Tổng quan nghiên cứu
Tỉnh Bạc Liêu, với diện tích 2.669 km² và lịch sử hơn 300 năm hình thành, là vùng đất có hệ thống di tích lịch sử - văn hóa phong phú, đa dạng. Tính đến tháng 8/2023, toàn tỉnh có 55 di tích được xếp hạng, trong đó có 14 di tích cấp quốc gia, bao gồm 1 di tích cấp quốc gia đặc biệt và 13 di tích cấp quốc gia. Các di tích này phản ánh sâu sắc giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật và tín ngưỡng của cộng đồng cư dân đa sắc tộc gồm Kinh, Hoa, Khmer sinh sống lâu đời tại đây. Tuy nhiên, công tác quản lý di tích cấp quốc gia trên địa bàn tỉnh còn nhiều hạn chế như bộ máy quản lý chưa phù hợp, hiện tượng xuống cấp di tích, lấn chiếm đất đai và thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa các chủ thể quản lý.
Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng quản lý di tích cấp quốc gia tại Bạc Liêu từ năm 2001 đến 2023, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích. Nghiên cứu tập trung vào 14 di tích cấp quốc gia trên địa bàn tỉnh, với phạm vi không gian toàn tỉnh và thời gian nghiên cứu trong hơn 20 năm qua. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần bảo tồn di sản văn hóa, phát triển du lịch và kinh tế - xã hội địa phương, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di tích.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý nhà nước và quản lý văn hóa, trong đó:
Lý thuyết quản lý nhà nước: Nhấn mạnh vai trò của chủ thể quản lý trong việc tổ chức, điều khiển và giám sát các hoạt động nhằm đạt mục tiêu bảo tồn và phát huy giá trị di tích. Quản lý được hiểu là quá trình tác động có mục đích của chủ thể lên đối tượng quản lý thông qua hệ thống luật pháp và các quy định pháp lý.
Lý thuyết quản lý văn hóa: Định nghĩa quản lý văn hóa là công việc của nhà nước trong việc ban hành, tổ chức thực hiện và kiểm tra các văn bản quy phạm pháp luật trong lĩnh vực văn hóa, nhằm phát triển kinh tế - xã hội và bảo tồn giá trị văn hóa. Quản lý di tích lịch sử - văn hóa là sự định hướng, tổ chức điều hành việc bảo vệ, gìn giữ và phát huy giá trị di tích.
Khái niệm chính: Di tích lịch sử - văn hóa là dấu tích vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học; phân loại theo Luật Di sản văn hóa gồm di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật, khảo cổ học và danh lam thắng cảnh. Di tích cấp quốc gia là di tích có giá trị tiêu biểu trên bình diện quốc gia, được quản lý bởi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.
Phương pháp nghiên cứu
Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu từ Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bạc Liêu, hồ sơ di tích, các văn bản pháp luật liên quan, khảo sát thực địa tại các di tích và các cơ quan quản lý.
Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích tư liệu, thống kê và phân loại để đánh giá thực trạng quản lý di tích. Phương pháp tiếp cận liên ngành kết hợp các ngành văn hóa học, quản lý văn hóa, sử học, dân tộc học và khoa học quản lý.
Cỡ mẫu và chọn mẫu: Nghiên cứu tập trung vào 14 di tích cấp quốc gia trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu, khảo sát các chủ thể quản lý từ trung ương đến địa phương, bao gồm Bộ VHTTDL, Sở VHTT&DL, Ban Quản lý di tích, UBND các cấp và cộng đồng địa phương.
Timeline nghiên cứu: Phạm vi thời gian nghiên cứu từ năm 2001 (khi Luật Di sản văn hóa được ban hành) đến năm 2023, nhằm đánh giá quá trình quản lý di tích trong hơn 20 năm qua.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Phân bố và loại hình di tích: Trong 14 di tích cấp quốc gia, 50% tập trung tại thành phố Bạc Liêu, 14,3% tại thị xã Giá Rai và huyện Hồng Dân, 7,1% tại huyện Đông Hải, 14,3% tại huyện Vĩnh Lợi. Loại hình di tích chủ yếu là lịch sử (57,1%) và kiến trúc nghệ thuật (42,9%), không có di tích khảo cổ học hay danh lam thắng cảnh.
