Nghiên cứu về chuỗi giá trị toàn cầu và việc làm nữ giới ở các nước Đông Nam Á

• Tác giả: Linh Thuy Pham
• Người hướng dẫn: Prof. Yothin Jinjarak
• Trường học: Victoria University of Wellington
• Chuyên ngành: Doctor of Philosophy
• Đề tài: Global Value Chains and Female Employment: The Evidence from Vietnam
• Loại tài liệu: thesis
• Năm xuất bản: 2022
• Địa điểm: Wellington

• LIST OF TABLES
• LIST OF FIGURES
• 1. CHƯƠNG 1: INTRODUCTION
• 2. CHƯƠNG 2: GLOBAL VALUE CHAINS AND FEMALE EMPLOYMENT: THE EVIDENCE FROM VIETNAM
• 3. CHƯƠNG 3: TRADE EXPOSURE AND LABOUR MARKET: EVIDENCE FROM VIETNAM’S HOUSEHOLD DATA
• 4. CHƯƠNG 4: INSTITUTIONAL SIMILARITY AND GLOBAL VALUE CHAINS IN SOUTHEAST ASIAN COUNTRIES
• 5. CHƯƠNG 5: CONCLUSION
• ACKNOWLEDGEMENTS

I. Chuỗi giá trị toàn cầu GVC và tổng quan về việc làm nữ

Chuỗi giá trị toàn cầu (GVC) ngày càng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế toàn cầu, đặc biệt là ở các nước đang phát triển như Việt Nam. Sự tham gia vào GVC mang lại cơ hội tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và nâng cao năng lực cạnh tranh. Tuy nhiên, tác động của GVC không đồng đều, và một trong những khía cạnh cần xem xét kỹ lưỡng là ảnh hưởng đến việc làm của nữ giới. Việt Nam, với vai trò là một trung tâm sản xuất gia công và xuất khẩu, là một ví dụ điển hình để nghiên cứu mối liên hệ này. Nghiên cứu của Phạm Thúy Linh (2022) nhấn mạnh sự cần thiết phải đánh giá cả cơ hội và thách thức mà GVC mang lại cho lao động nữ, đặc biệt là trong bối cảnh tự động hóa và chuyển đổi kỹ thuật số. Việc hiểu rõ những tác động này là quan trọng để xây dựng các chính sách phù hợp, đảm bảo rằng phụ nữ có thể hưởng lợi đầy đủ từ quá trình hội nhập kinh tế toàn cầu.

1.1. Định nghĩa chuỗi giá trị toàn cầu và các thành phần chính

Chuỗi giá trị toàn cầu (GVC) là một mạng lưới quốc tế phức tạp bao gồm các hoạt động khác nhau từ thiết kế, sản xuất, tiếp thị, phân phối đến hỗ trợ người tiêu dùng. Các công ty tham gia vào GVC thường chuyên môn hóa vào một hoặc một vài giai đoạn trong chuỗi, tận dụng lợi thế so sánh của từng quốc gia. Theo Borin & Mancini (2019), phân tích GVC cần xem xét cả liên kết ngược (backward linkages) – giá trị gia tăng nước ngoài trong xuất khẩu – và liên kết xuôi (forward linkages) – giá trị gia tăng trong nước được xuất khẩu để chế biến tiếp. Việc hiểu rõ cấu trúc và hoạt động của GVC là nền tảng để đánh giá tác động của nó đến thị trường lao động.

1.2. Vai trò của Việt Nam trong chuỗi giá trị toàn cầu hiện nay

Việt Nam đã nổi lên như một trung tâm sản xuất quan trọng trong GVC, đặc biệt trong các ngành dệt may, da giày và điện tử. Lợi thế cạnh tranh của Việt Nam bao gồm chi phí lao động thấp, vị trí địa lý chiến lược và chính sách mở cửa kinh tế. Tuy nhiên, phần lớn các hoạt động của Việt Nam trong GVC vẫn tập trung vào các công đoạn gia công, lắp ráp có giá trị gia tăng thấp. Để nâng cao vị thế trong GVC, Việt Nam cần đầu tư vào công nghệ, nâng cao kỹ năng cho người lao động và xây dựng thương hiệu riêng. Nghiên cứu của Phạm (2022) chỉ ra rằng việc nâng cấp chuỗi giá trị là yếu tố then chốt để Việt Nam đạt được tăng trưởng bền vững và bao trùm.

