Luận Văn Thạc Sĩ Ngôn Ngữ Việt Nam: Phân Tích Hành Động Ngôn Từ Gây Cười Trong Tiểu Thuyết Số Đỏ Của Vũ Trọng Phụng

• Tác giả: Nguyễn Thị Thu Trang
• Người hướng dẫn: GS.TS Nguyễn Văn Hiệp
• Trường học: Đại học Hải Phòng
• Chuyên ngành: Ngữ Văn
• Đề tài: Hành Động Ngôn Từ Gây Cười Trong Tiểu Thuyết Số Đỏ Của Vũ Trọng Phụng
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Hải Phòng

• LỜI CẢM ƠN
• LỜI CAM ĐOAN
• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN
• 1.1. Hành động ngôn từ
• 1.2. Khái niệm hành động ngôn từ
• 1.3. Mục đích của việc nghiên cứu hành động ngôn từ
• 1.4. Những cách thực hiện hành động ngôn từ thường gặp
• 1.5. Ba loại hành động trong một phát ngôn
• 1.6. Điều kiện sử dụng hành động ngôn từ
• 1.7. Phân loại hành động ngôn từ
• 1.8. Phát ngôn ngôn hành
• 1.9. Hành động ngôn từ trực tiếp và hành động ngôn từ gián tiếp
• 1.10. Hoạt động giao tiếp
• 1.11. Khái niệm giao tiếp
• 1.12. Phương châm hội thoại
• 1.13. Nhà văn Vũ Trọng Phụng và tiểu thuyết “Số đỏ” nhìn từ góc độ ngôn ngữ
• 1.14. Đôi nét về nhà văn Vũ Trọng Phụng
• 1.15. Đôi nét về tiểu thuyết “Số đỏ” nhìn từ góc độ ngôn ngữ
• 1.16. Tính hài hước, gây cười trong tiểu thuyết “Số đỏ” của nhà văn Vũ Trọng Phụng
• 2. CHƯƠNG 2: NGÔN TỪ GÂY CƯỜI TRONG TIỂU THUYẾT “SỐ ĐỎ” CỦA NHÀ VĂN VŨ TRỌNG PHỤNG TỪ GÓC ĐỘ PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI VÀ QUY TẮC LẬP LUẬN
• 2.1. Phân loại các hành động gây cười trong tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng
• 2.2. Lý giải tính gây cười của các hành động ngôn từ gây cười
• 2.3. Sự vi phạm những quy tắc lập luận
• 2.4. Sự vi phạm những phương châm hội thoại
• 2.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 2
• 3. CHƯƠNG 3: HIỆU QUẢ BIỂU ĐẠT CỦA CÁC NGÔN TỪ GÂY CƯỜI TRONG TIỂU THUYẾT “SỐ ĐỎ” CỦA NHÀ VĂN VŨ TRỌNG PHỤNG
• 3.1. Tạo ra những tình huống trào phúng
• 3.2. Xây dựng thành công thủ pháp tương phản
• 3.3. Xây dựng thành công thủ pháp phóng đại nhằm tạo ra những tình huống trào phúng bất ngờ
• 3.4. Ngôn ngữ trào phúng
• 3.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Hành động ngôn từ

Hành động ngôn từ là một khái niệm quan trọng trong ngữ dụng học, được phát triển từ lý thuyết hành động nói của L. Austin. Theo đó, mỗi lần nói ra một câu, người nói không chỉ truyền đạt thông tin mà còn thực hiện một hành động cụ thể. Hành động này có thể là hứa hẹn, mời gọi, hay thậm chí là phê bình. Việc nghiên cứu hành động ngôn từ giúp hiểu rõ hơn về mục đích giao tiếp của con người. Chẳng hạn, khi một người nói 'Tôi sẽ giúp bạn', đó không chỉ là một câu nói mà còn là một hành động hứa hẹn. Hành động ngôn từ có thể được phân loại thành nhiều dạng khác nhau, từ hành động chào hỏi đến hành động xin lỗi. Điều này cho thấy sự phong phú và đa dạng trong cách thức giao tiếp của con người.

