Tổng quan nghiên cứu

Bệnh máu ác tính là nhóm bệnh ung thư máu với sự phân chia tế bào máu không kiểm soát, gây ra tỷ lệ mắc và tử vong cao trên toàn cầu. Theo ước tính, năm 2020 tại Hoa Kỳ có khoảng 178.520 người được chẩn đoán mắc các bệnh như lơ xơ mi cấp, đa u tủy và u lympho. Tại châu Âu, chi phí điều trị các bệnh máu ác tính lên tới 12 tỷ Euro, trong đó chi phí chăm sóc sức khỏe chiếm 62%, tổn thất năng suất 30% và chi phí chăm sóc không chính thức 8%. Rối loạn tâm lý như lo âu, trầm cảm và stress rất phổ biến ở người bệnh ung thư, đặc biệt là bệnh máu ác tính, với tỷ lệ trầm cảm và lo âu dao động từ 10% đến 30%, thậm chí lên tới 42,4% và 35,3% ở một số nhóm bệnh nhân u lympho. Những rối loạn này không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống mà còn làm giảm hiệu quả điều trị và tăng thời gian nằm viện.

Nghiên cứu được thực hiện tại Trung tâm Huyết học - Truyền máu, Bệnh viện Bạch Mai trong năm 2024 nhằm mục tiêu mô tả thực trạng lo âu, trầm cảm, stress ở người bệnh máu ác tính và phân tích các yếu tố liên quan. Nghiên cứu có phạm vi từ tháng 2 đến tháng 9 năm 2024, với cỡ mẫu 390 người bệnh điều trị nội trú. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp bằng chứng khoa học quan trọng để cải thiện quản lý sức khỏe tâm thần, nâng cao chất lượng chăm sóc và hiệu quả điều trị cho người bệnh máu ác tính tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên mô hình tâm sinh lý xã hội và các lý thuyết về rối loạn tâm lý, tập trung vào ba khái niệm chính: lo âu, trầm cảm và stress. Lo âu được định nghĩa là trạng thái tâm trạng hướng tới tương lai, liên quan đến sự chuẩn bị cho các tình huống tiêu cực có thể xảy ra. Trầm cảm là rối loạn tâm lý đặc trưng bởi tâm trạng chán nản kéo dài và mất hứng thú với các hoạt động. Stress là trạng thái lo lắng hoặc căng thẳng tinh thần do các tình huống khó khăn gây ra. Công cụ đánh giá chính là thang đo DASS-21, gồm 21 câu hỏi tự đánh giá ba trạng thái cảm xúc trên, được chuẩn hóa và sử dụng rộng rãi trong ngành y tế.

Khung lý thuyết nghiên cứu cũng bao gồm các yếu tố liên quan như đặc điểm nhân khẩu học (tuổi, giới, học vấn, nghề nghiệp, tình trạng hôn nhân, nơi sống, bảo hiểm y tế), đặc điểm bệnh lý (thời gian mắc bệnh, loại bệnh, triệu chứng lâm sàng) và phương pháp điều trị đang tiếp nhận. Mối quan hệ giữa các yếu tố này với tình trạng lo âu, trầm cảm, stress được phân tích nhằm xác định các nhân tố nguy cơ và cơ sở cho các can thiệp phù hợp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng thiết kế mô tả cắt ngang có phân tích, với cỡ mẫu 390 người bệnh mắc bệnh máu ác tính, được chọn theo phương pháp thuận tiện tại Trung tâm Huyết học - Truyền máu, Bệnh viện Bạch Mai từ tháng 2 đến tháng 9 năm 2024. Tiêu chuẩn lựa chọn bao gồm người bệnh từ 16 tuổi trở lên, được chẩn đoán xác định mắc bệnh máu ác tính và đồng ý tham gia nghiên cứu; loại trừ người bệnh có bệnh lý tâm thần hoặc thiểu năng trí tuệ, mắc các bệnh ung thư khác.

