Tổng quan nghiên cứu

Lưu vực sông Ba thuộc tỉnh Gia Lai có diện tích lưu vực khoảng 13.900 km², là lưu vực sông lớn thứ hai của lãnh thổ Việt Nam. Với chiều dài sông chính khoảng 388 km, lưu vực trải dài qua nhiều huyện, thị xã như K’Bang, An Khê, Đăk Đoa, Mang Yang, Đăk Pơ, Kông Chro, huyện Phú Thiện, Ia Pa và Ayun Pa. Tài nguyên nước mặt và dưới đất tại lưu vực này đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt trong nông nghiệp và thủy lợi. Tuy nhiên, sự gia tăng dân số, quá trình đô thị hóa và phát triển công nghiệp đã gây áp lực lớn lên tài nguyên nước, dẫn đến hiện trạng suy giảm chất lượng và khan hiếm nguồn nước vào mùa khô, đồng thời gây ra lũ lụt nghiêm trọng vào mùa mưa.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá hiện trạng tài nguyên nước mặt và nước dưới đất tại lưu vực sông Ba tỉnh Gia Lai trong giai đoạn 2000-2019, từ đó đề xuất các giải pháp quản lý và sử dụng hợp lý nhằm bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên nước. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào phần lưu vực sông Ba thuộc tỉnh Gia Lai, với số liệu thu thập từ các trạm thủy văn, khí tượng và các báo cáo quản lý tài nguyên nước địa phương. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác quy hoạch, quản lý tài nguyên nước, góp phần giảm thiểu rủi ro thiên tai và phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại khu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý tài nguyên nước bền vững, bao gồm:

  • Lý thuyết quản lý tổng hợp tài nguyên nước (IWRM): Nhấn mạnh sự phối hợp giữa các ngành, các cấp quản lý và cộng đồng nhằm sử dụng hiệu quả và bảo vệ tài nguyên nước.
  • Mô hình cân bằng thủy văn: Phân tích sự biến động lưu lượng dòng chảy, lượng mưa, độ ẩm và các yếu tố khí hậu ảnh hưởng đến tài nguyên nước.
  • Khái niệm tài nguyên nước mặt và nước dưới đất: Phân biệt và đánh giá nguồn nước mặt (sông, suối, hồ chứa) và nước dưới đất (mạch nước ngầm, lỗ khoan) trong lưu vực.
  • Khái niệm biến đổi khí hậu và tác động đến tài nguyên nước: Đánh giá ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến lượng mưa, dòng chảy và chất lượng nước.
  • Mô hình đánh giá hiện trạng và dự báo tài nguyên nước: Sử dụng số liệu thủy văn, khí tượng để phân tích xu hướng biến đổi và dự báo nguồn nước trong tương lai.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thủy văn, khí tượng thu thập từ 14 trạm thủy văn trên lưu vực sông Ba tỉnh Gia Lai trong giai đoạn 2000-2019, cùng các báo cáo quản lý tài nguyên nước của Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Gia Lai. Cỡ mẫu dữ liệu gồm 707 công trình quan trắc, trong đó có 707 trạm đo mưa và 7 trạm đo nước dưới đất.

Phương pháp chọn mẫu là chọn các trạm quan trắc đại diện cho các vùng địa lý và đặc điểm khí hậu khác nhau trong lưu vực nhằm đảm bảo tính toàn diện và đại diện. Phân tích số liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân tích xu hướng thời gian, phân tích biến động dòng chảy và lượng mưa theo mùa và năm. Ngoài ra, phương pháp GIS được áp dụng để phân tích phân bố không gian tài nguyên nước và các yếu tố địa hình, địa chất ảnh hưởng.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2020 đến 2022, bao gồm các bước thu thập dữ liệu, xử lý và phân tích số liệu, đánh giá hiện trạng, thảo luận kết quả và đề xuất giải pháp quản lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm địa hình và khí hậu lưu vực sông Ba
    Lưu vực có địa hình đa dạng, gồm đồi núi chiếm khoảng 60% diện tích, với độ cao trung bình từ 600 đến 1.300 m, phân bố rõ rệt các vùng núi cao và thung lũng bằng phẳng. Nhiệt độ trung bình năm dao động từ 22,0 đến 26,4 độ C, độ ẩm tương đối trung bình khoảng 80-83%. Lượng mưa trung bình năm trên toàn lưu vực khoảng 1.720 mm, phân bố không đều theo không gian và thời gian, với mùa mưa kéo dài từ tháng 5 đến tháng 11, mùa khô từ tháng 12 đến tháng 4.
    Đặc biệt, lượng mưa tại vùng núi phía Tây Trung Sơn có thể đạt tới 2.377 mm/năm, trong khi vùng thấp hơn như Reo, Phú Thiện có lượng mưa thấp hơn 1.300 mm/năm.

