Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông theo Nghị quyết số 29-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, việc phát triển năng lực tự học (NLTH) cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế. Theo báo cáo điều tra tại hai trường THPT chuyên của tỉnh An Giang, gồm THPT Chuyên Thủ Khoa Nghĩa và THPT Chuyên Thoại Ngọc Hầu, có khoảng 272 học sinh lớp 12 và 21 giáo viên tham gia khảo sát về thực trạng phát triển NLTH trong môn Hóa học. Kết quả cho thấy mặc dù giáo viên quan tâm và áp dụng các phương pháp tích cực để phát triển NLTH, nhưng biểu hiện NLTH của học sinh còn hạn chế, với tỷ lệ học sinh có biểu hiện cao chỉ chiếm khoảng 16,7%.

Luận văn tập trung xây dựng hệ thống lý thuyết và bài tập phần đại cương kim loại lớp 12 theo chương trình giáo dục phổ thông môn Hóa học 2018 nhằm phát triển NLTH cho học sinh THPT. Phạm vi nghiên cứu được thực hiện tại hai trường THPT chuyên tỉnh An Giang trong năm học 2020-2021. Mục tiêu cụ thể là xây dựng nội dung lý thuyết và bài tập phù hợp, thiết kế hoạt động dạy học phát triển NLTH, đồng thời đánh giá hiệu quả qua thực nghiệm sư phạm. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, giúp học sinh nâng cao khả năng tự học, tự nghiên cứu, từ đó góp phần nâng cao chất lượng giáo dục môn Hóa học và chuẩn bị cho kỳ thi THPT quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục phát triển năng lực học sinh, đặc biệt là năng lực tự học. Theo OECD (2002), năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong bối cảnh cụ thể. Năng lực tự học được hiểu là khả năng tự giác, tích cực chiếm lĩnh tri thức, bao gồm các kỹ năng xác định nhiệm vụ học tập, lập kế hoạch, tìm kiếm và đánh giá tài liệu, tự kiểm tra và điều chỉnh quá trình học tập.

Chương trình giáo dục phổ thông môn Hóa học 2018 được xây dựng theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học, trong đó NLTH là một trong những năng lực cốt lõi cần phát triển. Phần đại cương kim loại lớp 12 bao gồm các chủ đề về đặc điểm cấu tạo nguyên tử kim loại, tính chất vật lý và hóa học, quặng mỏ, phương pháp tách kim loại, hợp kim và sự ăn mòn kim loại. Việc xây dựng hệ thống bài tập theo hướng phát triển NLTH giúp học sinh vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề và tự đánh giá kết quả học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm tài liệu chuyên ngành, chương trình giáo dục phổ thông môn Hóa học 2018, kết quả khảo sát thực trạng NLTH của học sinh và giáo viên tại hai trường THPT chuyên tỉnh An Giang. Cỡ mẫu gồm 272 học sinh lớp 12 và 21 giáo viên dạy Hóa học lớp 12.

Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả để tổng hợp kết quả khảo sát, đánh giá mức độ phát triển NLTH qua các tiêu chí như định hướng nhiệm vụ học tập, lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch và tự kiểm tra đánh giá. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2020-2021, bao gồm giai đoạn xây dựng hệ thống lý thuyết và bài tập, thiết kế hoạt động dạy học, thực nghiệm sư phạm và đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phát triển NLTH của học sinh: Kết quả khảo sát giáo viên cho thấy 75% thường xuyên quan tâm đến việc phát triển NLTH cho học sinh, 66,7% đã phát triển NLTH trong quá trình dạy học, nhưng chỉ 25% học sinh thể hiện biểu hiện cao về định hướng nhiệm vụ học tập. Tương tự, chỉ 8,3% học sinh có biểu hiện cao trong việc đánh giá và điều chỉnh kế hoạch học tập.

  2. Sử dụng bài tập hóa học trong phát triển NLTH: 83,3% giáo viên thường xuyên sử dụng bài tập hóa học kết hợp phương pháp dạy học tích cực để phát triển NLTH. Tuy nhiên, học sinh phản hồi chỉ có 37,86% đồng ý rằng giáo viên thường xuyên tổ chức hoạt động nhóm và sử dụng phương pháp tích cực trong giờ học.

  3. Khó khăn trong phát triển NLTH: 83,3% giáo viên cho biết chương trình học nặng nề và sĩ số lớp đông là những khó khăn lớn nhất. Ngoài ra, 83,3% giáo viên gặp khó khăn do trình độ học sinh còn hạn chế và chưa nắm rõ các phương pháp dạy học tích cực.

  4. Hiệu quả của hệ thống lý thuyết và bài tập xây dựng: Qua thực nghiệm sư phạm, học sinh sử dụng hệ thống bài tập phần đại cương kim loại theo chương trình 2018 có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực tự học, thể hiện qua điểm kiểm tra 15 phút tăng trung bình khoảng 15-20% so với trước khi áp dụng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy mặc dù giáo viên có nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của NLTH và đã áp dụng các phương pháp tích cực, nhưng biểu hiện NLTH của học sinh còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan như chương trình học nặng, sĩ số lớp đông và hạn chế về kỹ năng tự học của học sinh. Việc xây dựng hệ thống lý thuyết và bài tập phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông 2018 đã góp phần tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh phát triển NLTH, đặc biệt là qua các bài tập vận dụng kiến thức và giải quyết vấn đề thực tiễn.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định rằng việc đổi mới nội dung và phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng giáo dục. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ đường lũy tích giá trị trung bình về NLTH của học sinh trước và sau khi áp dụng hệ thống bài tập, cũng như bảng phân phối tần số điểm kiểm tra 15 phút để minh họa sự tiến bộ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học tích cực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về xây dựng và sử dụng bài tập phát triển NLTH, đặc biệt là kỹ thuật dạy học giải quyết vấn đề và hoạt động nhóm. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên áp dụng thành thạo các phương pháp này lên trên 80% trong vòng 1 năm.

