Tổng quan nghiên cứu

Nhu cầu sử dụng năng lượng, đặc biệt là điện năng, ngày càng tăng cao trong bối cảnh phát triển kinh tế và xã hội hiện nay. Tuy nhiên, các nguồn năng lượng truyền thống như nhiên liệu hóa thạch đang dần cạn kiệt và gây ra nhiều tác động tiêu cực đến môi trường. Theo ước tính, tỷ lệ tăng trưởng hàng năm của năng lượng mặt trời trên thế giới đạt trên 40% trong 15 năm qua, cho thấy sự phát triển mạnh mẽ và tiềm năng ứng dụng rộng rãi của nguồn năng lượng sạch này. Việt Nam có tiềm năng lớn về năng lượng mặt trời với cường độ bức xạ trung bình khoảng 4-5 kWh/m²/ngày tùy vùng miền, tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển các hệ thống pin năng lượng mặt trời.

Tuy nhiên, hiệu suất chuyển đổi năng lượng của pin mặt trời chịu ảnh hưởng lớn bởi điều kiện thời tiết, nhiệt độ và cường độ bức xạ thay đổi liên tục. Do đó, việc nghiên cứu và phát triển các bộ biến đổi điện tử công suất tích hợp giải thuật điều khiển bắt điểm công suất cực đại (MPPT) là rất cần thiết để tối ưu hóa hiệu suất hoạt động của hệ thống. Mục tiêu của luận văn là nghiên cứu và điều khiển bộ biến đổi DC/DC tăng áp (Boost converter) ứng dụng cho pin năng lượng mặt trời, sử dụng thuật toán nhiễu loạn và quan sát (P&O) để dò tìm điểm công suất cực đại, từ đó nâng cao hiệu suất chuyển đổi năng lượng.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hệ thống công suất nhỏ khoảng 800W, mô phỏng trên phần mềm Matlab-Simulink, chưa thực nghiệm thực tế. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển các giải pháp năng lượng tái tạo hiệu quả, góp phần giảm thiểu ô nhiễm môi trường và thúc đẩy ứng dụng năng lượng mặt trời tại Việt Nam và các nước đang phát triển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Hiệu ứng quang điện và đặc tính pin năng lượng mặt trời: Pin mặt trời chuyển đổi năng lượng ánh sáng thành điện năng dựa trên hiệu ứng quang điện xảy ra tại tiếp xúc bán dẫn p-n. Các đặc tính quan trọng gồm dòng ngắn mạch (Isc), điện áp hở mạch (Voc), điểm công suất cực đại (Pm), và hiệu suất chuyển đổi năng lượng.

  • Mô hình tương đương pin mặt trời: Sử dụng mô hình điện trở nối tiếp (Rs) và điện trở song song (Rsh) để mô phỏng đặc tính điện áp-dòng điện của pin, từ đó xác định điểm làm việc tối ưu.

  • Bộ biến đổi DC/DC tăng áp (Boost converter): Mạch điện tử công suất chuyển đổi điện áp một chiều đầu vào thành điện áp đầu ra cao hơn, hoạt động dựa trên nguyên lý tích trữ và giải phóng năng lượng qua cuộn cảm và diode, điều khiển bằng tín hiệu PWM.

  • Thuật toán MPPT (Maximum Power Point Tracking): Thuật toán nhiễu loạn và quan sát (P&O) được áp dụng để điều khiển chu kỳ đóng mở của bộ biến đổi nhằm duy trì điểm công suất cực đại của pin mặt trời trong điều kiện biến đổi cường độ bức xạ và nhiệt độ.

Các khái niệm chính bao gồm: điểm công suất cực đại (MPP), chu kỳ nhiệm vụ (duty cycle), hiệu suất chuyển đổi, và thuật toán điều khiển P&O.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng dữ liệu kỹ thuật của tấm pin quang điện Bosch NA42117 công suất 250W, gồm các thông số như điện áp MPP 30.31V, dòng điện MPP 8.14A, điện áp hở mạch 37.8V, cùng số liệu cường độ bức xạ mặt trời thu thập từ NASA cho khu vực khảo sát.

  • Phương pháp phân tích: Xây dựng mô hình mô phỏng hệ thống pin năng lượng mặt trời kết hợp bộ biến đổi DC/DC tăng áp trên phần mềm Matlab-Simulink. Mô phỏng hai trường hợp: bộ biến đổi không sử dụng thuật toán MPPT (điều khiển bằng PWM cố định) và bộ biến đổi sử dụng thuật toán MPPT P&O để so sánh hiệu suất.

  • Cỡ mẫu và timeline: Nghiên cứu tập trung vào hệ thống công suất khoảng 800W, mô phỏng với 5 tấm pin mắc nối tiếp. Thời gian nghiên cứu từ 2018 đến 2020, hoàn thiện mô phỏng và phân tích kết quả trong năm 2020.

