Tổng quan nghiên cứu

Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) là một trong những nguồn thu chủ lực của ngân sách nhà nước (NSNN), chiếm trên 20% tổng thu nội địa tại Việt Nam. Tuy nhiên, tình trạng gian lận thuế TNDN và chuyển giá trong các tập đoàn kinh tế tư nhân đang diễn ra phức tạp, gây thất thu lớn cho NSNN. Theo báo cáo của Tổng cục Thuế, giai đoạn 2013-2021 đã phát hiện hơn 642.000 doanh nghiệp vi phạm thuế TNDN với tổng số thuế truy thu lên đến gần 36.000 tỷ đồng. Năm 2023, ngành Thuế đã thanh tra, kiểm tra 892 doanh nghiệp có giao dịch liên kết, truy thu và phạt hơn 1.974 tỷ đồng, giảm lỗ 18.116 tỷ đồng.

Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng gian lận thuế TNDN và chuyển giá trong các tập đoàn kinh tế tư nhân tại Việt Nam từ năm 2017 đến 2023, nhằm hệ thống hóa các vấn đề lý luận, phân tích số liệu thực tiễn và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật thuế TNDN để nâng cao hiệu quả quản lý, hạn chế gian lận thuế. Nghiên cứu có phạm vi tập trung vào các tập đoàn kinh tế tư nhân trong nước, đặc biệt tại các địa bàn trọng điểm như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan quản lý thuế trong việc hoàn thiện chính sách, đồng thời hỗ trợ doanh nghiệp nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật thuế, góp phần đảm bảo công bằng xã hội và phát triển kinh tế bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết thuế trực thu và lý thuyết chuyển giá. Lý thuyết thuế trực thu nhấn mạnh vai trò của thuế TNDN trong việc đảm bảo nguồn thu NSNN, điều tiết kinh tế vĩ mô và thúc đẩy công bằng xã hội. Lý thuyết chuyển giá tập trung vào hành vi định giá không theo thị trường giữa các công ty liên kết nhằm tối thiểu hóa nghĩa vụ thuế.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm:

  • Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN)
  • Gian lận thuế TNDN
  • Chuyển giá
  • Giao dịch liên kết
  • Ưu đãi thuế và chính sách thuế suất

Ngoài ra, mô hình quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết được áp dụng để phân tích các hành vi gian lận và chuyển giá trong tập đoàn kinh tế tư nhân.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp và phân tích định lượng, dựa trên số liệu từ Tổng cục Thuế, Bộ Tài chính, Kiểm toán Nhà nước và các báo cáo thanh tra, kiểm tra thuế giai đoạn 2017-2023. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 800 doanh nghiệp có giao dịch liên kết được thanh tra, kiểm tra trong giai đoạn này.

Phương pháp chọn mẫu là phương pháp chọn mẫu phi xác suất, tập trung vào các doanh nghiệp có dấu hiệu gian lận thuế và chuyển giá được cơ quan thuế phát hiện. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ vi phạm giữa các loại hình doanh nghiệp, cũng như phân tích các trường hợp điển hình.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2023 đến đầu năm 2024, bao gồm thu thập số liệu, phân tích thực trạng, đánh giá chính sách pháp luật và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ doanh nghiệp vi phạm thuế TNDN tăng mạnh: Giai đoạn 2013-2021, số doanh nghiệp vi phạm tăng từ khoảng 31.900 lên hơn 40.900 doanh nghiệp, tương ứng với số thuế truy thu tăng từ 10.842 tỷ đồng lên 40.915 tỷ đồng, chiếm khoảng 0,37% tổng thu thuế năm 2013 và tăng lên đáng kể trong các năm sau.

  2. Gian lận thuế qua chuyển giá phổ biến trong tập đoàn kinh tế tư nhân: Thanh tra, kiểm tra tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh cho thấy các hành vi chuyển giá như nâng khống giá trị tài sản góp vốn, xác định giá chuyển nhượng không phù hợp với thị trường, chi phí quản lý và quảng cáo bị thổi phồng. Năm 2023, Cục Thuế Hà Nội đã xử lý 48 doanh nghiệp, truy thu và phạt tổng cộng 125 tỷ đồng, giảm lỗ 100,2 tỷ đồng.

  3. Các dấu hiệu gian lận điển hình: Doanh nghiệp báo cáo lỗ liên tục nhiều năm nhưng vẫn mở rộng đầu tư, tỷ suất lợi nhuận thấp hơn mức trung bình ngành, giao dịch mua bán qua các công ty "ma", sử dụng hóa đơn giả, chi phí không hợp lý như chi phí lãi vay vượt quy định, chi phí quảng cáo và dịch vụ không chứng minh được.

  4. Hạn chế trong chính sách và quản lý: Pháp luật hiện hành chưa có quy định chi tiết, đồng bộ về chống chuyển giá và gian lận thuế, thiếu cơ sở dữ liệu về khung giá và tỷ suất lợi nhuận hợp lý theo ngành, công tác phối hợp giữa các cơ quan còn yếu, đội ngũ cán bộ thuế chưa đáp ứng đủ yêu cầu nghiệp vụ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng gian lận thuế và chuyển giá là do hệ thống pháp luật chưa hoàn chỉnh, các quy định ưu đãi thuế chưa được kiểm soát chặt chẽ, tạo kẽ hở cho doanh nghiệp lợi dụng. So với các nghiên cứu trong khu vực, tỷ lệ vi phạm và số tiền truy thu tại Việt Nam tương đối cao, phản ánh sự phức tạp trong quản lý thuế đối với các tập đoàn kinh tế tư nhân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng tăng số doanh nghiệp vi phạm và số tiền truy thu qua các năm, bảng phân loại các hình thức gian lận phổ biến và số liệu xử lý vi phạm theo từng loại hình doanh nghiệp.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ thực trạng và nguyên nhân, từ đó cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách thuế, nâng cao hiệu quả quản lý thuế, góp phần bảo đảm công bằng xã hội và phát triển kinh tế bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Điều chỉnh thuế suất TNDN theo lộ trình: Giảm thuế suất từ 20% xuống 18% hoặc 15% trong giai đoạn 2024-2026 nhằm hỗ trợ doanh nghiệp phục hồi sau dịch, đồng thời hạn chế động cơ gian lận thuế.

  2. Thu hẹp ưu đãi thuế không hợp lý: Rà soát và thu hẹp các chính sách ưu đãi thuế để giảm chênh lệch thuế suất giữa các vùng và ngành, hạn chế hành vi chuyển giá và trốn thuế.

  3. Cụ thể hóa quy định về chi phí được trừ: Xây dựng danh mục chi phí được trừ và không được trừ rõ ràng, minh bạch, giúp doanh nghiệp và cơ quan thuế dễ dàng áp dụng, giảm thiểu tranh chấp.

  4. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra: Đẩy mạnh thanh tra chuyên đề đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết, sử dụng công nghệ thông tin để phát hiện sớm các dấu hiệu gian lận.

  5. Nâng cao năng lực cán bộ thuế và phối hợp liên ngành: Đào tạo chuyên sâu về chống chuyển giá, xây dựng bộ phận chuyên trách, tăng cường phối hợp giữa các cơ quan thuế, công an, kiểm toán để xử lý hiệu quả các vụ việc vi phạm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý thuế: Nghiên cứu giúp hoàn thiện chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý thuế, đặc biệt trong kiểm soát giao dịch liên kết và chống chuyển giá.

  2. Doanh nghiệp, đặc biệt tập đoàn kinh tế tư nhân: Hiểu rõ các quy định pháp luật về thuế TNDN, nhận diện các hành vi gian lận để tuân thủ pháp luật, tránh rủi ro pháp lý.

  3. Chuyên gia tư vấn thuế và kế toán: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để tư vấn chính xác, hỗ trợ doanh nghiệp trong việc kê khai, quyết toán thuế đúng quy định.

  4. Nhà nghiên cứu và học viên ngành kinh tế, luật: Tài liệu tham khảo về quản lý thuế, chính sách thuế và các vấn đề liên quan đến gian lận thuế, chuyển giá trong doanh nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Gian lận thuế TNDN là gì?
    Gian lận thuế TNDN là hành vi cố ý làm sai lệch nghĩa vụ thuế phải nộp, như khai giảm doanh thu, tăng chi phí không hợp pháp để giảm số thuế phải nộp cho NSNN.

  2. Chuyển giá ảnh hưởng thế nào đến thuế TNDN?
    Chuyển giá là việc định giá giao dịch giữa các công ty liên kết không theo giá thị trường nhằm chuyển lợi nhuận sang nơi có thuế suất thấp, làm giảm số thuế TNDN phải nộp.

  3. Các dấu hiệu nhận biết doanh nghiệp có hành vi chuyển giá?
    Doanh nghiệp báo cáo lỗ liên tục nhưng vẫn mở rộng đầu tư, tỷ suất lợi nhuận thấp hơn ngành, giao dịch mua bán qua công ty "ma", chi phí quảng cáo và dịch vụ không minh bạch.

  4. Pháp luật Việt Nam đã có những quy định nào về chống chuyển giá?
    Nghị định 132/2020/NĐ-CP quy định quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết, thay thế Nghị định 20/2017/NĐ-CP, nhằm tăng cường kiểm soát chuyển giá và gian lận thuế.

  5. Làm thế nào để doanh nghiệp tuân thủ tốt hơn quy định thuế TNDN?
    Doanh nghiệp cần nâng cao công tác hạch toán kế toán, tuân thủ quy định về hóa đơn chứng từ, cập nhật chính sách thuế mới, và phối hợp chặt chẽ với cơ quan thuế trong kê khai, quyết toán.

Kết luận

  • Thuế TNDN là nguồn thu quan trọng của NSNN, nhưng gian lận thuế và chuyển giá trong tập đoàn kinh tế tư nhân gây thất thu lớn.
  • Tỷ lệ doanh nghiệp vi phạm và số tiền truy thu tăng mạnh trong giai đoạn 2017-2023, đặc biệt qua các giao dịch liên kết.
  • Các hành vi gian lận phổ biến gồm khai giảm doanh thu, tăng chi phí không hợp pháp, chuyển giá qua các công ty con và công ty "ma".
  • Hệ thống pháp luật hiện hành còn nhiều hạn chế, cần hoàn thiện chính sách thuế và nâng cao năng lực quản lý thuế.
  • Đề xuất giảm thuế suất theo lộ trình, thu hẹp ưu đãi thuế, cụ thể hóa chi phí được trừ, tăng cường thanh tra và đào tạo cán bộ thuế.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất, xây dựng cơ sở dữ liệu quản lý giao dịch liên kết, tăng cường phối hợp liên ngành và áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý thuế.

Call to action: Các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và chuyên gia cần phối hợp chặt chẽ để nâng cao hiệu quả quản lý thuế, đảm bảo công bằng và phát triển bền vững nền kinh tế Việt Nam.