  2. Xây dựng và phổ biến hệ thống bài tập chuẩn theo chương trình 2018: Phát triển bộ bài tập đại cương kim loại đa dạng, có hướng dẫn chi tiết để học sinh tự học và tự đánh giá. Thời gian hoàn thiện và triển khai trong 6 tháng, do Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm thực hiện.

  3. Tăng cường hỗ trợ học sinh phát triển kỹ năng tự học: Tổ chức các buổi hướng dẫn kỹ năng học tập, lập kế hoạch và tự đánh giá kết quả học tập cho học sinh, đặc biệt là lớp 12. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ học sinh có biểu hiện NLTH khá và cao lên ít nhất 40% trong 1 năm học.

  4. Điều chỉnh chương trình học và giảm tải nội dung không cần thiết: Bộ Giáo dục và Đào tạo cần xem xét điều chỉnh nội dung chương trình Hóa học lớp 12 để phù hợp hơn với năng lực học sinh, giảm áp lực học tập, tạo điều kiện phát triển NLTH hiệu quả hơn. Thời gian thực hiện trong 2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Hóa học THPT: Nhận được hệ thống lý thuyết và bài tập được xây dựng theo chương trình mới, giúp đổi mới phương pháp dạy học, phát triển NLTH cho học sinh, nâng cao hiệu quả giảng dạy và kết quả học tập.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên đào tạo: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên, điều chỉnh chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với định hướng phát triển năng lực học sinh.

  3. Học sinh THPT: Được tiếp cận tài liệu học tập có cấu trúc rõ ràng, bài tập đa dạng, giúp phát triển kỹ năng tự học, tự nghiên cứu, chuẩn bị tốt cho kỳ thi THPT quốc gia và học tập bậc đại học.

  4. Nghiên cứu sinh, sinh viên ngành Sư phạm Hóa học: Tham khảo phương pháp xây dựng bài tập phát triển năng lực, thiết kế hoạt động dạy học và đánh giá năng lực học sinh theo chương trình giáo dục phổ thông mới, phục vụ nghiên cứu và thực hành sư phạm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hệ thống lý thuyết và bài tập phần đại cương kim loại có gì mới so với chương trình hiện hành?
    Hệ thống được xây dựng theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, tập trung phát triển năng lực tự học, bổ sung các bài tập vận dụng thực tiễn, bài tập mở giúp học sinh phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và tự đánh giá.

  2. Làm thế nào để giáo viên áp dụng hiệu quả hệ thống bài tập này trong giảng dạy?
    Giáo viên cần được đào tạo về phương pháp dạy học tích cực, tổ chức hoạt động nhóm, dạy học giải quyết vấn đề và sử dụng các công cụ đánh giá năng lực học sinh phù hợp.

  3. Năng lực tự học được đánh giá như thế nào trong nghiên cứu này?
    Năng lực tự học được đánh giá qua các tiêu chí: định hướng nhiệm vụ học tập, lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch, tự kiểm tra và điều chỉnh. Các công cụ đánh giá gồm quan sát, bài kiểm tra, tự đánh giá và hồ sơ học tập.

  4. Khó khăn lớn nhất khi phát triển NLTH cho học sinh là gì?
    Khó khăn chủ yếu là chương trình học nặng nề, sĩ số lớp đông, trình độ học sinh chưa đồng đều và giáo viên chưa thành thạo các phương pháp dạy học tích cực.

  5. Hiệu quả của việc áp dụng hệ thống bài tập được thể hiện ra sao?
    Qua thực nghiệm sư phạm, điểm kiểm tra 15 phút của học sinh tăng trung bình 15-20%, biểu hiện NLTH được cải thiện rõ rệt, học sinh chủ động hơn trong việc học tập và giải quyết vấn đề.

Kết luận

  • Xây dựng thành công hệ thống lý thuyết và bài tập phần đại cương kim loại lớp 12 theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực tự học cho học sinh THPT.
  • Thực trạng phát triển NLTH của học sinh còn hạn chế, giáo viên gặp nhiều khó khăn trong việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực.
  • Hệ thống bài tập được thiết kế giúp học sinh nâng cao kỹ năng tự học, giải quyết vấn đề và tự đánh giá kết quả học tập.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả phát triển NLTH, bao gồm đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu, hỗ trợ học sinh và điều chỉnh chương trình học.
  • Tiếp tục thực nghiệm mở rộng và hoàn thiện hệ thống bài tập, đồng thời triển khai đào tạo giáo viên để nâng cao chất lượng dạy học môn Hóa học theo chương trình mới.

Hãy áp dụng những kết quả nghiên cứu này để đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực tự học cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông trong thời kỳ hội nhập.