Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế sâu rộng, việc nâng cao chất lượng giáo dục, đặc biệt là giáo dục trong các trường đại học quân đội, trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành, các trường đại học trong quân đội hiện đào tạo khoảng 700 cán bộ, sĩ quan trình độ đại học và cao hơn, phục vụ cho các quân, binh chủng khác nhau. Môn Giáo dục học quân sự (GDHQS) giữ vai trò trọng yếu trong việc hình thành và phát triển năng lực (NL) cho học viên, đáp ứng yêu cầu huấn luyện, giáo dục quân nhân và xây dựng quân đội chính quy, tinh nhuệ, hiện đại.

Luận văn tập trung nghiên cứu dạy học môn GDHQS ở các trường đại học trong quân đội theo tiếp cận năng lực (TCNL), nhằm xây dựng biện pháp dạy học phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực quân sự. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 5 trường đại học quân đội khu vực phía Bắc, khảo sát thực trạng và thực nghiệm biện pháp dạy học trong giai đoạn 2019-2024. Mục tiêu cụ thể là xác định khung năng lực cần hình thành cho học viên, đánh giá thực trạng dạy học theo TCNL, từ đó đề xuất biện pháp dạy học hiệu quả, phù hợp với đặc thù quân đội.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao năng lực chuyên môn, phương pháp, xã hội và cá nhân cho học viên, góp phần xây dựng đội ngũ cán bộ, sĩ quan có phẩm chất chính trị vững vàng, năng lực toàn diện, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong tình hình mới. Kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục quân sự trong việc hoạch định chính sách đào tạo và phát triển chương trình đào tạo theo hướng năng lực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về dạy học theo tiếp cận năng lực, bao gồm:

  • Lý thuyết năng lực (Competence Theory): Năng lực được hiểu là tổ hợp các thuộc tính tâm lý, sinh lý và xã hội của cá nhân, bao gồm kiến thức, kỹ năng và thái độ, đảm bảo thực hiện thành công nhiệm vụ trong điều kiện cụ thể. Mô hình KSA (Knowledge, Skills, Attitudes) được áp dụng để phân tích cấu trúc năng lực.

  • Lý thuyết dạy học theo TCNL: Quá trình thiết kế, tổ chức, hướng dẫn và hỗ trợ học tập nhằm hình thành và phát triển năng lực cho người học, dựa trên chuẩn đầu ra rõ ràng, chú trọng vào kết quả học tập và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  • Mô hình phát triển năng lực của Vygotsky: Tập trung vào vùng phát triển gần nhất (Zone of Proximal Development), nhấn mạnh vai trò của sự hỗ trợ, hướng dẫn trong việc phát triển năng lực của học viên.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội, năng lực cá nhân; dạy học theo TCNL; chuẩn đầu ra; đánh giá kết quả học tập theo năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu lý luận và thực tiễn:

  • Phương pháp lý luận: Phân tích, tổng hợp, so sánh các tài liệu trong và ngoài nước về dạy học theo TCNL, giáo dục quân sự, xây dựng chương trình đào tạo.

  • Phương pháp thực tiễn:

    • Khảo sát bằng bảng hỏi: Thu thập ý kiến của 55 cán bộ quản lý, giảng viên và 645 học viên tại 5 trường đại học quân đội khu vực phía Bắc về thực trạng dạy học môn GDHQS theo TCNL.
    • Quan sát: Theo dõi các hoạt động giảng dạy, học tập môn GDHQS tại Trường Sĩ quan Chính trị và Trường Sĩ quan Lục quân 1.
    • Phỏng vấn chuyên gia: Thu thập ý kiến chuyên gia, giảng viên về biện pháp dạy học phù hợp.
    • Thực nghiệm sư phạm: Thực hiện thí nghiệm biện pháp dạy học trên 213 học viên năm thứ 4 tại Trường Sĩ quan Chính trị, đánh giá hiệu quả qua các chỉ số năng lực trước và sau thí nghiệm.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm SPSS 22 để xử lý số liệu khảo sát, kiểm định độ tin cậy, phân tích tương quan và so sánh kết quả trước - sau thí nghiệm.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2024, đảm bảo tính hệ thống và toàn diện trong khảo sát, xây dựng và đánh giá biện pháp dạy học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khung năng lực cần hình thành cho học viên:
    Nghiên cứu xác định 4 nhóm năng lực chính cần phát triển qua môn GDHQS gồm: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá nhân. Mỗi nhóm năng lực được cụ thể hóa thành các tiêu chí đánh giá rõ ràng, phù hợp với chuẩn đầu ra của chương trình đào tạo. Ví dụ, năng lực chuyên môn chiếm khoảng 30% trọng số trong đánh giá tổng thể năng lực học viên.

  2. Thực trạng dạy học môn GDHQS theo TCNL còn nhiều hạn chế:
    Khảo sát tại 5 trường đại học quân đội cho thấy, chỉ khoảng 45% giảng viên áp dụng phương pháp dạy học theo TCNL một cách đầy đủ và hiệu quả. Học viên phản ánh 60% bài giảng còn mang tính lý thuyết, thiếu các hoạt động thực hành, tương tác và đánh giá năng lực thực tế. Các khó khăn chính gồm: thiếu tài liệu phù hợp, hạn chế về kỹ năng giảng dạy theo TCNL của giảng viên, và cơ sở vật chất chưa đáp ứng đầy đủ.

  3. Biện pháp dạy học theo TCNL được xây dựng và thực nghiệm có hiệu quả rõ rệt:
    Thí nghiệm trên 213 học viên cho thấy, điểm trung bình năng lực chung của học viên tăng từ 65,4 lên 82,7 điểm sau khi áp dụng biện pháp dạy học mới, tương đương mức tăng 26,4%. Các năng lực riêng biệt như kỹ năng thực hành, tư duy phản biện cũng có mức tăng từ 20-30%. So sánh với nhóm đối chứng, nhóm thực nghiệm có sự tiến bộ vượt trội về năng lực.

  4. Ảnh hưởng tích cực của việc ứng dụng công nghệ thông tin và tổ chức môi trường sư phạm:
    Việc sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học GDHQS giúp tăng cường tính tương tác, minh họa sinh động, hỗ trợ đánh giá năng lực đa chiều. Môi trường sư phạm được cải thiện với các hoạt động nhóm, thảo luận, mô phỏng tình huống quân sự giúp học viên phát triển toàn diện hơn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trong và ngoài nước về dạy học theo TCNL, khẳng định tính ưu việt của phương pháp này trong việc phát triển năng lực người học. Nguyên nhân hạn chế trong thực trạng dạy học GDHQS chủ yếu do thói quen giảng dạy truyền thống, thiếu sự đổi mới và đầu tư về nguồn lực. Việc xây dựng biện pháp dạy học theo TCNL dựa trên cơ sở lý luận vững chắc, kết hợp thực tiễn quân đội đã tạo ra sự chuyển biến tích cực trong năng lực học viên.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm năng lực trước và sau thí nghiệm, bảng phân tích mức độ áp dụng phương pháp dạy học TCNL của giảng viên, và biểu đồ tần suất sử dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy. Những biểu đồ này minh họa rõ nét sự cải thiện và tác động của biện pháp dạy học.

Kết quả cũng cho thấy sự cần thiết phải tiếp tục đào tạo, bồi dưỡng giảng viên về phương pháp dạy học theo TCNL, đồng thời nâng cấp cơ sở vật chất, tài liệu giảng dạy để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục quân sự.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giảng viên về dạy học theo TCNL:
    Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo chuyên sâu nhằm nâng cao năng lực sư phạm, kỹ năng thiết kế bài giảng và đánh giá theo TCNL cho giảng viên. Mục tiêu đạt 100% giảng viên môn GDHQS được đào tạo trong vòng 1 năm, do Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với Bộ Quốc phòng thực hiện.

  2. Xây dựng và hoàn thiện tài liệu, giáo trình dạy học theo TCNL:
    Phát triển bộ giáo trình, bài giảng điện tử, tài liệu tham khảo phù hợp với đặc thù quân đội và yêu cầu năng lực. Thời gian hoàn thành trong 2 năm, do các trường đại học quân đội chủ trì phối hợp với các chuyên gia giáo dục.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học:
    Đầu tư trang thiết bị, phần mềm hỗ trợ giảng dạy, tổ chức các lớp học trực tuyến, mô phỏng tình huống quân sự để tăng tính tương tác và thực hành. Mục tiêu nâng tỷ lệ sử dụng công nghệ trong giảng dạy lên trên 70% trong 3 năm tới.

  4. Xây dựng môi trường sư phạm tích cực, đa dạng hình thức học tập:
    Tổ chức các hoạt động nhóm, thảo luận, thực hành, huấn luyện mô phỏng nhằm phát triển toàn diện năng lực cho học viên. Khuyến khích sự chủ động, sáng tạo của học viên trong quá trình học tập. Thời gian triển khai liên tục, có đánh giá định kỳ hàng năm.

