Tổng quan nghiên cứu

Hiện tượng đa hành văn tự, tức sự tồn tại đồng thời của hai hoặc ba loại văn tự trong cùng một văn bản, là một đặc điểm nổi bật trong kho sách Hán Nôm Việt Nam, đặc biệt trong các bản in Phật giáo miền Bắc giai đoạn 1924 – 1954. Trong bối cảnh xã hội Việt Nam đầu thế kỷ 20, khi chữ Quốc ngữ bắt đầu phổ biến song song với chữ Hán và chữ Nôm, các văn bản Phật giáo đã xuất hiện nhiều tư liệu đa hành văn tự nhằm phục vụ công cuộc chấn hưng Phật giáo. Mục tiêu nghiên cứu là tập hợp, nhận diện và phân tích các tư liệu đa hành văn tự trong phong trào chấn hưng Phật giáo miền Bắc, làm rõ đặc điểm và vai trò của nhóm tư liệu này trong lịch sử ngữ văn Việt Nam, đồng thời góp phần mở rộng nghiên cứu về phiên dịch học Phật giáo đầu thế kỷ 20.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các văn bản in Phật giáo miền Bắc từ năm 1924 đến 1954, chủ yếu là các ấn phẩm do các cơ quan chính thức của giáo hội Phật giáo miền Bắc xuất bản như báo Đuốc Tuệ, nhà in Đuốc Tuệ, chùa Quán Sứ, Hội Phật tử Việt Nam. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu rõ sự chuyển đổi ngôn ngữ – văn tự trong Phật giáo Việt Nam, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các nghiên cứu tiếp theo về văn bản học, phiên dịch học và lịch sử văn hóa in ấn thời cận hiện đại. Theo thống kê, có khoảng 35 đầu sách, 1 tờ bướm, 4 bộ ván in và 55 số báo Đuốc Tuệ có hiện tượng đa hành văn tự, phản ánh sự đa dạng và phong phú của hiện tượng này trong giai đoạn nghiên cứu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khái niệm “đa hành văn tự” (multi-scripts) được định nghĩa là hiện tượng xuất hiện nhiều loại văn tự cùng tồn tại trong một văn bản và cùng truyền tải một nội dung ý nghĩa. Khác với “hỗn nhập văn tự” (mixed-scripts) – nơi các văn tự xen kẽ để tạo thành một nội dung hoàn chỉnh – đa hành văn tự là sự song song độc lập của các văn tự.

Khung lý thuyết phân loại đa hành văn tự gồm bảy loại chính: đa tồn văn tự, đa hành văn tự, đa tiếp văn tự, đa nhập văn tự, song hành văn tự, tam hành văn tự, và các dạng dịch thuật như đối phiên, dịch, phiên – dịch. Trong đó, hiện tượng song hành văn tự Hán – Quốc ngữ và Nôm – Quốc ngữ là trọng tâm nghiên cứu, với các khái niệm như “song tồn văn tự Hán – Nôm”, “song hành văn tự Hán – Nôm” được phát triển từ các công trình nghiên cứu trước đây.

Ngoài ra, nghiên cứu còn áp dụng các lý thuyết về phiên dịch học (translation studies) để phân tích mối quan hệ giữa bản gốc chữ Hán và bản dịch hoặc phiên âm chữ Quốc ngữ, cũng như phương pháp văn bản học đặc thù của ngành Hán Nôm. Cách tiếp cận văn hóa in ấn thời cận hiện đại được sử dụng để hiểu rõ sự chuyển đổi từ in ván khắc truyền thống sang in typo hiện đại trong các bản in Phật giáo.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong phân loại hiện tượng đa hành văn tự là:

  • Đa tồn văn tự: nhiều loại văn tự cùng xuất hiện trong một văn bản, không nhất thiết có quan hệ nghĩa.
  • Đa tiếp văn tự: các loại văn tự xen kẽ tạo thành một nội dung hoàn chỉnh.
  • Đa nhập văn tự: các loại văn tự ghi lại các nội dung khác nhau trong cùng một văn bản.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp ngữ văn học (philology) tập trung vào phân tích ngôn ngữ – văn tự, giải thích nội dung ngữ nghĩa trong mối quan hệ biện chứng với các yếu tố hình thức như ngôn ngữ, chữ viết và phương thức định hình văn bản. Phương pháp này giúp nhận diện và phân loại các hiện tượng đa hành văn tự trong các bản in Phật giáo.