  • Lý do lựa chọn phương pháp: Phương pháp mô phỏng Matlab-Simulink cho phép kiểm tra hiệu quả thuật toán MPPT và thiết kế bộ biến đổi trong môi trường ảo, tiết kiệm chi phí và thời gian so với thử nghiệm thực tế ban đầu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu suất chuyển đổi năng lượng tăng đáng kể khi sử dụng thuật toán MPPT: Mô phỏng cho thấy bộ biến đổi Boost DC/DC sử dụng thuật toán P&O đạt hiệu suất chuyển đổi cao hơn khoảng 15-20% so với bộ biến đổi không sử dụng MPPT trong điều kiện cường độ bức xạ thay đổi.

  2. Điện áp đầu ra ổn định hơn với thuật toán MPPT: Khi thay đổi cường độ bức xạ từ 200 W/m² đến 1000 W/m², điện áp đầu ra của bộ biến đổi có MPPT duy trì ổn định quanh 310V, trong khi bộ biến đổi không MPPT có điện áp dao động lớn, ảnh hưởng đến hiệu suất tải.

  3. Thuật toán P&O phản ứng nhanh với biến đổi môi trường: Thời gian đáp ứng của thuật toán P&O trong việc điều chỉnh chu kỳ đóng mở van Q1 để duy trì điểm công suất cực đại chỉ khoảng vài mili giây, giúp hệ thống thích ứng kịp thời với sự thay đổi của cường độ bức xạ và nhiệt độ.

  4. Mô hình mô phỏng phù hợp với thực tế: Đặc tuyến I-V và P-V của mô hình pin quang điện trong Matlab-Simulink tương đồng với dữ liệu thực tế của tấm pin Bosch NA42117, đảm bảo tính chính xác của mô phỏng.

Thảo luận kết quả

Kết quả mô phỏng minh chứng rằng việc tích hợp thuật toán MPPT P&O vào bộ biến đổi DC/DC tăng áp giúp khai thác tối đa công suất từ pin năng lượng mặt trời, đặc biệt trong điều kiện biến đổi liên tục của môi trường. So với các nghiên cứu trước đây, hiệu suất tăng 15-20% là mức cải thiện đáng kể, phù hợp với các báo cáo ngành về hiệu quả của MPPT trong hệ thống quang điện.

Nguyên nhân chính là thuật toán P&O liên tục điều chỉnh chu kỳ đóng mở của van điện tử, giúp hệ thống duy trì điểm làm việc gần điểm công suất cực đại bất chấp sự thay đổi của cường độ bức xạ và nhiệt độ. Việc mô phỏng trên Matlab-Simulink cũng cho phép đánh giá chi tiết các thông số như dòng điện cuộn cảm, điện áp đầu ra, và công suất tải, có thể trình bày qua biểu đồ đặc tuyến I-V, P-V và đồ thị đáp ứng điện áp theo thời gian.

Tuy nhiên, nghiên cứu còn giới hạn ở mô phỏng và chưa thực nghiệm thực tế, do đó hiệu suất thực tế có thể chịu ảnh hưởng bởi các yếu tố như tổn hao linh kiện, điều kiện môi trường phức tạp hơn. Đây là hướng phát triển tiếp theo cần được triển khai.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Triển khai thử nghiệm thực tế bộ biến đổi DC/DC tăng áp tích hợp thuật toán MPPT: Đề xuất thực hiện lắp đặt và đo đạc hiệu suất hệ thống công suất khoảng 1kW tại các địa điểm có cường độ bức xạ khác nhau trong vòng 6-12 tháng để đánh giá hiệu quả thực tế.

  2. Nâng cao thuật toán MPPT bằng các phương pháp tối ưu hiện đại: Áp dụng các thuật toán tối ưu như PSO (Particle Swarm Optimization) hoặc INC (Incremental Conductance) để so sánh và cải thiện tốc độ phản ứng và độ chính xác của việc bắt điểm công suất cực đại trong vòng 1-2 năm.

  3. Phát triển bộ biến đổi DC/DC đa chức năng (Buck-Boost): Thiết kế và mô phỏng bộ biến đổi có khả năng tăng hoặc giảm áp để phù hợp với nhiều điều kiện tải và nguồn khác nhau, nâng cao tính linh hoạt của hệ thống trong 1 năm tới.

  4. Tối ưu hóa thiết kế phần cứng và lựa chọn linh kiện: Nghiên cứu lựa chọn linh kiện có tổn hao thấp, cải thiện hiệu suất chuyển đổi và độ bền của bộ biến đổi, đồng thời giảm chi phí sản xuất trong vòng 1-2 năm.

Các giải pháp trên cần sự phối hợp giữa các nhà nghiên cứu, kỹ sư thiết kế và các đơn vị sản xuất để đưa vào ứng dụng thực tế, góp phần phát triển bền vững ngành năng lượng tái tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kỹ thuật điện – điện tử: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về pin năng lượng mặt trời, bộ biến đổi DC/DC và thuật toán MPPT, hỗ trợ nghiên cứu và phát triển các dự án năng lượng tái tạo.

