Những Vấn Đề Cơ Bản Về Phương Thức Thanh Toán Quốc Tế

Thanh toán quốc tế ra đời như một tất yếu của thương mại quốc tế. Hoạt động này bao gồm việc thực hiện nghĩa vụ chi trả bằng tiền tệ trong các giao dịch kinh tế, thương mại, tài chính, tín dụng giữa các tổ chức, doanh nghiệp và cá nhân ở các quốc gia khác nhau. Theo tài liệu nghiên cứu, sự phát triển của thương mại quốc tế kéo theo sự đa dạng hóa của các phương thức thanh toán quốc tế. Thanh toán không chỉ giới hạn giữa các quốc gia có cùng hệ thống chính trị, kinh tế mà còn mở rộng ra các khu vực khác nhau, từ hình thức hàng đổi hàng sơ khai đến thanh toán bằng tiền mặt và không dùng tiền mặt thông qua hệ thống tài khoản ngân hàng.

Trước năm 1990, hoạt động thanh toán quốc tế ở Việt Nam mang màu sắc chính trị rõ rệt, chủ yếu giao dịch với các nước trong khối kinh tế xã hội chủ nghĩa. Tỷ giá được Nhà nước áp đặt và thanh toán được kết toán theo chu kỳ hàng năm. Sau năm 1990, bối cảnh kinh tế thay đổi, xu hướng toàn cầu hóa và khu vực hóa hỗ trợ hợp tác cùng phát triển. Khoa học công nghệ phát triển, đặc biệt là ứng dụng công nghệ thông tin vào mọi lĩnh vực, thúc đẩy thương mại quốc tế và thanh toán quốc tế phát triển cả về chiều rộng lẫn chiều sâu. Việt Nam đã đổi phương thức thanh toán, đặc biệt sau sự sụp đổ của khối XHCN ở Đông Âu, chuyển sang thời kỳ mới với những nhiệm vụ lớn đặt ra để đáp ứng nhu cầu phát triển: Thanh toán nhanh, kịp thời và chính xác, an toàn và hiệu quả cho vốn bằng ngoại tệ.

Mỗi nước đều có một đồng tiền riêng, vậy khi phát sinh việc thanh toán giữa các nước thì phải chọn đồng tiền của nước nào để thanh toán? Và phải xử lý như thế nào khi giá trị của đồng tiền này biến động? Nước nào cũng muốn chọn đồng tiền nước mình trong thanh toán vì nhiều lý do như: Nâng vị thế đồng tiền, chủ động được nguồn tiền trong thanh toán, tránh được biến động tỷ giá. Tuy nhiên, việc chọn đồng tiền nào không thể giải quyết được theo ý muốn chủ quan của mỗi nước mà phụ thuộc vào tương quan so sánh lực lượng trong quan hệ thương mại. Một việc bắt buộc phải thực hiện trong khi lựa chọn đồng tiền là thỏa thuận được điều kiện đảm bảo cho đồng tiền được lựa chọn là đồng tiền thanh toán (đảm bảo tỷ giá hối đoái).

Trong hoạt động thanh toán quốc tế, bên nào cũng muốn trả tiền tại nước mình, lấy nước mình làm địa điểm thanh toán vì những lợi ích mà nó mang lại như: Tăng địa vị thị trường tiền tệ nước đó trên thế giới, sử dụng tối đa hiệu quả đồng vốn trong thanh toán, tạo điều kiện thuận lợi cho ngân hàng sở tại có thu nhập thông qua việc thu phí thanh toán. Địa điểm thanh toán có thể ở nước ngoài nhập khẩu, hoặc ở nước ngoài xuất khẩu, hoặc ở nước người thứ ba. Thời gian thanh toán là một điều kiện quan trọng mà hai bên phải thỏa thuận được. Điều kiện thời gian thanh toán có quan hệ chặt chẽ với việc luân chuyển vốn, lợi tức và khả năng tránh biến động về tiền tệ thanh toán.

Có ba cách thanh toán phổ biến theo thời gian: Trả tiền ngay (thực chất là người nhập khẩu cấp tín dụng cho người xuất khẩu), trả tiền ngay (là hình thức trả tiền trong khoảng thời gian từ lúc chuẩn bị xong hàng để bốc lên tàu cho đến khi hàng đã đến tay người mua) và trả tiền sau (thực chất là người nhập khẩu cấp tín dụng cho nhập khẩu). Việc lựa chọn hình thức thanh toán phù hợp sẽ giúp tối ưu hóa dòng tiền và giảm thiểu rủi ro cho cả hai bên.

Phương thức chuyển tiền là phương thức thanh toán đơn giản nhất, là người mua (hay gọi là nhập khẩu) thông qua ngân hàng gửi tiền trả cho người bán (người xuất khẩu). Loại này ít được dùng trong thanh toán quốc tế bởi vì việc trả tiền cho người bán tùy thuộc vào thiện chí của người mua, như vậy đứng về phía người bán thì quyền lợi của họ không được đảm bảo. Thường người ta sử dụng phương thức này trong nghiệp vụ trả tiền ứng trước, trả tiền phạt, trả tiền hoa hồng.

Phương thức nhờ thu là phương thức mà người bán sau khi giao hàng thì ký phát hối phiếu đòi tiền người mua, rồi đến ngân hàng nhờ thu hộ số tiền trên hối phiếu đó. Thông thường, quyền sở hữu hàng hóa không chuyển sang người mua (trừ khi người mua được chỉ định là người nhận hàng trên chứng từ vận tải) cho đến khi hối phiếu được người mua thanh toán hay chấp nhận thanh toán. Phương thức nhờ thu thường gắn với việc bán hàng chứ không phải cung cấp dịch vụ. Phương thức nhờ thu có hai loại: Nhờ thu phiếu trơn và nhờ thu kèm chứng từ.