Dữ liệu được thu thập qua bộ câu hỏi tự thiết kế và thang đo DASS-21, với các câu hỏi đánh giá mức độ lo âu, trầm cảm và stress. Phương pháp thu thập thông tin bao gồm khảo sát trực tiếp và khảo sát online, đảm bảo tính chính xác và bảo mật thông tin. Số liệu được nhập và xử lý bằng phần mềm SPSS 20, phân tích mô tả tần số, tỷ lệ, trung bình, độ lệch chuẩn và phân tích mối liên quan bằng kiểm định Khi bình phương, chỉ số OR với mức ý nghĩa p<0,05. Các biện pháp kiểm soát sai số được thực hiện nghiêm ngặt trong quá trình thu thập và xử lý dữ liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm chung đối tượng nghiên cứu: Tuổi trung bình là 56,7 ± 15,7 tuổi, phân bố gần như đồng đều giữa nam (49,5%) và nữ (50,5%). Hơn 55% là nông dân, nội trợ hoặc lao động tự do, 81,3% có trình độ học vấn THPT trở xuống, 61% sống ở nông thôn hoặc vùng sâu vùng xa. Hầu hết (99%) có bảo hiểm y tế, 18,2% thuộc hộ nghèo hoặc cận nghèo.

  2. Đặc điểm bệnh lý và điều trị: 83,1% người bệnh mắc bệnh dưới 1 năm, 76,7% đang điều trị hóa trị, 4,9% ghép tủy, 3,3% xạ trị, 2,3% sử dụng phương pháp dân gian. Ba nhóm bệnh chính gồm đa u tủy (22,6%), lơ xơ mi (43,6%) và u lympho (33,8%).

  3. Thực trạng stress: 22,8% người bệnh có stress ở các mức độ từ nhẹ đến rất nặng, trong đó mức nhẹ chiếm 12,6%. Đa số cảm thấy khó thư giãn (91,3%) và khó thoải mái (69,7%) thường xuyên hoặc thỉnh thoảng.

  4. Thực trạng lo âu: Khoảng 57,9% người bệnh thường xuyên hoặc lúc nào cũng cảm thấy khô miệng, 46,9% bị khó thở, 46,4% tay run hoặc ra mồ hôi tay. Tỷ lệ lo âu mức độ bất kỳ theo DASS-21 chiếm khoảng 30-40%.

  5. Thực trạng trầm cảm: Tỷ lệ trầm cảm mức độ nhẹ đến nặng chiếm khoảng 25-35%, với các biểu hiện như suy nghĩ nhiều, xuống tinh thần, cảm giác kém giá trị và khó chấp nhận các cản trở trong cuộc sống.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy tỷ lệ lo âu, trầm cảm và stress ở người bệnh máu ác tính tại Trung tâm Huyết học - Truyền máu Bệnh viện Bạch Mai tương đồng với các nghiên cứu quốc tế, trong đó tỷ lệ stress là 22,8%, lo âu và trầm cảm dao động từ 25% đến 40%. Nguyên nhân có thể do áp lực điều trị kéo dài, tác dụng phụ của hóa trị, cùng với các triệu chứng bệnh lý như đau, mệt mỏi và khó ngủ. Đặc điểm nhân khẩu học như tuổi trẻ hơn, giới nữ, trình độ học vấn cao hơn và hoàn cảnh kinh tế khó khăn có liên quan mật thiết đến mức độ rối loạn tâm lý.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, tỷ lệ lo âu và trầm cảm ở nhóm u lympho và đa u tủy tại Việt Nam tương tự các báo cáo ở Trung Quốc và châu Âu, phản ánh tính phổ biến của vấn đề này. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ stress, lo âu, trầm cảm theo thang DASS-21 và bảng so sánh tỷ lệ theo nhóm bệnh, giới tính, độ tuổi để minh họa rõ nét hơn.

Việc phát hiện sớm và quản lý các rối loạn tâm lý này có ý nghĩa quan trọng trong nâng cao chất lượng cuộc sống và hiệu quả điều trị cho người bệnh máu ác tính. Nghiên cứu cũng nhấn mạnh vai trò của chăm sóc toàn diện, bao gồm hỗ trợ tâm lý bên cạnh điều trị y tế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình chăm sóc tâm lý chuyên biệt: Thiết lập các dịch vụ tư vấn, hỗ trợ tâm lý tại Trung tâm Huyết học - Truyền máu nhằm giảm thiểu stress, lo âu và trầm cảm, tập trung vào nhóm bệnh nhân có nguy cơ cao. Thời gian triển khai trong 6 tháng đầu năm 2025.

  2. Đào tạo nhân viên y tế về nhận diện và can thiệp sớm: Tổ chức các khóa đào tạo cho nhân viên y tế về kỹ năng phát hiện sớm các rối loạn tâm lý và hướng dẫn chăm sóc phù hợp. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ phát hiện rối loạn tâm lý lên 80% trong năm 2025.