1.1 Khái niệm hành động ngôn từ

Hành động ngôn từ được định nghĩa là những hành động được thực hiện thông qua lời nói. Mỗi phát ngôn đều chứa đựng một ý nghĩa và một mục đích cụ thể. Ví dụ, khi một người nói 'Cảm ơn', họ không chỉ thể hiện lòng biết ơn mà còn thực hiện một hành động giao tiếp. Hành động ngôn từ không chỉ đơn thuần là việc phát ngôn mà còn là sự tương tác giữa người nói và người nghe. Điều này cho thấy rằng ngôn ngữ không chỉ là công cụ truyền đạt thông tin mà còn là phương tiện để thực hiện các hành động xã hội.

1.2 Mục đích của việc nghiên cứu hành động ngôn từ

Nghiên cứu hành động ngôn từ giúp khám phá những động cơ và mục đích thực sự của con người khi giao tiếp. Việc hiểu rõ hành động ngôn từ có thể giúp cải thiện khả năng giao tiếp và tạo ra những cuộc đối thoại hiệu quả hơn. Chẳng hạn, trong một cuộc hội thoại, nếu một người hiểu được hành động ngôn từ của người khác, họ có thể phản ứng một cách phù hợp hơn. Điều này không chỉ giúp tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau mà còn tạo ra một môi trường giao tiếp tích cực hơn.

II. Ngôn từ gây cười trong tiểu thuyết Số Đỏ

Tiểu thuyết 'Số Đỏ' của Vũ Trọng Phụng là một tác phẩm nổi bật trong văn học Việt Nam, nổi bật với những hành động ngôn từ gây cười. Tác phẩm không chỉ phản ánh xã hội đương thời mà còn thể hiện tài năng sử dụng ngôn ngữ của tác giả. Các hành động ngôn từ trong 'Số Đỏ' thường mang tính châm biếm, phê phán những thói hư tật xấu của xã hội. Ví dụ, nhân vật Xuân tóc đỏ thường sử dụng những câu nói hài hước để thể hiện sự châm biếm đối với những người xung quanh. Điều này không chỉ tạo ra tiếng cười mà còn khiến người đọc suy ngẫm về thực trạng xã hội.

2.1 Phân loại các hành động gây cười

Trong 'Số Đỏ', các hành động ngôn từ gây cười có thể được phân loại thành nhiều dạng khác nhau, từ những câu nói hài hước đến những tình huống trớ trêu. Những hành động này không chỉ đơn thuần là để giải trí mà còn mang ý nghĩa sâu sắc, phản ánh những vấn đề xã hội. Chẳng hạn, việc nhân vật sử dụng ngôn từ để châm biếm những thói hư tật xấu của xã hội tư sản thành thị là một trong những điểm nổi bật của tác phẩm. Điều này cho thấy rằng tiếng cười trong 'Số Đỏ' không chỉ là sự giải trí mà còn là một hình thức phê phán xã hội.

2.2 Lý giải tính gây cười của các hành động ngôn từ

Tính gây cười trong các hành động ngôn từ của 'Số Đỏ' thường đến từ sự vi phạm các quy tắc lập luận và phương châm hội thoại. Khi nhân vật nói những câu không phù hợp với ngữ cảnh hoặc sử dụng từ ngữ một cách mỉa mai, điều này tạo ra sự bất ngờ và hài hước. Ví dụ, khi một nhân vật nói một câu hoàn toàn trái ngược với thực tế, điều này không chỉ gây cười mà còn khiến người đọc nhận ra sự phi lý của xã hội. Qua đó, Vũ Trọng Phụng đã khéo léo sử dụng ngôn từ để tạo ra những tình huống hài hước, đồng thời phê phán những vấn đề xã hội nghiêm trọng.