Nguồn dữ liệu bao gồm các văn bản in Phật giáo miền Bắc giai đoạn 1924 – 1954, được lưu trữ tại Thư viện Quốc gia Việt Nam, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, thư viện chùa Quán Sứ, và các tủ sách chùa, cá nhân. Tổng cộng, nghiên cứu khảo sát khoảng 35 đầu sách, 1 tờ bướm, 4 bộ ván in và 55 số báo Đuốc Tuệ.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân loại và thống kê các hiện tượng đa hành văn tự theo mô hình lý thuyết.
  • So sánh đối chiếu giữa bản chữ Hán và bản chữ Quốc ngữ để xác định mối quan hệ phiên âm, dịch thuật.
  • Phân tích nội dung và hình thức của từng loại văn bản để làm rõ vai trò và giá trị của đa hành văn tự trong truyền bá Phật giáo.
  • Sử dụng phương pháp văn bản học để nghiên cứu các đặc điểm in ấn và định hình văn bản.
  • Timeline nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 1924 – 1954, gắn liền với phong trào chấn hưng Phật giáo miền Bắc.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm toàn bộ các tư liệu đa hành văn tự Phật giáo miền Bắc được xác định trong phạm vi thời gian và địa điểm nghiên cứu, với phương pháp chọn mẫu dựa trên tính đại diện và khả năng tiếp cận tư liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân loại đa hành văn tự trong các bản in Phật giáo miền Bắc (1924 – 1954)
    Nghiên cứu thống kê được 4 loại hiện tượng đa hành văn tự chính:

    • Hán – Quốc ngữ đối phiên: 23 đầu sách, 4 bộ ván in, 1 tờ bướm, 1 số báo Đuốc Tuệ.
    • Hán – Quốc ngữ dịch: 3 số báo Đuốc Tuệ.
    • Hán – Quốc ngữ phiên – dịch: 11 đầu sách, 51 số báo Đuốc Tuệ.
    • Nôm – Quốc ngữ: 1 đầu sách.
      Tỷ lệ tư liệu đối phiên chiếm khoảng 40% tổng số tư liệu khảo sát, cho thấy hình thức phiên âm chữ Hán sang Quốc ngữ là phổ biến nhất.

  2. Vai trò chữ Quốc ngữ trong đa hành văn tự Phật giáo
    Chữ Quốc ngữ được sử dụng để phiên âm âm Hán Việt hoặc dịch nghĩa kinh điển, giúp phổ biến giáo lý Phật giáo đến đông đảo tín đồ không thông thạo chữ Hán. Ví dụ, báo Đuốc Tuệ đã xuất bản 55 số với nhiều bài dịch và giảng giải kinh Phật bằng Quốc ngữ kèm bản chữ Hán nguyên bản, phục vụ công tác hoằng pháp.

  3. Sự chuyển đổi phương thức in ấn và ảnh hưởng đến đa hành văn tự
    Các bản in đa hành văn tự được sản xuất bằng cả phương pháp in truyền thống (ván khắc) và in hiện đại (in typo). Nhà in Đuốc Tuệ là điển hình cho việc áp dụng công nghệ in mới, góp phần nâng cao chất lượng và số lượng ấn phẩm đa hành văn tự.