Tình trạng kỹ thuật di tích: Khoảng 30-50% di tích có biểu hiện xuống cấp nghiêm trọng, như di tích Nọc Nạng với nhiều hạng mục hư hỏng, đình An Trạch bị ngập lụt do nền đất thấp, nhiều di tích bị sức ép dân sinh làm không gian bị thu hẹp. Một số di tích như Đền thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh và Khu lưu niệm nhạc sĩ Cao Văn Lầu được bảo dưỡng tốt, giữ được trạng thái tốt.
Bộ máy và chủ thể quản lý: Hệ thống quản lý di tích cấp quốc gia gồm Bộ VHTTDL (qua Cục Di sản văn hóa), Sở VHTT&DL tỉnh, Ban Quản lý di tích, UBND các cấp và Ban quản lý di tích cấp xã. Tuy nhiên, phân cấp quản lý còn chồng chéo, vai trò các chủ thể chưa được phát huy tối đa, dẫn đến hiệu quả quản lý chưa cao.
Văn bản pháp luật và chính sách: Luật Di sản văn hóa (2001, sửa đổi 2009), các nghị định, thông tư liên quan đã tạo hành lang pháp lý vững chắc. UBND tỉnh Bạc Liêu đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, trong đó Quyết định số 07/2021/QĐ-UBND quy định rõ trách nhiệm quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích. Tuy nhiên, việc thực thi các văn bản còn hạn chế do nguồn lực tài chính và nhân lực chưa đáp ứng.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân chính của tình trạng xuống cấp di tích là do ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, tác động của con người và hạn chế trong công tác tu bổ, tôn tạo do ngân sách hạn chế, đặc biệt sau đại dịch Covid-19. Việc phân bố di tích tập trung tại thành phố Bạc Liêu phản ánh vai trò trung tâm hành chính, văn hóa của địa phương, đồng thời tạo thuận lợi cho công tác quản lý nhưng cũng gây áp lực dân sinh lên di tích.
So sánh với các nghiên cứu về quản lý di tích tại các tỉnh khác, Bạc Liêu có điểm tương đồng về khó khăn trong phối hợp quản lý và nguồn lực hạn chế. Tuy nhiên, sự đa dạng về loại hình di tích và giá trị văn hóa đặc thù của Bạc Liêu tạo nên tiềm năng phát triển du lịch văn hóa nếu được quản lý hiệu quả. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố di tích theo địa bàn và loại hình, bảng đánh giá tình trạng kỹ thuật di tích, sơ đồ bộ máy quản lý để minh họa rõ ràng hơn.
Đề xuất và khuyến nghị
Tăng cường chỉ đạo, lãnh đạo quản lý: UBND tỉnh cần nâng cao vai trò chỉ đạo, xây dựng kế hoạch chiến lược quản lý di tích cấp quốc gia giai đoạn 2024-2030, đảm bảo sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp, ngành và cộng đồng. Mục tiêu tăng tỷ lệ di tích được tu bổ đạt chuẩn lên 80% trong 5 năm tới.
Xây dựng chính sách, kế hoạch chiến lược quản lý: Ban hành các chính sách ưu tiên về tài chính, nhân lực cho công tác bảo tồn, tôn tạo di tích. Đẩy mạnh xã hội hóa nguồn lực, huy động sự tham gia của doanh nghiệp và cộng đồng trong vòng 3 năm tới.
Nâng cao chất lượng tổ chức các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di tích: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ chuyên môn về quản lý di tích, áp dụng công nghệ số trong quản lý và quảng bá di tích. Mục tiêu đào tạo ít nhất 50 cán bộ trong 2 năm.
Tăng cường thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm: Thiết lập hệ thống giám sát thường xuyên, xử lý nghiêm các hành vi xâm hại di tích, phối hợp với các cơ quan chức năng để bảo vệ không gian di tích. Thực hiện kiểm tra định kỳ 2 lần/năm tại các di tích cấp quốc gia.