III. Hiệu quả biểu đạt của ngôn từ gây cười

Ngôn từ gây cười trong 'Số Đỏ' không chỉ đơn thuần là những câu nói hài hước mà còn có hiệu quả biểu đạt sâu sắc. Những tình huống trào phúng được xây dựng một cách tinh tế, giúp người đọc không chỉ cười mà còn suy ngẫm về những vấn đề xã hội. Vũ Trọng Phụng đã sử dụng thủ pháp tương phản và phóng đại để tạo ra những tình huống hài hước bất ngờ. Điều này không chỉ làm nổi bật tài năng ngôn ngữ của tác giả mà còn thể hiện sự nhạy bén trong việc phản ánh thực trạng xã hội. Ngôn ngữ trào phúng trong tác phẩm đã góp phần tạo nên sức hấp dẫn và giá trị nghệ thuật của 'Số Đỏ'.

3.1 Tạo ra những tình huống trào phúng

Các tình huống trào phúng trong 'Số Đỏ' thường được xây dựng từ những mâu thuẫn trong hành động và lời nói của nhân vật. Những tình huống này không chỉ gây cười mà còn phản ánh những vấn đề xã hội nghiêm trọng. Chẳng hạn, khi nhân vật Xuân tóc đỏ gặp phải những tình huống dở khóc dở cười, điều này không chỉ tạo ra tiếng cười mà còn khiến người đọc nhận ra sự phi lý của xã hội. Qua đó, Vũ Trọng Phụng đã khéo léo sử dụng ngôn từ để tạo ra những tình huống hài hước, đồng thời phê phán những vấn đề xã hội nghiêm trọng.

3.2 Xây dựng thành công thủ pháp tương phản

Thủ pháp tương phản được Vũ Trọng Phụng sử dụng một cách hiệu quả trong 'Số Đỏ'. Sự đối lập giữa lời nói và hành động của nhân vật tạo ra những tình huống hài hước bất ngờ. Ví dụ, khi một nhân vật nói một điều nhưng lại hành động hoàn toàn trái ngược, điều này không chỉ gây cười mà còn khiến người đọc suy ngẫm về thực trạng xã hội. Thủ pháp tương phản không chỉ làm nổi bật tài năng ngôn ngữ của tác giả mà còn thể hiện sự nhạy bén trong việc phản ánh thực trạng xã hội.

Tổng quan nghiên cứu

Tiểu thuyết “Số đỏ” của nhà văn Vũ Trọng Phụng, xuất bản lần đầu năm 1938, là một tác phẩm tiêu biểu của văn học Việt Nam thế kỷ XX, phản ánh sâu sắc xã hội tư sản thành thị với những mảng tối, lố lăng và giả dối. Với hơn 65 phát ngôn gây cười được thống kê trong tác phẩm, “Số đỏ” không chỉ nổi bật về nội dung mà còn đặc sắc về nghệ thuật ngôn từ, đặc biệt là hành động ngôn từ gây cười. Nghiên cứu này tập trung phân tích các hành động ngôn từ gây cười trong tiểu thuyết dưới góc độ ngữ dụng học, dựa trên lý thuyết hành động ngôn từ của Austin và Searle, cùng các phương châm hội thoại của Grice. Mục tiêu chính là khảo sát, phân loại và phân tích hiệu quả biểu đạt của các hành động ngôn từ gây cười, đồng thời lý giải nguyên nhân tạo nên tính hài hước trong tác phẩm. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các hành động ngôn từ gây cười trong tiểu thuyết “Số đỏ”, với nguồn dữ liệu chính là bản in năm 2017 của NXB Văn học. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc làm sáng tỏ nghệ thuật trào phúng độc đáo của Vũ Trọng Phụng, góp phần nâng cao hiểu biết về ngữ dụng học trong văn học Việt Nam hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết hành động ngôn từ (Speech Acts) do L. Austin đề xuất năm 1962, phân biệt ba loại hành động trong phát ngôn: hành động tạo ngôn (locutionary act), hành động tại lời (illocutionary act) và hành động dụng ngôn (perlocutionary act). R. Searle tiếp tục phát triển lý thuyết này, phân loại hành động ngôn từ thành năm nhóm chính: hành động tái hiện, hành động điều khiển, hành động kết ước, hành động bộc lộ và hành động tuyên bố. Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng nguyên tắc hội thoại của Paul Grice với năm phương châm: lượng, chất, quan hệ, cách thức và lịch sự, nhằm phân tích sự vi phạm các phương châm này tạo nên hiệu quả hài hước trong giao tiếp. Khái niệm lập luận trong giao tiếp cũng được sử dụng để lý giải các hành động ngôn từ gây cười, đặc biệt là sự vi phạm quy tắc lập luận dẫn đến những màn đối thoại phi lý, vô nghĩa.