  4. Đặc điểm nội dung và hình thức của các bản in đa hành văn tự
    Các bản in đa hành văn tự thường có bố cục song song rõ ràng: phần chữ Hán in lớn, phần chữ Quốc ngữ in nhỏ hơn hoặc đặt cạnh để phiên âm hoặc dịch nghĩa. Một số bản còn có thêm chữ Nôm, tạo thành tam hành văn tự. Nội dung chủ yếu là kinh điển Phật giáo, giáo lý, nghi thức hành lễ, và các bài giảng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân xuất hiện đa hành văn tự Phật giáo miền Bắc giai đoạn 1924 – 1954 bắt nguồn từ nhu cầu hoằng pháp trong bối cảnh xã hội chuyển đổi ngôn ngữ – văn tự. Sự suy giảm của chữ Hán trong giáo dục và sự phổ biến nhanh chóng của chữ Quốc ngữ đã thúc đẩy việc sử dụng song song các văn tự để đảm bảo truyền tải giáo lý đến nhiều đối tượng tín đồ.

So với các nghiên cứu trước đây tập trung chủ yếu vào hiện tượng song hành Hán – Nôm, nghiên cứu này mở rộng phạm vi sang đa hành văn tự có chữ Quốc ngữ, làm rõ vai trò của chữ Quốc ngữ trong công cuộc chấn hưng Phật giáo. Kết quả cũng cho thấy sự đa dạng về hình thức và nội dung của các bản in đa hành văn tự, phản ánh sự thích ứng linh hoạt của Phật giáo với bối cảnh hiện đại hóa.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bố số lượng tư liệu theo loại đa hành văn tự, bảng so sánh tỷ lệ xuất hiện từng loại văn tự, và sơ đồ mô tả bố cục văn bản đa hành văn tự. Các bảng thống kê chi tiết về số lượng đề thi Quốc ngữ trong các kỳ thi Hương và Hội cũng minh họa cho sự phổ biến chữ Quốc ngữ trong giáo dục thời kỳ này, góp phần giải thích sự xuất hiện đa hành văn tự trong Phật giáo.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường số hóa và bảo tồn tư liệu đa hành văn tự
    Thực hiện số hóa toàn bộ các bản in đa hành văn tự Phật giáo miền Bắc để bảo tồn và tạo điều kiện tiếp cận rộng rãi cho nghiên cứu. Thời gian thực hiện trong 3 năm, chủ thể là các thư viện quốc gia và viện nghiên cứu Hán Nôm.

  2. Phát triển các công cụ phân tích ngôn ngữ và phiên dịch tự động
    Xây dựng phần mềm hỗ trợ nhận diện, phiên âm và dịch thuật các văn bản đa hành văn tự, giúp nghiên cứu và giảng dạy Phật học hiệu quả hơn. Thời gian triển khai 2 năm, do các trung tâm công nghệ ngôn ngữ và trường đại học chuyên ngành đảm nhiệm.

  3. Tổ chức hội thảo quốc tế về đa hành văn tự và phiên dịch học Phật giáo
    Tạo diễn đàn trao đổi học thuật giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước nhằm thúc đẩy nghiên cứu sâu rộng về hiện tượng đa hành văn tự và phiên dịch kinh điển Phật giáo. Chủ đề hội thảo định kỳ 2 năm một lần, do các trường đại học và viện nghiên cứu phối hợp tổ chức.

  4. Đưa nội dung đa hành văn tự vào chương trình đào tạo ngành Hán Nôm và phiên dịch học
    Cập nhật chương trình đào tạo để sinh viên được tiếp cận với các hiện tượng đa hành văn tự, kỹ năng phân tích và phiên dịch các văn bản Phật giáo cổ. Thời gian áp dụng trong 1-2 năm, do các trường đại học chuyên ngành thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ và văn bản học
    Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu phong phú về hiện tượng đa hành văn tự, giúp các nhà nghiên cứu hiểu sâu về sự phát triển ngôn ngữ – văn tự trong lịch sử Việt Nam.