  2. Kỹ sư thiết kế hệ thống năng lượng mặt trời: Tham khảo để áp dụng các giải pháp điều khiển bộ biến đổi tăng áp nhằm tối ưu hóa hiệu suất hệ thống, đặc biệt trong thiết kế các hệ thống công suất nhỏ và vừa.

  3. Doanh nghiệp sản xuất thiết bị điện tử công suất: Nắm bắt công nghệ điều khiển MPPT và thiết kế bộ biến đổi DC/DC để cải tiến sản phẩm, nâng cao hiệu quả và cạnh tranh trên thị trường.

  4. Cơ quan quản lý và hoạch định chính sách năng lượng: Hiểu rõ tiềm năng và các giải pháp kỹ thuật trong phát triển năng lượng mặt trời, từ đó xây dựng các chính sách hỗ trợ phù hợp nhằm thúc đẩy ứng dụng năng lượng tái tạo tại Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bộ biến đổi DC/DC tăng áp là gì và tại sao cần thiết cho pin năng lượng mặt trời?
    Bộ biến đổi DC/DC tăng áp (Boost converter) là mạch điện tử công suất dùng để nâng điện áp đầu ra lên cao hơn điện áp đầu vào. Trong hệ thống pin mặt trời, điện áp đầu ra của pin thường thay đổi theo điều kiện môi trường, nên bộ biến đổi giúp duy trì điện áp ổn định phù hợp với tải hoặc hệ thống lưu trữ, từ đó tối ưu hóa hiệu suất sử dụng năng lượng.

  2. Thuật toán MPPT hoạt động như thế nào?
    Thuật toán MPPT (Maximum Power Point Tracking) liên tục điều chỉnh điểm làm việc của pin mặt trời để đạt công suất cực đại. Thuật toán P&O sử dụng phương pháp nhiễu loạn và quan sát để thay đổi chu kỳ đóng mở của bộ biến đổi, từ đó tìm và duy trì điểm công suất tối ưu trong điều kiện biến đổi cường độ bức xạ và nhiệt độ.

  3. Hiệu suất của hệ thống có thể cải thiện bao nhiêu khi sử dụng MPPT?
    Theo mô phỏng, hiệu suất chuyển đổi năng lượng có thể tăng thêm khoảng 15-20% so với hệ thống không sử dụng MPPT, giúp khai thác tối đa năng lượng từ pin mặt trời trong điều kiện thực tế thay đổi liên tục.

  4. Phần mềm Matlab-Simulink có vai trò gì trong nghiên cứu này?
    Matlab-Simulink được sử dụng để xây dựng mô hình mô phỏng hệ thống pin mặt trời kết hợp bộ biến đổi DC/DC và thuật toán MPPT. Phần mềm giúp phân tích đặc tính điện áp-dòng điện, công suất, và đáp ứng hệ thống trong các điều kiện khác nhau, từ đó đánh giá hiệu quả thiết kế trước khi thực nghiệm thực tế.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các hệ thống công suất lớn hơn không?
    Mô hình và thuật toán có thể mở rộng cho các hệ thống công suất lớn hơn, tuy nhiên cần điều chỉnh thiết kế bộ biến đổi và kiểm tra thực nghiệm để đảm bảo hiệu suất và độ ổn định trong các điều kiện vận hành phức tạp hơn.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã xây dựng và mô phỏng thành công bộ biến đổi DC/DC tăng áp ứng dụng cho pin năng lượng mặt trời, tích hợp thuật toán MPPT P&O để tối ưu hóa công suất đầu ra.
  • Hiệu suất chuyển đổi năng lượng được cải thiện khoảng 15-20% so với bộ biến đổi không sử dụng MPPT trong điều kiện biến đổi cường độ bức xạ.
  • Thuật toán P&O cho thấy khả năng phản ứng nhanh và ổn định trong việc duy trì điểm công suất cực đại, phù hợp với điều kiện môi trường thực tế.
  • Mô hình mô phỏng trên Matlab-Simulink tương đồng với dữ liệu thực tế của tấm pin Bosch NA42117, đảm bảo tính chính xác và khả năng ứng dụng.
  • Đề xuất tiếp tục thực nghiệm thực tế, phát triển thuật toán MPPT nâng cao và thiết kế bộ biến đổi đa chức năng để mở rộng ứng dụng trong tương lai.

Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho các nhà nghiên cứu, kỹ sư và doanh nghiệp trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, góp phần thúc đẩy phát triển bền vững nguồn năng lượng sạch tại Việt Nam. Để tiếp tục phát triển, các đơn vị nghiên cứu và sản xuất nên phối hợp triển khai thử nghiệm thực tế và hoàn thiện giải pháp kỹ thuật trong thời gian tới.