Ba khái niệm chính được tập trung phân tích gồm:

• Hành động ngôn từ gây cười: các phát ngôn trong tiểu thuyết tạo ra tiếng cười thông qua vi phạm quy tắc giao tiếp hoặc lập luận.
• Phương châm hội thoại: các nguyên tắc giao tiếp mà người nói thường tuân thủ, khi bị vi phạm có thể tạo ra hài hước.
• Lập luận phi lý: các màn đối thoại thiếu logic, mâu thuẫn trong luận cứ và kết luận, tạo hiệu ứng trào phúng.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng (NXB Văn học, 2017). Nghiên cứu sử dụng phương pháp miêu tả để trình bày các ngữ liệu hội thoại, phương pháp thống kê – phân loại để phân loại các hành động ngôn từ gây cười theo nhóm của Searle, và phương pháp phân tích – tổng hợp để giải thích ý nghĩa và hiệu quả biểu đạt. Phương pháp phân tích ngữ nghĩa – ngữ dụng được áp dụng nhằm xem xét các phát ngôn trong ngữ cảnh cụ thể, đồng thời phân tích sự vi phạm các phương châm hội thoại và quy tắc lập luận. Cỡ mẫu gồm 65 phát ngôn gây cười được trích xuất từ toàn bộ tiểu thuyết. Việc lựa chọn phương pháp phân tích này nhằm đảm bảo sự toàn diện và sâu sắc trong việc khám phá nghệ thuật ngôn từ gây cười của tác phẩm. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong khoảng một năm, từ khảo sát tài liệu đến phân tích và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phân loại hành động ngôn từ gây cười: Trong 65 phát ngôn gây cười được thống kê, hành động bộc lộ chiếm tỷ lệ cao nhất với 40,8% (29 phát ngôn), tiếp theo là hành động điều khiển 29% (20 phát ngôn), hành động kết ước 15,4% (11 phát ngôn), hành động tái hiện 8,4% (6 phát ngôn), hành động tuyên bố 3,6% (3 phát ngôn) và 2 phát ngôn biểu đạt đồng thời nhiều loại hành động (khoảng 3%).

2. Hiệu quả biểu đạt của ngôn từ gây cười: Các hành động ngôn từ gây cười tạo ra tiếng cười trào phúng sâu sắc thông qua việc xây dựng tình huống phi lý, mâu thuẫn trong đối thoại, và sự vi phạm các phương châm hội thoại. Ví dụ, màn đối thoại giữa hai mẹ con bà Phó Đoan với câu trả lời lặp lại “em chã” không ăn khớp với câu hỏi tạo nên sự vô nghĩa lý hài hước.

3. Vi phạm phương châm hội thoại và quy tắc lập luận: Nhiều phát ngôn trong tiểu thuyết cố tình vi phạm phương châm về lượng, chất, quan hệ và cách thức, tạo ra hàm ý hài hước và châm biếm. Đồng thời, các lập luận phi lý, mâu thuẫn trong luận cứ và kết luận được sử dụng như một thủ pháp trào phúng, khiến người đọc vừa ngạc nhiên vừa bật cười.