Nhờ thu phiếu trơn (Clean Collection) là người bán nhờ ngân hàng thu hộ tiền của hối phiếu ở người mua không kèm theo một điều kiện nào cả. Cùng với việc gửi hàng hóa cho người mua, người bán gửi thẳng chứng từ cho người mua để đi nhận hàng. Phương thức này không phù hợp trong thanh toán hàng hóa xuất nhập khẩu, bởi vì nếu người mua không tốt thì họ có thể chấp nhận hàng nhưng lại có thể gây khó khăn cho việc trả tiền cho người bán. Nhờ thu kèm chứng từ (Documentary Collection) là người bán chuyển cho ngân hàng hối phiếu cùng bộ chứng từ gửi hàng để nhờ thu tiền ở người mua với điều kiện là người mua trả tiền hoặc chấp nhận trả tiền hối phiếu thì ngân hàng mới giao toàn bộ chứng từ để đi nhận hàng.

Trong chu trình của phương thức tín dụng chứng từ thì ngân hàng chỉ đóng vai trò trung gian cung cấp dịch vụ (mở L/C, cấp tín dụng, thông báo thư tín dụng, chiết khấu hối phiếu, xác nhận...). Đặc biệt, trong phương thức này ngân hàng thực hiện nghiệp vụ của mình chỉ căn cứ trên văn bản chứng từ chứ không căn cứ trên hàng hóa, hay mối quan hệ giữa người mua với người bán. Dù cho dẫn chiếu Hợp đồng thương mại vào L/C theo cách này hay cách khác thì trách nhiệm thanh toán của ngân hàng không ảnh hưởng, hoặc ràng buộc bởi những tranh chấp, khiếu nại phát sinh từ việc thực hiện Hợp đồng.

Người mua căn cứ vào hợp đồng làm đơn xin mở một thư tín dụng (Letter of Credit, viết tắt L/C) tại một ngân hàng nhất định, mà hai bên mua bán đã thỏa thuận trong hợp đồng, yêu cầu ngân hàng này trả tiền cho người bán nếu người bán nộp bộ chứng từ thanh toán phù hợp với những qui định trng thư tín dụng. Ngân hàng mở L/C căn cứ vào đơn xin mở L/C, mở L/C và thông quan ngân hàng thông báo ở nước người bán (người xuất khẩu) thông báo cho người bán biết về L/C đó rồi gửi bản chính của L/C cho người bán.

Người bán kiểm tra kỹ nội dung của L/C, nếu chấp thuận thì tiến hành giao hàng hóa cho người mua theo L/C, nếu không chấp thuận mà cần phải sửa đổi hoặc bổ sung những nội dung trong L/C thì người bán điện sửa đổi cho ngân hàng mở L/C đề nghị người mua sửa lại L/C đó hoặc điện sửa đổi thẳng cho người mua. Sau khi hoàn thành việc giao hàng, người bán lập bộ chứng từ thanh toán đưa đến ngân hàng trong thời hạn xuất trình chứng từ.

Biến động tỷ giá là một trong những rủi ro lớn nhất, đặc biệt đối với các giao dịch có thời gian thanh toán dài. Rủi ro chính trị cũng cần được quan tâm, bao gồm thay đổi luật pháp, chiến tranh, hoặc các biện pháp kiểm soát ngoại hối. Ngoài ra, rủi ro tín dụng từ đối tác và rủi ro liên quan đến chứng từ cũng là những yếu tố cần được xem xét cẩn thận.

Để giảm thiểu rủi ro từ biến động tỷ giá, các doanh nghiệp có thể sử dụng các công cụ phòng ngừa rủi ro như hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai, hoặc quyền chọn tiền tệ. Ngoài ra, việc lựa chọn đồng tiền thanh toán phù hợp và thỏa thuận điều khoản đảm bảo tỷ giá cũng là những biện pháp hữu ích.

Việc lựa chọn đối tác thương mại uy tín là yếu tố then chốt để giảm thiểu rủi ro tín dụng và đảm bảo giao dịch được thực hiện đúng theo thỏa thuận. Các doanh nghiệp nên thực hiện đánh giá kỹ lưỡng về khả năng tài chính, lịch sử kinh doanh và danh tiếng của đối tác trước khi ký kết hợp đồng.

Các nền tảng thanh toán trực tuyến như PayPal, Visa, Mastercard ngày càng trở nên phổ biến trong thương mại quốc tế, đặc biệt là đối với các giao dịch nhỏ lẻ. Thanh toán trực tuyến mang lại sự tiện lợi và nhanh chóng cho cả người mua và người bán, đồng thời giảm thiểu chi phí liên quan đến chuyển tiền quốc tế truyền thống.

Công nghệ blockchain có tiềm năng cách mạng hóa thanh toán quốc tế bằng cách tạo ra một hệ thống giao dịch an toàn, minh bạch và hiệu quả. Blockchain có thể giúp giảm thiểu chi phí trung gian, tăng tốc độ thanh toán và giảm rủi ro gian lận.

Xu hướng thanh toán không tiền mặt đang ngày càng lan rộng trên toàn cầu, và thanh toán quốc tế cũng không nằm ngoài xu hướng này. Các phương thức thanh toán điện tử, thanh toán qua di động và tiền kỹ thuật số đang dần thay thế các phương thức thanh toán truyền thống, hứa hẹn một tương lai thanh toán quốc tế tiện lợi và hiệu quả hơn.