  3. Tăng cường hỗ trợ xã hội và gia đình: Phát triển các nhóm hỗ trợ người bệnh và gia đình, tạo môi trường chia sẻ, giảm cảm giác cô đơn và áp lực tâm lý. Thực hiện trong vòng 12 tháng với sự phối hợp của các tổ chức xã hội.

  4. Nâng cao nhận thức cộng đồng về sức khỏe tâm thần: Triển khai các chiến dịch truyền thông nhằm giảm kỳ thị và tăng cường hiểu biết về lo âu, trầm cảm ở người bệnh ung thư máu. Mục tiêu tiếp cận ít nhất 10.000 người trong năm 2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhân viên y tế và điều dưỡng: Nghiên cứu cung cấp kiến thức chuyên sâu về tình trạng tâm lý của người bệnh máu ác tính, giúp cải thiện kỹ năng chăm sóc toàn diện và nâng cao hiệu quả điều trị.

  2. Nhà quản lý y tế: Cung cấp dữ liệu thực tiễn để xây dựng chính sách chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người bệnh ung thư máu, tối ưu hóa nguồn lực và phát triển dịch vụ hỗ trợ tâm lý.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên: Là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về sức khỏe tâm thần trong lĩnh vực huyết học và ung thư, đồng thời mở rộng nghiên cứu về các yếu tố liên quan.

  4. Người bệnh và gia đình: Giúp hiểu rõ hơn về các rối loạn tâm lý thường gặp, từ đó chủ động tìm kiếm sự hỗ trợ và tham gia các chương trình chăm sóc phù hợp, nâng cao chất lượng cuộc sống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao người bệnh máu ác tính dễ bị lo âu, trầm cảm?
    Nguyên nhân chính là do áp lực điều trị kéo dài, tác dụng phụ của hóa trị, cùng với các triệu chứng bệnh lý như đau, mệt mỏi và khó ngủ. Ngoài ra, yếu tố tâm sinh lý xã hội cũng đóng vai trò quan trọng.

  2. Thang đo DASS-21 có ưu điểm gì trong đánh giá tâm lý?
    DASS-21 ngắn gọn, dễ sử dụng, đánh giá đồng thời ba trạng thái cảm xúc lo âu, trầm cảm và stress, đã được chuẩn hóa và sử dụng rộng rãi trong nhiều nghiên cứu y tế tại Việt Nam.

  3. Các yếu tố nhân khẩu học nào ảnh hưởng đến tình trạng tâm lý của người bệnh?
    Tuổi trẻ hơn, giới nữ, trình độ học vấn cao hơn, hoàn cảnh kinh tế khó khăn và tình trạng hôn nhân không ổn định là những yếu tố liên quan mật thiết đến mức độ lo âu, trầm cảm và stress.

  4. Làm thế nào để nhân viên y tế phát hiện sớm rối loạn tâm lý ở người bệnh?
    Nhân viên y tế cần được đào tạo kỹ năng nhận diện các dấu hiệu tâm lý bất thường, sử dụng các công cụ đánh giá chuẩn hóa như DASS-21 và tạo môi trường thân thiện để người bệnh dễ chia sẻ.

  5. Giải pháp nào hiệu quả để giảm stress, lo âu, trầm cảm cho người bệnh?
    Kết hợp chăm sóc y tế và hỗ trợ tâm lý, bao gồm tư vấn, nhóm hỗ trợ xã hội, giáo dục sức khỏe và tăng cường sự tham gia của gia đình, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về sức khỏe tâm thần.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã mô tả thực trạng lo âu, trầm cảm và stress ở người bệnh máu ác tính tại Trung tâm Huyết học - Truyền máu Bệnh viện Bạch Mai với tỷ lệ rối loạn tâm lý đáng kể, đặc biệt là stress chiếm 22,8%.
  • Các yếu tố nhân khẩu học và đặc điểm bệnh lý có mối liên quan chặt chẽ đến tình trạng tâm lý của người bệnh.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình chăm sóc tâm lý chuyên biệt và đào tạo nhân viên y tế.
  • Đề xuất các giải pháp can thiệp toàn diện nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống và hiệu quả điều trị cho người bệnh.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình hỗ trợ tâm lý, đào tạo nhân viên và nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố ảnh hưởng trong bối cảnh Việt Nam.

Hành động ngay hôm nay để cải thiện sức khỏe tâm thần cho người bệnh máu ác tính là cần thiết và cấp bách.