II. Tác động của GVC Cơ hội và thách thức cho việc làm nữ giới

Việc tham gia vào GVC mang lại cả cơ hội và thách thức cho việc làm của nữ giới tại Việt Nam. Một mặt, GVC tạo ra nhiều việc làm mới, đặc biệt trong các ngành thâm dụng lao động như dệt may và da giày, nơi phụ nữ chiếm tỷ lệ lớn. Mặt khác, GVC cũng đặt ra yêu cầu cao hơn về kỹ năng, và phụ nữ có thể gặp khó khăn trong việc cạnh tranh với nam giới ở các vị trí quản lý và kỹ thuật cao. Nghiên cứu của Phạm (2022) cho thấy GVC có xu hướng làm tăng việc làm cho lao động nữ không có kỹ năng, nhưng lại giảm việc làm cho lao động nữ có kỹ năng. Điều này cho thấy nguy cơ phân hóa thị trường lao động và gia tăng bất bình đẳng giới. Việc giải quyết những thách thức này đòi hỏi sự can thiệp chính sách chủ động, bao gồm đầu tư vào giáo dục và đào tạo nghề, hỗ trợ phụ nữ khởi nghiệp và thúc đẩy bình đẳng giới trong lực lượng lao động.

2.1. GVC và sự gia tăng việc làm nữ giới trong các ngành thâm dụng lao động

Các ngành thâm dụng lao động như dệt may, da giày và lắp ráp điện tử thường là những ngành hưởng lợi nhiều nhất từ GVC. Tại Việt Nam, các ngành này sử dụng một lượng lớn lao động nữ, đặc biệt là ở các khu công nghiệp và khu chế xuất. Việc gia tăng việc làm trong các ngành này mang lại thu nhập và cơ hội kinh tế cho nhiều phụ nữ, góp phần nâng cao vị thế của họ trong gia đình và xã hội. Tuy nhiên, các công việc này thường có mức lương thấp, điều kiện làm việc không đảm bảo và ít cơ hội thăng tiến. Cần có các biện pháp để cải thiện điều kiện làm việc và tăng cường quyền lợi cho lao động nữ trong các ngành này.

2.2. Thách thức về kỹ năng và phân hóa giới tính trong thị trường lao động GVC

GVC đặt ra yêu cầu cao hơn về kỹ năng, đặc biệt là trong các công đoạn sản xuất phức tạp và các hoạt động quản lý. Phụ nữ có thể gặp khó khăn trong việc đáp ứng những yêu cầu này do rào cản về giáo dục, đào tạo và kinh nghiệm làm việc. Theo nghiên cứu của Phạm (2022), GVC có xu hướng làm giảm việc làm cho lao động nữ có kỹ năng và tăng việc làm cho lao động nữ không có kỹ năng. Điều này dẫn đến sự phân hóa giới tính trong thị trường lao động, với phụ nữ tập trung ở các công việc có giá trị gia tăng thấp và ít cơ hội thăng tiến. Cần có các chính sách để thu hẹp khoảng cách kỹ năng giữa nam và nữ, tạo điều kiện cho phụ nữ tiếp cận các cơ hội đào tạo và thăng tiến.

2.3. Tác động của tự động hóa và công nghệ mới đến việc làm nữ giới

Sự phát triển của tự động hóa và công nghệ mới đang thay đổi cấu trúc của GVC và tác động đến nhu cầu lao động. Các công việc lặp đi lặp lại và có tính chất thủ công có nguy cơ bị thay thế bởi máy móc, ảnh hưởng lớn đến lao động nữ, vốn chiếm tỷ lệ cao trong các công việc này. Theo Phạm (2022), các công ty tham gia GVC sử dụng nhiều công nghệ hơn có xu hướng thuê ít lao động nữ hơn. Điều này cho thấy tự động hóa có thể làm gia tăng bất bình đẳng giới trong thị trường lao động. Cần có các giải pháp để hỗ trợ lao động nữ thích ứng với những thay đổi này, bao gồm đào tạo lại kỹ năng, khuyến khích học tập suốt đời và tạo ra các công việc mới trong các lĩnh vực công nghệ và dịch vụ.

III. Giải pháp Nâng cao kỹ năng thúc đẩy bình đẳng giới trong GVC

Để giảm thiểu những tác động tiêu cực và tận dụng tối đa cơ hội mà GVC mang lại cho việc làm của nữ giới, cần có một loạt các giải pháp đồng bộ. Trong đó, việc nâng cao kỹ năng cho lao động nữ là yếu tố then chốt. Điều này bao gồm đầu tư vào giáo dục, đào tạo nghề, và các chương trình học tập suốt đời. Bên cạnh đó, cần thúc đẩy bình đẳng giới trong lực lượng lao động, tạo điều kiện cho phụ nữ tiếp cận các vị trí quản lý và kỹ thuật cao. Các chính sách hỗ trợ phụ nữ khởi nghiệp và tiếp cận tài chính cũng đóng vai trò quan trọng. Nghiên cứu của Phạm (2022) nhấn mạnh sự cần thiết phải có sự phối hợp giữa chính phủ, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội để thực hiện những giải pháp này.