  5. Hoàn thiện hệ thống kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo năng lực:
    Xây dựng các tiêu chí, công cụ đánh giá đa dạng, khách quan, phản ánh đúng năng lực thực tế của học viên. Kết hợp đánh giá quá trình và kết quả, tăng cường đánh giá tự đánh giá và đồng đánh giá. Thực hiện trong vòng 1 năm, do các trường đại học quân đội phối hợp với các chuyên gia giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên và cán bộ quản lý giáo dục quân sự:
    Giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng áp dụng dạy học theo TCNL, cải tiến phương pháp giảng dạy, thiết kế chương trình đào tạo phù hợp với yêu cầu thực tiễn quân đội.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành giáo dục, đào tạo quân sự:
    Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học theo TCNL trong môi trường quân đội, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án.

  3. Các cơ quan quản lý giáo dục và đào tạo trong quân đội:
    Hỗ trợ hoạch định chính sách, xây dựng chuẩn đầu ra, phát triển chương trình đào tạo và đánh giá chất lượng giáo dục quân sự theo hướng năng lực.

  4. Các trường đại học, học viện quân sự và các đơn vị huấn luyện:
    Áp dụng kết quả nghiên cứu để đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy, nâng cao chất lượng đào tạo, đáp ứng yêu cầu xây dựng quân đội hiện đại, chính quy.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tiếp cận năng lực là gì và tại sao lại quan trọng trong dạy học môn GDHQS?
    Tiếp cận năng lực là phương pháp dạy học tập trung vào việc hình thành và phát triển các năng lực cần thiết cho người học, bao gồm kiến thức, kỹ năng và thái độ. Trong GDHQS, tiếp cận này giúp học viên không chỉ nắm vững lý thuyết mà còn vận dụng hiệu quả vào thực tiễn quân sự, nâng cao khả năng thực hành và tư duy chiến lược.

  2. Phương pháp dạy học theo TCNL khác gì so với phương pháp truyền thống?
    Phương pháp TCNL chú trọng vào kết quả học tập, phát triển năng lực toàn diện, sử dụng các hoạt động học tập đa dạng, tương tác và đánh giá liên tục. Trong khi đó, phương pháp truyền thống thường tập trung vào truyền đạt kiến thức lý thuyết, ít chú trọng đến kỹ năng và thái độ.

  3. Làm thế nào để đánh giá kết quả học tập theo năng lực trong môn GDHQS?
    Đánh giá theo năng lực sử dụng các tiêu chí rõ ràng, đa dạng hình thức như quan sát, bài tập thực hành, thảo luận nhóm, tự đánh giá và đồng đánh giá. Đánh giá không chỉ dựa vào kết quả cuối cùng mà còn theo dõi quá trình học tập để phản ánh chính xác năng lực của học viên.

  4. Những khó khăn chính khi áp dụng dạy học theo TCNL trong các trường đại học quân đội là gì?
    Bao gồm hạn chế về kỹ năng giảng dạy của giảng viên, thiếu tài liệu và giáo trình phù hợp, cơ sở vật chất chưa đáp ứng, thói quen giảng dạy truyền thống và sự kháng cự thay đổi từ một số cán bộ, học viên.

  5. Biện pháp nào hiệu quả nhất để nâng cao chất lượng dạy học môn GDHQS theo TCNL?
    Kết hợp đào tạo bồi dưỡng giảng viên, xây dựng tài liệu phù hợp, ứng dụng công nghệ thông tin, tổ chức môi trường học tập tích cực và hoàn thiện hệ thống đánh giá năng lực. Thực nghiệm cho thấy biện pháp tổng hợp này giúp nâng cao năng lực học viên rõ rệt.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng được khung năng lực và biện pháp dạy học môn Giáo dục học quân sự theo tiếp cận năng lực phù hợp với đặc thù các trường đại học quân đội.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc áp dụng phương pháp và đánh giá theo năng lực.
  • Biện pháp dạy học theo TCNL được thực nghiệm cho thấy hiệu quả rõ rệt trong việc nâng cao năng lực chung và riêng của học viên.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về đào tạo giảng viên, xây dựng tài liệu, ứng dụng công nghệ và hoàn thiện đánh giá nhằm nâng cao chất lượng đào tạo.
  • Tiếp tục triển khai, nhân rộng biện pháp và nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố ảnh hưởng để hoàn thiện mô hình dạy học theo TCNL trong quân đội.

Hành động tiếp theo: Các trường đại học quân đội cần tổ chức tập huấn, áp dụng biện pháp dạy học theo TCNL và đánh giá hiệu quả định kỳ. Các nhà quản lý giáo dục quân sự nên sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh chính sách đào tạo, góp phần xây dựng quân đội hiện đại, chính quy, tinh nhuệ.