Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI với sự bùng nổ của cuộc cách mạng công nghệ 4.0 và nền kinh tế tri thức phát triển mạnh mẽ, việc đào tạo nguồn nhân lực có phẩm chất và năng lực tư duy toàn diện trở thành nhiệm vụ cấp bách của ngành giáo dục. Theo Luật Giáo dục 2015, phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và tư duy sáng tạo của người học, đồng thời bồi dưỡng năng lực tự học và lòng say mê học tập. Tuy nhiên, thực trạng dạy học truyền thống tại các trường phổ thông hiện nay vẫn chiếm ưu thế, hạn chế sự phát huy năng lực tự học của học sinh.

Chủ đề "Phân số" lớp 6 là một nội dung trọng tâm trong chương trình Toán trung học cơ sở, có tính đơn giản, dễ tiếp cận, thuận lợi cho việc phát triển năng lực tự học của học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại Trường Trung học cơ sở Cộng Hòa, Quốc Oai, Hà Nội, với 132 học sinh lớp 6, trong khoảng thời gian từ tháng 11/2022 đến tháng 4/2023. Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng và kiểm nghiệm các biện pháp dạy học chủ đề phân số theo hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 6, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học. Qua đó, góp phần nâng cao hiệu quả học tập môn Toán và phát triển năng lực tự học bền vững cho học sinh trung học cơ sở.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về năng lực và năng lực tự học. Theo OECD, năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp trong bối cảnh cụ thể, bao gồm năng lực chung và năng lực chuyên môn. Mô hình bốn thành phần năng lực của UNESCO gồm năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể được vận dụng để phân tích cấu trúc năng lực tự học.

Khái niệm năng lực tự học được hiểu là khả năng tự giác, tích cực, chủ động trong việc xác định nhiệm vụ học tập, xây dựng kế hoạch, tìm kiếm nguồn lực và tự đánh giá kết quả học tập. Các năng lực hình thành năng lực tự học bao gồm: năng lực nhận biết và phát hiện vấn đề, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực xác định kết luận đúng, năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn và năng lực đánh giá, tự đánh giá.

Ngoài ra, nghiên cứu cũng tham khảo các lý thuyết về động cơ học tập, hứng thú học tập và phương pháp dạy học phát triển năng lực tự học, đặc biệt là các phương pháp kích thích hứng thú, tổ chức hoạt động nhóm, sử dụng sơ đồ tư duy và dạy học phân hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu lý luận về giáo dục học, tâm lý học, chương trình sách giáo khoa Toán lớp 6, khảo sát thực trạng tại Trường Trung học cơ sở Cộng Hòa.

Phương pháp điều tra được thực hiện qua phiếu hỏi khảo sát 32 giáo viên và 135 học sinh lớp 6 về thực trạng dạy học và tự học chủ đề phân số. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường với lớp thực nghiệm và lớp đối chứng nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp dạy học đề xuất.

Cỡ mẫu gồm 32 giáo viên và 135 học sinh lớp 6, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại trường. Phân tích số liệu sử dụng phần mềm Excel để tính toán trung bình cộng, phương sai, độ lệch chuẩn và hệ số tin cậy. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 11/2022 đến tháng 4/2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học tự học của giáo viên: Khoảng 46,9% giáo viên thường xuyên sử dụng biện pháp tạo hứng thú cho học sinh trong mỗi tiết học để kích thích tự học; 50% hướng dẫn học sinh sử dụng sách giáo khoa và tài liệu tham khảo. Tuy nhiên, chỉ khoảng 40,6% giáo viên thường xuyên hướng dẫn học sinh tự lập kế hoạch học tập và tự đánh giá kết quả học tập. Khó khăn lớn nhất là kiểm soát việc tự học của học sinh (62,5%) và hướng dẫn giải quyết vấn đề (68,9%).

  2. Nhận thức và thực hành tự học của học sinh: 72,6% học sinh hiểu tự học là quá trình tự học ở nhà qua bài tập và tài liệu; 47% cho rằng tự học là cần thiết và 31,6% rất cần thiết. Tần suất tự học môn Toán: 66,7% thỉnh thoảng tự học, 10,3% thường xuyên, 17,1% chỉ học khi có kiểm tra, 5,9% không tự học. Phương pháp tự học phổ biến là học nguyên văn bài giảng (58,1%), học vở ghi kết hợp đọc sách (48,7%), học theo ý cơ bản (74,3%). Tuy nhiên, 58,1% không lập sơ đồ tư duy, 71,8% không tìm giáo viên hoặc bạn bè để giải đáp thắc mắc.

  3. Khó khăn trong tự học: 72,6% học sinh chưa có phương pháp học tập hiệu quả; 81,5% thiếu biện pháp kiểm tra, đánh giá; 59,3% chưa có kế hoạch học tập phù hợp; 22,2% thiếu tài liệu học tập.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng các biện pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực tự học, lớp thực nghiệm có điểm trung bình kiểm tra cao hơn lớp đối chứng khoảng 15%, kỹ năng lập kế hoạch và tự đánh giá của học sinh được cải thiện rõ rệt (tăng từ khoảng 40% lên trên 75% mức độ đạt).

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã chú trọng đến việc tạo hứng thú và hướng dẫn sử dụng tài liệu, nhưng còn hạn chế trong việc hỗ trợ học sinh tự lập kế hoạch và tự đánh giá, điều này ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực tự học. Học sinh có nhận thức đúng về tầm quan trọng của tự học nhưng chưa thực sự chủ động và đa dạng trong phương pháp tự học, phần lớn vẫn dựa vào cách học truyền thống.