4. Tính đa dạng của ngôn ngữ gây cười: Tác phẩm sử dụng đa dạng các kiểu ngôn ngữ từ ngôn ngữ vỉa hè, ngôn ngữ lai căng, đến ngôn ngữ bắt chước văn chương lãng mạn, góp phần tạo nên bối cảnh xã hội hỗn tạp và hài hước đặc sắc.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tạo nên tính hài hước của các hành động ngôn từ trong “Số đỏ” chủ yếu xuất phát từ sự vi phạm có chủ ý các quy tắc giao tiếp và lập luận. Việc sử dụng các phát ngôn phi lý, mâu thuẫn trong đối thoại không chỉ phản ánh tính cách nhân vật mà còn phê phán xã hội đương thời một cách sâu sắc. So sánh với các nghiên cứu về nghệ thuật trào phúng trong văn học Việt Nam, kết quả này khẳng định vai trò trung tâm của ngôn ngữ trong việc tạo dựng hiệu quả hài hước và trào phúng. Biểu đồ phân bố các loại hành động ngôn từ gây cười sẽ minh họa rõ ràng tỷ lệ phần trăm từng loại, giúp người đọc dễ dàng hình dung sự đa dạng và trọng tâm của các hành động ngôn từ trong tác phẩm. Kết quả nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ cách thức vận dụng ngữ dụng học trong phân tích văn học, đồng thời mở rộng hiểu biết về nghệ thuật ngôn từ trong tiểu thuyết hiện đại Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu ngữ dụng học trong văn học: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và sinh viên áp dụng lý thuyết hành động ngôn từ và phương châm hội thoại để phân tích các tác phẩm văn học nhằm khai thác sâu sắc hơn giá trị ngôn ngữ và nghệ thuật biểu đạt. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

2. Phát triển tài liệu giảng dạy về ngữ dụng học và văn học: Xây dựng giáo trình, tài liệu tham khảo kết hợp lý thuyết ngữ dụng học với phân tích tác phẩm văn học tiêu biểu như “Số đỏ” để nâng cao chất lượng đào tạo chuyên ngành ngôn ngữ và văn học. Thời gian: 1 năm; chủ thể: các khoa ngôn ngữ, văn học.

3. Tổ chức hội thảo chuyên đề về nghệ thuật ngôn từ gây cười: Tạo diễn đàn trao đổi học thuật về nghệ thuật trào phúng và hành động ngôn từ trong văn học Việt Nam, thu hút sự tham gia của các chuyên gia trong và ngoài nước. Thời gian: hàng năm; chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu.

4. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong sáng tác và giảng dạy văn học: Khuyến khích các nhà văn, biên tập viên và giáo viên sử dụng các phát hiện về hành động ngôn từ gây cười để nâng cao chất lượng sáng tác và truyền đạt kiến thức, giúp người học và độc giả hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật trào phúng. Thời gian: liên tục; chủ thể: cộng đồng văn học, giáo viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học và Văn học: Giúp hiểu rõ hơn về lý thuyết hành động ngôn từ và ứng dụng trong phân tích tác phẩm văn học, nâng cao kỹ năng nghiên cứu và phân tích ngôn ngữ.

2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học: Cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp phân tích mới mẻ, hỗ trợ trong việc giảng dạy và nghiên cứu chuyên sâu về nghệ thuật ngôn từ và trào phúng trong văn học Việt Nam.

3. Nhà văn và biên tập viên: Tham khảo để phát triển kỹ thuật sử dụng ngôn ngữ hài hước, trào phúng trong sáng tác, góp phần làm phong phú thêm nghệ thuật kể chuyện và xây dựng nhân vật.

