của VPBank trong mảng cho vay DNVVN không áp dụng biện pháp đảm bảo. Theo số liệu từ khóa luận, ngân hàng đã đạt được những kết quả ấn tượng cả về quy mô và hiệu quả. Việc mạnh dạn đi vào phân khúc mà nhiều đối thủ e ngại đã mang lại cho VPBank một thị trường rộng lớn và tiềm năng tăng trưởng tín dụng SME cao. Báo cáo thường niên 2016 của VPBank ghi nhận "sự tăng trưởng dư nợ của phân khúc doanh nghiệp siêu nhỏ chiếm hơn 30% trên tổng dư nợ khối DNVVN". Thành công này không chỉ đến từ việc đưa ra các sản phẩm phù hợp mà còn nhờ vào một mô hình kinh doanh linh hoạt và hệ thống quản trị rủi ro chất lượng. Các chỉ số về dư nợ, số lượng hợp đồng mới và lợi nhuận đều cho thấy một xu hướng phát triển tích cực, khẳng định chiến lược của VPBank là hoàn toàn đúng đắn. Đây là một minh chứng thực tiễn cho thấy cho vay không tài sản đảm bảo có thể trở thành một động lực tăng trưởng quan trọng cho các NHTM.
5.1. Đánh giá sự tăng trưởng tín dụng SME qua các năm
Các chỉ tiêu định lượng cho thấy sự tăng trưởng tín dụng SME tại VPBank là rất rõ rệt. Dư nợ cho vay không đảm bảo đối với DNVVN liên tục tăng mạnh qua các năm, phản ánh sự đón nhận của thị trường và nỗ lực mở rộng của ngân hàng. Số lượng hợp đồng mới ký kết hàng năm cũng là một minh chứng cho thấy độ phủ sóng và khả năng thu hút khách hàng của VPBank ngày càng được cải thiện. Sự tăng trưởng này không chỉ đến từ việc mở rộng mạng lưới mà còn từ việc tối ưu hóa chính sách tín dụng VPBank, làm cho sản phẩm trở nên hấp dẫn và dễ tiếp cận hơn. Việc tập trung vào phân khúc DNVVN đã giúp VPBank tạo ra một nguồn doanh thu ổn định và bền vững, giảm sự phụ thuộc vào các khách hàng doanh nghiệp lớn.
5.2. Hiệu quả lợi nhuận và tỷ lệ nợ quá hạn thực tế
Mặc dù hoạt động trong một phân khúc rủi ro cao, VPBank đã quản lý khá tốt chất lượng tín dụng. Tỷ lệ nợ quá hạn, mặc dù có thể cao hơn so với cho vay thế chấp, nhưng vẫn được duy trì ở mức chấp nhận được nhờ hệ thống thẩm định và giám sát chặt chẽ. Quan trọng hơn, mức lãi suất vay tín chấp SME cao hơn đã giúp bù đắp rủi ro và mang lại biên lợi nhuận hấp dẫn. Lợi nhuận thu được từ hoạt động này đóng góp một phần ngày càng quan trọng vào tổng lợi nhuận của ngân hàng. Điều này chứng tỏ rằng, nếu được triển khai một cách bài bản với hệ thống quản lý rủi ro tín dụng hiệu quả, cho vay tín chấp doanh nghiệp không chỉ là một hoạt động mang tính xã hội mà còn là một mảng kinh doanh có khả năng sinh lời cao, đóng góp tích cực vào việc nâng cao hiệu quả cho vay chung của toàn hệ thống.