  2. Chuyên gia phiên dịch và dịch thuật Phật giáo
    Các phân tích về mối quan hệ phiên âm, dịch thuật giữa chữ Hán và Quốc ngữ trong kinh điển Phật giáo hỗ trợ công tác dịch thuật chính xác và hiệu quả.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành Hán Nôm, phiên dịch học, lịch sử văn hóa
    Luận văn là tài liệu tham khảo quan trọng cho việc giảng dạy và học tập về văn bản cổ, lịch sử ngôn ngữ và văn hóa in ấn thời cận hiện đại.

  4. Các tổ chức bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa
    Thông tin về các bản in đa hành văn tự giúp các tổ chức xây dựng kế hoạch bảo tồn, số hóa và phát huy giá trị các tư liệu quý trong kho tàng văn hóa Phật giáo Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hiện tượng đa hành văn tự là gì và có điểm gì khác biệt so với hỗn nhập văn tự?
    Đa hành văn tự là sự tồn tại song song của nhiều loại văn tự trong một văn bản, mỗi loại độc lập truyền tải cùng một nội dung. Khác với hỗn nhập văn tự, nơi các văn tự xen kẽ tạo thành một nội dung hoàn chỉnh.

  2. Tại sao chữ Quốc ngữ lại được sử dụng phổ biến trong các bản in Phật giáo miền Bắc giai đoạn 1924 – 1954?
    Do sự suy giảm của chữ Hán trong giáo dục và sự phổ biến nhanh chóng của chữ Quốc ngữ, chữ Quốc ngữ được dùng để phiên âm và dịch nghĩa kinh điển, giúp truyền bá giáo lý đến đông đảo tín đồ không biết chữ Hán.

  3. Các loại đa hành văn tự phổ biến trong các bản in Phật giáo miền Bắc là gì?
    Bao gồm: Hán – Quốc ngữ đối phiên, Hán – Quốc ngữ dịch, Hán – Quốc ngữ phiên – dịch, và Nôm – Quốc ngữ. Trong đó, đối phiên là phổ biến nhất.

  4. Phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn là gì?
    Phương pháp ngữ văn học (philology) kết hợp với phiên dịch học và văn bản học, phân tích mối quan hệ ngôn ngữ – văn tự và nội dung trong các bản in đa hành văn tự.

  5. Ý nghĩa của nghiên cứu này đối với việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Phật giáo?
    Nghiên cứu giúp nhận diện, phân loại và hiểu rõ giá trị các tư liệu đa hành văn tự, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn, số hóa và phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo Việt Nam.

Kết luận

  • Hiện tượng đa hành văn tự trong các bản in Phật giáo miền Bắc giai đoạn 1924 – 1954 là biểu hiện quan trọng của sự chuyển đổi ngôn ngữ – văn tự trong lịch sử Phật giáo Việt Nam.
  • Chữ Quốc ngữ đóng vai trò then chốt trong việc phiên âm và dịch nghĩa kinh điển, góp phần phổ biến giáo lý đến đông đảo tín đồ.
  • Các bản in đa hành văn tự được sản xuất bằng cả phương pháp in truyền thống và hiện đại, phản ánh sự thích ứng linh hoạt của Phật giáo với bối cảnh hiện đại hóa.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu phong phú cho các lĩnh vực ngôn ngữ học, phiên dịch học, văn bản học và lịch sử văn hóa in ấn.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, số hóa, phát triển công cụ phân tích và đào tạo nhằm nâng cao hiệu quả nghiên cứu và ứng dụng trong tương lai.

Next steps: Triển khai số hóa tư liệu, phát triển công cụ hỗ trợ phiên dịch, tổ chức hội thảo chuyên đề và cập nhật chương trình đào tạo.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, tổ chức bảo tồn và giảng viên chuyên ngành được khuyến khích sử dụng và phát triển nghiên cứu về đa hành văn tự để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Phật giáo Việt Nam.