4. Người yêu thích văn học Việt Nam hiện đại: Nâng cao nhận thức về giá trị nghệ thuật và ý nghĩa xã hội của tiểu thuyết “Số đỏ”, đồng thời hiểu sâu sắc hơn về cách thức ngôn ngữ được vận dụng để tạo hiệu quả hài hước và phê phán xã hội.

Câu hỏi thường gặp

1. Hành động ngôn từ gây cười là gì?
Hành động ngôn từ gây cười là các phát ngôn trong giao tiếp hoặc văn học được thiết kế để tạo ra tiếng cười thông qua việc vi phạm các quy tắc giao tiếp hoặc lập luận, gây ra sự bất ngờ, phi lý hoặc mâu thuẫn hài hước. Ví dụ trong “Số đỏ”, các màn đối thoại vô nghĩa lý tạo nên hiệu quả trào phúng đặc sắc.

2. Tại sao lại chọn tiểu thuyết “Số đỏ” để nghiên cứu hành động ngôn từ gây cười?
“Số đỏ” là tác phẩm tiêu biểu với nhiều phát ngôn gây cười, phản ánh xã hội đương thời qua lăng kính trào phúng. Việc nghiên cứu dưới góc độ hành động ngôn từ giúp làm sáng tỏ nghệ thuật ngôn ngữ độc đáo và giá trị văn học sâu sắc của tác phẩm.

3. Phương pháp nào được sử dụng để phân tích hành động ngôn từ trong luận văn?
Luận văn sử dụng phương pháp miêu tả, thống kê – phân loại, phân tích – tổng hợp và phân tích ngữ nghĩa – ngữ dụng để khảo sát các phát ngôn gây cười trong tiểu thuyết, đồng thời áp dụng lý thuyết hành động ngôn từ và phương châm hội thoại để giải thích hiệu quả biểu đạt.

4. Vi phạm phương châm hội thoại có vai trò gì trong việc tạo ra tiếng cười?
Vi phạm phương châm hội thoại như nói quá nhiều hoặc quá ít, không đúng sự thật, lạc đề hoặc không rõ ràng tạo ra sự bất ngờ và nghịch lý trong giao tiếp, từ đó sinh ra tiếng cười trào phúng, làm nổi bật tính cách nhân vật và phê phán xã hội.

5. Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng như thế nào trong thực tế?
Kết quả giúp nâng cao hiểu biết về nghệ thuật ngôn từ trong văn học, hỗ trợ giảng dạy, nghiên cứu và sáng tác văn học, đồng thời cung cấp công cụ phân tích ngôn ngữ giao tiếp hài hước trong đời sống và truyền thông.

Kết luận

• Luận văn đã phân tích thành công 65 phát ngôn gây cười trong tiểu thuyết “Số đỏ” theo lý thuyết hành động ngôn từ và phương châm hội thoại.
• Hành động bộc lộ và hành động điều khiển chiếm tỷ lệ cao, thể hiện sự đa dạng trong cách tạo tiếng cười trào phúng.
• Vi phạm có chủ ý các quy tắc giao tiếp và lập luận là nguyên nhân chính tạo nên hiệu quả hài hước đặc sắc trong tác phẩm.
• Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ nghệ thuật ngôn từ trong văn học Việt Nam hiện đại và mở rộng ứng dụng ngữ dụng học trong phân tích văn học.
• Đề xuất phát triển nghiên cứu, giảng dạy và ứng dụng kết quả trong sáng tác và truyền thông nhằm nâng cao giá trị văn học và giao tiếp.

Next steps: Tiếp tục mở rộng nghiên cứu sang các tác phẩm văn học khác, tổ chức hội thảo chuyên đề và phát triển tài liệu giảng dạy kết hợp ngữ dụng học và văn học.

Call to action: Mời các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên ngành ngôn ngữ và văn học cùng tham gia phát triển lĩnh vực nghiên cứu hành động ngôn từ trong văn học để góp phần làm phong phú nền văn hóa đọc và nghiên cứu học thuật.