3.1. Đầu tư vào giáo dục và đào tạo nghề cho lao động nữ

Giáo dục và đào tạo nghề đóng vai trò quan trọng trong việc trang bị cho lao động nữ những kỹ năng cần thiết để cạnh tranh trong thị trường lao động GVC. Cần có các chương trình đào tạo phù hợp với nhu cầu của thị trường, tập trung vào các kỹ năng mềm, kỹ năng kỹ thuật và kỹ năng quản lý. Các chương trình đào tạo nên được thiết kế để đáp ứng nhu cầu của các ngành công nghiệp khác nhau và phải có tính linh hoạt để thích ứng với sự thay đổi của công nghệ. Ngoài ra, cần có các chính sách khuyến khích phụ nữ tham gia các chương trình đào tạo, đặc biệt là phụ nữ ở vùng nông thôn và các nhóm yếu thế.

3.2. Thúc đẩy bình đẳng giới trong tuyển dụng và thăng tiến

Bình đẳng giới trong tuyển dụng và thăng tiến là yếu tố quan trọng để đảm bảo rằng phụ nữ có cơ hội bình đẳng với nam giới trong thị trường lao động GVC. Cần có các chính sách chống phân biệt đối xử dựa trên giới tính trong quá trình tuyển dụng, trả lương và thăng tiến. Các công ty nên áp dụng các biện pháp để tạo ra một môi trường làm việc thân thiện và hỗ trợ phụ nữ, bao gồm cung cấp các dịch vụ chăm sóc trẻ em, tạo điều kiện làm việc linh hoạt và khuyến khích sự tham gia của phụ nữ vào các vị trí quản lý.

3.3. Hỗ trợ phụ nữ khởi nghiệp và tiếp cận tài chính

Khởi nghiệp là một con đường quan trọng để phụ nữ tạo ra việc làm và tăng thu nhập. Cần có các chính sách hỗ trợ phụ nữ khởi nghiệp, bao gồm cung cấp các dịch vụ tư vấn, đào tạo và hỗ trợ tài chính. Phụ nữ thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận tài chính do thiếu tài sản thế chấp và lịch sử tín dụng. Cần có các chương trình đặc biệt để cung cấp tín dụng cho phụ nữ khởi nghiệp, bao gồm các khoản vay nhỏ và các chương trình bảo lãnh tín dụng.

IV. Nghiên cứu điển hình Tác động GVC đến việc làm nữ trong ngành dệt may

Ngành dệt may là một trong những ngành quan trọng nhất trong GVC của Việt Nam, và cũng là ngành sử dụng nhiều lao động nữ nhất. Nghiên cứu điển hình về tác động của GVC đến việc làm của nữ giới trong ngành dệt may có thể cung cấp những hiểu biết sâu sắc về những cơ hội và thách thức mà GVC mang lại. Nghiên cứu nên tập trung vào các yếu tố như điều kiện làm việc, mức lương, cơ hội đào tạo và thăng tiến, và tác động của tự động hóa. Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để xây dựng các chính sách phù hợp, đảm bảo rằng phụ nữ có thể hưởng lợi đầy đủ từ sự phát triển của ngành dệt may.

4.1. Phân tích cấu trúc chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam

Việc phân tích cấu trúc chuỗi giá trị ngành dệt may Việt Nam giúp xác định các công đoạn sản xuất khác nhau và vai trò của lao động nữ trong từng công đoạn. Cần xem xét các yếu tố như nguồn cung nguyên liệu, quá trình sản xuất, kênh phân phối và thị trường tiêu thụ. Phân tích cũng cần đánh giá mức độ tham gia của các doanh nghiệp Việt Nam vào GVC và vai trò của họ trong việc tạo ra giá trị gia tăng.

4.2. Đánh giá điều kiện làm việc và mức lương của lao động nữ

Điều kiện làm việc và mức lương là những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của lao động nữ trong ngành dệt may. Cần đánh giá các yếu tố như thời gian làm việc, môi trường làm việc, an toàn lao động và quyền lợi của người lao động. Mức lương cần được so sánh với mức sống tối thiểu và mức lương trung bình của các ngành khác. Cần có các biện pháp để cải thiện điều kiện làm việc và tăng lương cho lao động nữ trong ngành dệt may.