Đa dạng hóa hình thức tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình giáo dục, truyền thông về giá trị di tích, phát huy vai trò của cộng đồng trong bảo vệ di tích. Mục tiêu tăng 30% số người dân tham gia các hoạt động bảo tồn trong 3 năm.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa và di tích: Giúp xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý di tích phù hợp với thực tiễn địa phương, nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị di tích.
Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực quản lý văn hóa và bảo tồn di sản: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý di tích cấp quốc gia tại một tỉnh miền Tây Nam Bộ, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tương tự.
Cộng đồng địa phương và các tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về vai trò của di tích trong đời sống văn hóa, khuyến khích tham gia bảo vệ và phát huy giá trị di tích.
Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực du lịch văn hóa: Hiểu rõ tiềm năng và thách thức trong phát triển du lịch dựa trên di tích lịch sử - văn hóa, từ đó xây dựng các sản phẩm du lịch đặc trưng, bền vững.
Câu hỏi thường gặp
Quản lý di tích cấp quốc gia khác gì so với di tích cấp tỉnh?
Quản lý di tích cấp quốc gia do Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chịu trách nhiệm chuyên môn cao nhất, trong khi di tích cấp tỉnh do UBND tỉnh quản lý. Di tích cấp quốc gia có giá trị tiêu biểu trên bình diện quốc gia, được ưu tiên nguồn lực và chính sách bảo vệ nghiêm ngặt hơn.Tình trạng xuống cấp di tích ở Bạc Liêu hiện nay như thế nào?
Khoảng 30-50% di tích cấp quốc gia tại Bạc Liêu có biểu hiện xuống cấp nghiêm trọng do tác động của thời gian, thiên nhiên và hạn chế trong tu bổ. Một số di tích như Nọc Nạng và đình An Trạch đang cần được đầu tư khẩn cấp.Các chủ thể quản lý di tích cấp quốc gia gồm những ai?
Bao gồm Bộ VHTTDL (qua Cục Di sản văn hóa), Sở VHTT&DL tỉnh, Ban Quản lý di tích, UBND các cấp và Ban quản lý di tích cấp xã. Mỗi chủ thể có vai trò và trách nhiệm riêng trong quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích.Những khó khăn chính trong công tác quản lý di tích tại Bạc Liêu là gì?
Bao gồm bộ máy quản lý phân cấp chưa phù hợp, sự phối hợp giữa các chủ thể còn hạn chế, nguồn lực tài chính và nhân lực thiếu hụt, hiện tượng lấn chiếm đất đai và thiếu kiểm tra, giám sát thường xuyên.Làm thế nào để phát huy giá trị di tích trong phát triển kinh tế - xã hội?
Thông qua việc bảo tồn, tôn tạo di tích, kết hợp phát triển du lịch văn hóa đặc trưng, tổ chức các hoạt động giáo dục, tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng, đồng thời huy động nguồn lực xã hội hóa và đầu tư bền vững.
Kết luận
- Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng quản lý di tích cấp quốc gia trên địa bàn tỉnh Bạc Liêu từ năm 2001 đến 2023, với 14 di tích cấp quốc gia được khảo sát chi tiết.
- Phân tích cho thấy di tích tập trung chủ yếu tại thành phố Bạc Liêu, thuộc loại hình lịch sử và kiến trúc nghệ thuật, nhiều di tích đang xuống cấp do hạn chế về nguồn lực và quản lý.
- Bộ máy quản lý gồm nhiều chủ thể từ trung ương đến địa phương, nhưng còn tồn tại sự chồng chéo và thiếu phối hợp hiệu quả.
- Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích trong giai đoạn tới, tập trung vào tăng cường chỉ đạo, xây dựng chính sách, đào tạo nhân lực, kiểm tra giám sát và tuyên truyền cộng đồng.
- Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, xây dựng kế hoạch chi tiết và theo dõi đánh giá hiệu quả thực hiện, nhằm góp phần phát triển bền vững di sản văn hóa tỉnh Bạc Liêu.
Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát huy giá trị di tích cấp quốc gia tại Bạc Liêu, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc!