Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới và hội nhập kinh tế quốc tế, việc nâng cao địa vị pháp lý của đại biểu Hội đồng nhân dân (HĐND) cấp xã trở thành nhiệm vụ cấp thiết nhằm phát huy dân chủ và đảm bảo hiệu lực, hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước ở cơ sở. Thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, với dân số khoảng 245.000 người và mật độ dân số 1.143 người/km², là vùng đồng bằng ven biển có nhiều tiềm năng phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời cũng đặt ra nhiều thách thức cho hoạt động của đại biểu HĐND cấp xã. Nhiệm kỳ 2016-2021, Thị xã có 532 đại biểu HĐND cấp xã, trong đó tỷ lệ nữ đại biểu chỉ chiếm 16,35%, đại biểu có trình độ đại học trở lên chiếm 40,79%, còn lại 59,21% chưa đạt trình độ đại học. Thực trạng này ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng và hiệu quả hoạt động của đại biểu. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng địa vị pháp lý của đại biểu HĐND cấp xã tại Điện Bàn, đánh giá các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao địa vị pháp lý, góp phần hoàn thiện tổ chức và hoạt động của cơ quan dân cử cấp xã. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn Thị xã Điện Bàn từ năm 2011 đến nay, với trọng tâm là các đại biểu HĐND cấp xã. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc củng cố niềm tin của nhân dân vào cơ quan dân cử, đồng thời cung cấp luận cứ khoa học cho các cấp chính quyền địa phương và cơ sở đào tạo liên quan.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, kết hợp với quan điểm của Đảng và chính sách pháp luật hiện hành về địa vị pháp lý của đại biểu HĐND. Hai mô hình nghiên cứu chính được vận dụng gồm: (1) Mô hình địa vị pháp lý của chủ thể pháp luật, trong đó địa vị pháp lý được hiểu là tổng hợp các quyền và nghĩa vụ pháp lý xác lập vị trí, chức năng và thẩm quyền của đại biểu HĐND cấp xã; (2) Mô hình tổ chức và hoạt động của cơ quan dân cử cấp xã, tập trung vào vai trò, quyền hạn và trách nhiệm của đại biểu HĐND trong hệ thống chính quyền địa phương. Các khái niệm chính bao gồm: địa vị pháp lý, đại biểu HĐND cấp xã, quyền hạn đại biểu, trách nhiệm đại biểu, và các yếu tố ảnh hưởng đến địa vị pháp lý như môi trường pháp lý, chất lượng đại biểu, nguồn lực và điều kiện bảo đảm hoạt động.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích quy phạm pháp luật để hệ thống hóa các quy định pháp lý liên quan đến đại biểu HĐND cấp xã; phương pháp phân tích văn bản và thu thập thông tin từ các văn bản pháp luật, báo cáo chính quyền địa phương và số liệu thống kê. Phương pháp cấu trúc hệ thống và phân tích logic tổng hợp được áp dụng để đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng. Phương pháp thống kê so sánh được sử dụng để xử lý số liệu về cơ cấu đại biểu, trình độ, giới tính, tái cử và kiêm nhiệm. Ngoài ra, phương pháp chuyên gia và phương pháp diễn giải, quy nạp giúp làm rõ các vấn đề thực tiễn và đề xuất giải pháp. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 532 đại biểu HĐND cấp xã nhiệm kỳ 2016-2021 trên địa bàn Thị xã Điện Bàn, được chọn theo phương pháp toàn bộ để đảm bảo tính đại diện và toàn diện. Thời gian nghiên cứu tập trung từ năm 2011 đến năm 2020, phù hợp với các thay đổi pháp luật và thực tiễn hoạt động của đại biểu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cơ cấu đại biểu HĐND cấp xã còn nhiều hạn chế về chất lượng: Trong tổng số 532 đại biểu, chỉ có 40,79% có trình độ đại học trở lên, còn lại 59,21% chưa đạt trình độ đại học. Tỷ lệ đại biểu nữ chiếm 16,35%, thấp hơn nhiều so với yêu cầu về bình đẳng giới. Đại biểu tái cử chiếm 54,32%, trong khi đại biểu tự ứng cử không có ai trúng cử. Đây là những con số phản ánh chất lượng nguồn nhân lực đại biểu còn chưa đồng đều và chưa thực sự đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ.

  2. Tỷ lệ đại biểu kiêm nhiệm cao, ảnh hưởng đến tính độc lập và hiệu quả hoạt động: Có đến 52,63% đại biểu kiêm nhiệm các chức vụ trong hệ thống chính trị cấp xã, trong đó 21,24% là cán bộ, công chức khối UBND cấp xã. Tỷ lệ này cao nhất tại các xã như Vĩnh Điện (36%), Điện Thắng Trung (34,62%) và Điện Dương (26,92%). Tình trạng này dẫn đến tâm lý ngại va chạm, khó đưa ra các nhận định khách quan, làm giảm hiệu quả giám sát và phản biện của đại biểu.

  3. Hoạt động của đại biểu HĐND cấp xã còn mang tính hình thức, thiếu thực quyền: Mặc dù đại biểu đã thực hiện các quyền chất vấn, tiếp xúc cử tri, giám sát và tham gia kỳ họp, nhưng chất lượng các hoạt động này còn hạn chế. Việc tiếp xúc cử tri chủ yếu diễn ra hai lần mỗi năm, thời gian ngắn và chưa đi sâu vào các chuyên đề cụ thể. Hoạt động chất vấn và giám sát chưa thực sự sâu sắc, nhiều đại biểu thiếu kỹ năng và kinh nghiệm để phản biện hiệu quả.

  4. Nguồn lực và điều kiện bảo đảm hoạt động còn hạn chế: Mặc dù pháp luật quy định đại biểu không chuyên trách phải dành ít nhất 1/3 thời gian làm việc cho nhiệm vụ đại biểu, nhưng thực tế nhiều đại biểu gặp khó khăn do công việc chính tại cơ quan khác. Chế độ phụ cấp, trang thiết bị hỗ trợ và điều kiện làm việc chưa đầy đủ, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của đại biểu.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ nhiều yếu tố. Thứ nhất, môi trường pháp lý mặc dù đã được hoàn thiện với Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015 và các văn bản hướng dẫn, nhưng việc triển khai và áp dụng còn chưa đồng bộ, đặc biệt là trong công tác bồi dưỡng, đào tạo đại biểu. Thứ hai, chất lượng đại biểu chưa cao do quy trình lựa chọn, bầu cử chưa thực sự phát huy dân chủ trực tiếp, dẫn đến tỷ lệ đại biểu chưa đạt trình độ đại học và thiếu kỹ năng chuyên môn cao. Thứ ba, tỷ lệ đại biểu kiêm nhiệm cao làm giảm tính độc lập và khả năng phản biện, giám sát của đại biểu, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của HĐND cấp xã. So sánh với các nghiên cứu trong nước, kết quả này tương đồng với thực trạng chung của nhiều địa phương khác, cho thấy vấn đề này mang tính hệ thống và cần giải pháp đồng bộ. Việc trình bày dữ liệu qua các bảng thống kê về cơ cấu đại biểu, trình độ và kiêm nhiệm giúp minh họa rõ nét thực trạng, từ đó làm cơ sở cho các đề xuất hoàn thiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng đại biểu HĐND cấp xã: Tổ chức các khóa đào tạo nâng cao trình độ chuyên môn, lý luận chính trị và kỹ năng hoạt động đại biểu, đặc biệt chú trọng kỹ năng giám sát, chất vấn và tiếp xúc cử tri. Mục tiêu nâng tỷ lệ đại biểu có trình độ đại học lên trên 60% trong nhiệm kỳ tới. Chủ thể thực hiện là các cơ sở đào tạo chính trị và các cơ quan quản lý nhà nước địa phương, thực hiện trong vòng 2 năm.

  2. Giảm tỷ lệ đại biểu kiêm nhiệm để nâng cao tính độc lập và hiệu quả hoạt động: Xây dựng quy định hạn chế đại biểu kiêm nhiệm các chức vụ trong hệ thống chính quyền cấp xã, ưu tiên lựa chọn đại biểu chuyên trách hoặc không kiêm nhiệm. Mục tiêu giảm tỷ lệ kiêm nhiệm xuống dưới 30% trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là cấp ủy Đảng và chính quyền địa phương.

  3. Nâng cao chế độ, chính sách và điều kiện làm việc cho đại biểu không chuyên trách: Đảm bảo đại biểu không chuyên trách được hỗ trợ phụ cấp, trang thiết bị làm việc và thời gian phù hợp để thực hiện nhiệm vụ đại biểu. Mục tiêu đảm bảo đại biểu dành ít nhất 1/3 thời gian làm việc cho nhiệm vụ đại biểu. Chủ thể thực hiện là UBND cấp xã và các cơ quan liên quan, thực hiện ngay trong năm đầu tiên.

  4. Đổi mới phương thức tiếp xúc cử tri và nâng cao chất lượng hoạt động giám sát: Tổ chức tiếp xúc cử tri theo chuyên đề, mở rộng đối tượng tiếp xúc, tăng số lần tiếp xúc và thời gian để thu thập ý kiến sâu sát hơn. Đồng thời, tăng cường phối hợp giữa đại biểu và các ban HĐND trong hoạt động giám sát, yêu cầu các cơ quan chịu sự giám sát phải có biện pháp xử lý cụ thể các kiến nghị. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ tiếp xúc cử tri đạt trên 80% đại biểu tham gia tích cực trong nhiệm kỳ tới. Chủ thể thực hiện là Thường trực HĐND cấp xã và Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, lãnh đạo các cấp chính quyền địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để hoàn thiện tổ chức, nâng cao hiệu quả hoạt động của HĐND cấp xã, từ đó tăng cường vai trò đại biểu dân cử trong quản lý nhà nước.

  2. Các nhà hoạch định chính sách và cơ quan lập pháp: Tham khảo để xây dựng, điều chỉnh chính sách, pháp luật liên quan đến tổ chức và hoạt động của đại biểu HĐND cấp xã, đảm bảo phù hợp với thực tiễn và yêu cầu phát triển.

  3. Giảng viên, sinh viên ngành Luật và Quản lý nhà nước: Là tài liệu tham khảo quý giá trong giảng dạy, nghiên cứu về luật tổ chức chính quyền địa phương, quyền và trách nhiệm của đại biểu dân cử.

  4. Các tổ chức xã hội, Mặt trận Tổ quốc và cử tri: Hiểu rõ hơn về vai trò, quyền hạn và trách nhiệm của đại biểu HĐND cấp xã, từ đó nâng cao sự giám sát, tham gia của nhân dân vào hoạt động của cơ quan dân cử.

Câu hỏi thường gặp

  1. Địa vị pháp lý của đại biểu HĐND cấp xã được hiểu như thế nào?
    Địa vị pháp lý là tổng hợp các quyền, nghĩa vụ và thẩm quyền của đại biểu HĐND cấp xã theo quy định pháp luật, xác lập vị trí và chức năng của đại biểu trong hoạt động đại diện cho nhân dân địa phương.

  2. Tỷ lệ đại biểu nữ và trình độ đại học của đại biểu HĐND cấp xã tại Điện Bàn ra sao?
    Tỷ lệ đại biểu nữ chiếm khoảng 16,35%, trong khi đại biểu có trình độ đại học trở lên chiếm 40,79%, cho thấy còn nhiều hạn chế về bình đẳng giới và chất lượng nguồn nhân lực.

  3. Tại sao tỷ lệ đại biểu kiêm nhiệm lại ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động?
    Đại biểu kiêm nhiệm thường có nhiều công việc khác, dẫn đến thiếu thời gian và tâm huyết cho nhiệm vụ đại biểu, đồng thời có thể bị ảnh hưởng bởi lợi ích cục bộ, làm giảm tính độc lập và khả năng giám sát.

  4. Hoạt động tiếp xúc cử tri của đại biểu HĐND cấp xã hiện nay có điểm gì cần cải thiện?
    Hoạt động tiếp xúc cử tri còn ít lần, thời gian ngắn, chưa đi sâu vào các chuyên đề cụ thể và chưa mở rộng đối tượng tiếp xúc, làm giảm hiệu quả thu thập ý kiến và phản ánh nguyện vọng của nhân dân.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao địa vị pháp lý của đại biểu HĐND cấp xã?
    Các giải pháp gồm tăng cường đào tạo, giảm kiêm nhiệm, nâng cao chế độ chính sách, đổi mới phương thức tiếp xúc cử tri và nâng cao chất lượng giám sát, nhằm đảm bảo đại biểu có đủ năng lực và điều kiện thực hiện nhiệm vụ.

Kết luận

  • Địa vị pháp lý của đại biểu HĐND cấp xã là yếu tố then chốt quyết định hiệu lực, hiệu quả hoạt động của cơ quan dân cử ở cơ sở.
  • Thực trạng tại Thị xã Điện Bàn cho thấy còn nhiều hạn chế về chất lượng đại biểu, tỷ lệ kiêm nhiệm cao và hoạt động mang tính hình thức.
  • Các yếu tố ảnh hưởng gồm môi trường pháp lý, chất lượng đại biểu, nguồn lực và điều kiện bảo đảm hoạt động.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ nhằm nâng cao trình độ, giảm kiêm nhiệm, cải thiện điều kiện làm việc và đổi mới phương thức hoạt động đại biểu.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các cấp chính quyền và tổ chức liên quan trong việc hoàn thiện tổ chức và hoạt động của đại biểu HĐND cấp xã, hướng tới phát huy quyền làm chủ của nhân dân.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần triển khai ngay các giải pháp đào tạo, chính sách hỗ trợ và đổi mới hoạt động đại biểu để nâng cao địa vị pháp lý và hiệu quả hoạt động của đại biểu HĐND cấp xã trong nhiệm kỳ tới.