Khó khăn về phương pháp học tập và thiếu kiểm tra, đánh giá là nguyên nhân chính khiến năng lực tự học của học sinh chưa phát triển tối ưu. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển năng lực tự học cần sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên, học sinh và môi trường giáo dục, đồng thời áp dụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực.

Việc áp dụng các biện pháp như tạo hứng thú đầu giờ bằng câu hỏi và trò chơi, sử dụng sơ đồ tư duy, tổ chức học nhóm và dạy học phân hóa đã góp phần nâng cao động cơ học tập, phát triển kỹ năng tự học và cải thiện kết quả học tập môn Toán. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, biểu đồ mức độ đạt kỹ năng tự học trước và sau thực nghiệm, giúp minh họa rõ hiệu quả của các biện pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học phát triển năng lực tự học: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ thuật hướng dẫn học sinh lập kế hoạch, tự đánh giá và giải quyết vấn đề trong học tập. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên thường xuyên áp dụng các biện pháp này lên trên 70% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, nhà trường.

  2. Xây dựng và áp dụng các hoạt động kích thích hứng thú học tập: Giáo viên nên linh hoạt sử dụng các trò chơi, câu hỏi gợi mở, sơ đồ tư duy và tình huống thực tế trong mỗi tiết học để tạo động lực tự học cho học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh tích cực tham gia học tập lên 80% trong 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn, tổ chuyên môn.

  3. Phát triển kỹ năng tự học cho học sinh qua các bài tập phân hóa và học nhóm: Thiết kế phiếu học tập phù hợp với năng lực từng nhóm học sinh, tổ chức hoạt động nhóm để học sinh trao đổi, hỗ trợ lẫn nhau. Mục tiêu nâng cao kỹ năng tự học và hợp tác nhóm cho 90% học sinh trong năm học. Chủ thể thực hiện: Giáo viên, học sinh.

  4. Xây dựng hệ thống kiểm tra, đánh giá và phản hồi hiệu quả: Áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng, bao gồm tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng và đánh giá của giáo viên nhằm giúp học sinh nhận biết điểm mạnh, điểm yếu và điều chỉnh phương pháp học tập. Mục tiêu 85% học sinh có khả năng tự đánh giá chính xác trong 1 năm học. Chủ thể thực hiện: Nhà trường, giáo viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán trung học cơ sở: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp cụ thể để phát triển năng lực tự học cho học sinh qua chủ đề phân số, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và đổi mới phương pháp dạy học.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và triển khai các chương trình phát triển năng lực học sinh phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Toán: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu, phát triển các đề tài liên quan đến phương pháp dạy học tích cực và phát triển năng lực tự học.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về vai trò của năng lực tự học và các phương pháp hỗ trợ con em phát triển kỹ năng tự học hiệu quả tại nhà và trường học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực tự học là gì và tại sao quan trọng?
    Năng lực tự học là khả năng tự giác, tích cực trong việc xác định mục tiêu, lập kế hoạch, tìm kiếm tài liệu và tự đánh giá kết quả học tập. Đây là năng lực cốt lõi giúp học sinh thích nghi với sự thay đổi nhanh chóng của xã hội và phát triển bền vững trong học tập và cuộc sống.

  2. Các biện pháp nào giúp phát triển năng lực tự học cho học sinh lớp 6?
    Các biện pháp hiệu quả gồm tạo hứng thú học tập qua trò chơi và câu hỏi gợi mở, sử dụng sơ đồ tư duy, tổ chức học nhóm, dạy học phân hóa phù hợp với năng lực học sinh và hướng dẫn kỹ năng lập kế hoạch, tự đánh giá.

  3. Làm thế nào để giáo viên kiểm soát và hỗ trợ việc tự học của học sinh?
    Giáo viên cần thường xuyên theo dõi tiến trình tự học của học sinh, hướng dẫn phương pháp học tập hiệu quả, tổ chức các hoạt động tương tác, đồng thời áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng để phản hồi kịp thời.

  4. Tại sao học sinh còn gặp khó khăn trong việc tự học môn Toán?
    Nguyên nhân chính là thiếu phương pháp học tập hiệu quả, thiếu tài liệu phù hợp, chưa có kế hoạch học tập rõ ràng và thiếu sự kiểm tra, đánh giá hỗ trợ từ giáo viên và gia đình.

  5. Làm sao phụ huynh có thể hỗ trợ con phát triển năng lực tự học?
    Phụ huynh nên tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích con tự lập kế hoạch học tập, hỗ trợ tìm kiếm tài liệu, đồng hành trong quá trình học và phối hợp với nhà trường để theo dõi tiến bộ của con.

Kết luận

  • Năng lực tự học là yếu tố then chốt trong phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay.
  • Thực trạng dạy học và tự học tại Trường Trung học cơ sở Cộng Hòa cho thấy còn nhiều hạn chế về phương pháp và kỹ năng tự học của học sinh.
  • Các biện pháp dạy học chủ đề phân số theo hướng phát triển năng lực tự học đã được xây dựng và kiểm nghiệm, mang lại hiệu quả tích cực trong nâng cao kết quả học tập và kỹ năng tự học.
  • Việc áp dụng đồng bộ các biện pháp như tạo hứng thú, tổ chức học nhóm, dạy học phân hóa và hướng dẫn kỹ năng tự học là cần thiết để phát triển năng lực tự học cho học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực tự học cần được triển khai rộng rãi, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng áp dụng.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các biện pháp đã đề xuất, đồng thời tổ chức các khóa đào tạo nâng cao năng lực sư phạm nhằm phát huy tối đa hiệu quả dạy học phát triển năng lực tự học cho học sinh.