  2. Biến động dòng chảy và lượng nước mặt
    Lưu lượng dòng chảy trung bình năm tại các trạm thủy văn dao động lớn, với hệ số biến động từ 0,3 đến 0,5, phản ánh sự không ổn định của nguồn nước theo mùa và năm. Dòng chảy lớn nhất thường xuất hiện vào mùa mưa, gây ra lũ lụt tại các vùng thấp trũng như huyện Ia Pa, Ayun Pa.
    Mạng lưới sông suối dày đặc với mật độ khoảng 0,22 km/km², độ sâu trung bình lưu vực khoảng 400 m, độ dốc lưu vực trung bình 10,9%. Các phụ lưu lớn như sông Đăk Pơ Ô, sông A Yun, sông Krông Păng có độ sâu lưu vực từ 477 đến 574 m, mật độ mạng lưới sông suối dao động từ 0,41 đến 0,54 km/km².

  3. Hiện trạng tài nguyên nước dưới đất
    Nguồn nước ngầm tại lưu vực chủ yếu tập trung ở các tầng chứa nước bazan và các tầng chứa nước lỗ hổng, với độ sâu khai thác trung bình từ 50 đến 150 m. Chất lượng nước ngầm bị ảnh hưởng bởi hoạt động khai thác và ô nhiễm từ các nguồn thải chưa được xử lý triệt để.
    Các trạm quan trắc nước ngầm cho thấy sự biến động về mực nước và chất lượng nước theo mùa, đặc biệt là vào mùa khô, mực nước ngầm giảm mạnh, gây khó khăn cho sản xuất nông nghiệp và sinh hoạt.

  4. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và hoạt động con người
    Biến đổi khí hậu làm gia tăng tần suất và cường độ các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán kéo dài, lũ lụt bất thường. Hoạt động phát triển kinh tế - xã hội, khai thác tài nguyên nước chưa hợp lý đã làm suy giảm chất lượng và số lượng tài nguyên nước, gây ra các vấn đề về an ninh nguồn nước và môi trường sinh thái.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của hiện trạng tài nguyên nước tại lưu vực sông Ba tỉnh Gia Lai là do sự kết hợp giữa đặc điểm địa hình đồi núi, khí hậu nhiệt đới gió mùa phân hóa rõ rệt và tác động của biến đổi khí hậu toàn cầu. Sự phân bố không đều của lượng mưa và dòng chảy theo mùa dẫn đến tình trạng thiếu hụt nước vào mùa khô và lũ lụt vào mùa mưa.

So sánh với các nghiên cứu tại các lưu vực sông khác trong khu vực Tây Nguyên và miền Trung, lưu vực sông Ba có mật độ mạng lưới sông suối cao hơn, nhưng cũng chịu ảnh hưởng nặng nề hơn bởi biến đổi khí hậu và khai thác tài nguyên nước chưa bền vững. Các biểu đồ biến động dòng chảy và lượng mưa theo năm cho thấy xu hướng giảm dần lượng nước mặt vào mùa khô và tăng cường lũ lụt vào mùa mưa, phản ánh sự mất cân bằng trong quản lý nguồn nước.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách quản lý tài nguyên nước phù hợp, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng và các bên liên quan về tầm quan trọng của bảo vệ tài nguyên nước trong bối cảnh biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống quan trắc tài nguyên nước
    Đẩy mạnh đầu tư nâng cấp các trạm quan trắc thủy văn, khí tượng và nước ngầm trên lưu vực nhằm thu thập dữ liệu chính xác, kịp thời phục vụ công tác quản lý. Chủ thể thực hiện: Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Gia Lai, thời gian: 2023-2025.

  2. Phát triển quy hoạch sử dụng tài nguyên nước tổng hợp và bền vững
    Áp dụng mô hình quản lý tổng hợp tài nguyên nước (IWRM) để cân đối nhu cầu sử dụng nước giữa các ngành, hạn chế khai thác quá mức, bảo vệ nguồn nước mặt và nước ngầm. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh Gia Lai phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường, thời gian: 2023-2026.

  3. Thực hiện các biện pháp bảo vệ và phục hồi môi trường nguồn nước
    Kiểm soát và xử lý các nguồn thải ô nhiễm, xây dựng các khu bảo tồn nguồn nước, phục hồi rừng đầu nguồn nhằm duy trì chất lượng nước và cân bằng sinh thái. Chủ thể thực hiện: Các ngành chức năng, cộng đồng dân cư, thời gian: 2023-2028.

  4. Nâng cao nhận thức và năng lực quản lý tài nguyên nước cho cộng đồng và cán bộ quản lý
    Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền về bảo vệ tài nguyên nước, sử dụng nước tiết kiệm và hiệu quả. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các tổ chức xã hội, thời gian: liên tục từ 2023.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài nguyên nước và môi trường
    Giúp hiểu rõ hiện trạng tài nguyên nước, các yếu tố ảnh hưởng và giải pháp quản lý phù hợp để xây dựng chính sách và kế hoạch phát triển bền vững.

  2. Nhà nghiên cứu và học viên ngành tài nguyên môi trường, thủy lợi
    Cung cấp dữ liệu thực tiễn, phương pháp phân tích và mô hình nghiên cứu để phục vụ công tác học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và cộng đồng dân cư tại lưu vực sông Ba
    Nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của bảo vệ tài nguyên nước, từ đó tham gia tích cực vào các hoạt động bảo vệ môi trường và sử dụng nước hợp lý.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực nông nghiệp, thủy lợi và phát triển đô thị
    Tham khảo để điều chỉnh hoạt động sản xuất, đầu tư phù hợp với điều kiện tài nguyên nước, giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao tài nguyên nước lưu vực sông Ba lại bị suy giảm?
    Do sự gia tăng dân số, phát triển kinh tế - xã hội, khai thác nước chưa hợp lý và biến đổi khí hậu làm thay đổi lượng mưa và dòng chảy, gây ra thiếu hụt nước vào mùa khô và lũ lụt vào mùa mưa.

  2. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá tài nguyên nước?
    Sử dụng số liệu thủy văn, khí tượng từ các trạm quan trắc, phân tích thống kê, mô hình cân bằng thủy văn và GIS để đánh giá phân bố không gian và biến động theo thời gian.

  3. Giải pháp nào hiệu quả nhất để bảo vệ tài nguyên nước tại lưu vực?
    Quản lý tổng hợp tài nguyên nước, xây dựng hệ thống quan trắc hiện đại, kiểm soát ô nhiễm, phục hồi môi trường và nâng cao nhận thức cộng đồng là các giải pháp đồng bộ và hiệu quả.

  4. Lưu vực sông Ba có đặc điểm khí hậu như thế nào?
    Khí hậu nhiệt đới gió mùa, phân hóa rõ rệt giữa mùa mưa và mùa khô, lượng mưa trung bình năm khoảng 1.720 mm, nhiệt độ trung bình từ 22 đến 26 độ C, độ ẩm tương đối khoảng 80-83%.

  5. Ai nên sử dụng kết quả nghiên cứu này?
    Cán bộ quản lý, nhà nghiên cứu, cộng đồng dân cư, doanh nghiệp liên quan đến tài nguyên nước và môi trường tại tỉnh Gia Lai và các vùng lân cận.

Kết luận

  • Đã đánh giá toàn diện hiện trạng tài nguyên nước mặt và nước dưới đất tại lưu vực sông Ba tỉnh Gia Lai trong giai đoạn 2000-2019, xác định các yếu tố ảnh hưởng chính và xu hướng biến đổi.
  • Phân tích đặc điểm địa hình, khí hậu, mạng lưới sông suối và nguồn nước ngầm, làm rõ sự phân bố không đều và biến động theo mùa, năm.
  • Nhận diện các thách thức do biến đổi khí hậu và hoạt động khai thác chưa bền vững gây ra cho tài nguyên nước.
  • Đề xuất các giải pháp quản lý tổng hợp, bảo vệ môi trường và nâng cao nhận thức nhằm phát triển bền vững tài nguyên nước.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm hoàn thiện hệ thống quan trắc, xây dựng quy hoạch chi tiết và triển khai các chương trình đào tạo, tuyên truyền.

Luận văn mong muốn đóng góp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý tài nguyên nước tại tỉnh Gia Lai, đồng thời kêu gọi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, nhà khoa học và cộng đồng trong việc bảo vệ nguồn nước quý giá này.