4.3. Tác động của tự động hóa đến việc làm nữ trong ngành dệt may

Tự động hóa đang dần thay đổi ngành dệt may, với việc sử dụng máy móc và công nghệ mới ngày càng tăng. Điều này có thể dẫn đến mất việc làm cho lao động nữ, đặc biệt là trong các công đoạn sản xuất lặp đi lặp lại và có tính chất thủ công. Cần đánh giá tác động của tự động hóa đến việc làm của lao động nữ và đưa ra các giải pháp để hỗ trợ họ thích ứng với những thay đổi này.

V. Chính sách nhà nước và vai trò của tổ chức xã hội Hỗ trợ việc làm nữ

Chính sách của nhà nước và vai trò của các tổ chức xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ việc làm của nữ giới trong bối cảnh GVC. Nhà nước cần xây dựng và thực thi các chính sách khuyến khích bình đẳng giới trong thị trường lao động, tạo điều kiện cho phụ nữ tiếp cận giáo dục, đào tạo và tài chính. Các tổ chức xã hội có thể đóng vai trò trong việc nâng cao nhận thức về quyền của người lao động, cung cấp các dịch vụ hỗ trợ và đại diện cho quyền lợi của lao động nữ. Sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội là cần thiết để đạt được những kết quả tích cực.

5.1. Các chính sách hỗ trợ việc làm nữ hiện hành tại Việt Nam

Việt Nam đã có một số chính sách hỗ trợ việc làm nữ, bao gồm các chính sách khuyến khích doanh nghiệp tuyển dụng lao động nữ, hỗ trợ phụ nữ khởi nghiệp và cung cấp các dịch vụ chăm sóc trẻ em. Tuy nhiên, cần đánh giá hiệu quả của các chính sách này và đưa ra các điều chỉnh phù hợp để đáp ứng nhu cầu thực tế.

5.2. Vai trò của công đoàn trong bảo vệ quyền lợi lao động nữ

Công đoàn đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của lao động nữ, bao gồm quyền được trả lương công bằng, được làm việc trong môi trường an toàn và được hưởng các quyền lợi khác theo quy định của pháp luật. Cần tăng cường vai trò của công đoàn trong việc đại diện cho quyền lợi của lao động nữ và thúc đẩy bình đẳng giới trong thị trường lao động.

5.3. Sự tham gia của các tổ chức phi chính phủ trong hỗ trợ phụ nữ

Các tổ chức phi chính phủ (NGO) đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp các dịch vụ hỗ trợ cho phụ nữ, bao gồm tư vấn, đào tạo, hỗ trợ tài chính và đại diện pháp lý. Cần khuyến khích sự tham gia của các NGO trong việc hỗ trợ phụ nữ và tạo điều kiện cho họ hoạt động hiệu quả.

VI. Tương lai việc làm nữ Thích ứng GVC phát triển kỹ năng mới

Tương lai của việc làm nữ trong bối cảnh GVC phụ thuộc vào khả năng thích ứng với những thay đổi của thị trường lao động và phát triển các kỹ năng mới. Phụ nữ cần chủ động học hỏi, nâng cao trình độ và trang bị cho mình những kỹ năng cần thiết để cạnh tranh trong các công việc có giá trị gia tăng cao. Nhà nước và doanh nghiệp cần tạo điều kiện cho phụ nữ tiếp cận giáo dục, đào tạo và các cơ hội phát triển nghề nghiệp. Sự hợp tác giữa các bên liên quan là cần thiết để đảm bảo rằng phụ nữ có thể hưởng lợi đầy đủ từ quá trình hội nhập kinh tế toàn cầu.

6.1. Kỹ năng cần thiết cho lao động nữ trong kỷ nguyên số

Trong kỷ nguyên số, lao động nữ cần trang bị cho mình những kỹ năng mới, bao gồm kỹ năng kỹ thuật số, kỹ năng tư duy phản biện, kỹ năng giải quyết vấn đề và kỹ năng giao tiếp. Các kỹ năng này là cần thiết để thành công trong các công việc đòi hỏi sáng tạo, tư duy logic và khả năng làm việc độc lập.

6.2. Vai trò của học tập suốt đời trong việc duy trì khả năng cạnh tranh

Học tập suốt đời là yếu tố quan trọng để duy trì khả năng cạnh tranh trong thị trường lao động GVC. Phụ nữ cần chủ động học hỏi và cập nhật kiến thức mới, tham gia các khóa đào tạo ngắn hạn và các chương trình học trực tuyến để nâng cao trình độ và trang bị cho mình những kỹ năng mới.

6.3. Khuyến nghị chính sách để hỗ trợ lao động nữ thích ứng với GVC

Chính phủ cần đưa ra các chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào đào tạo và phát triển nguồn nhân lực nữ, tạo điều kiện cho phụ nữ tiếp cận các dịch vụ hỗ trợ việc làm và khuyến khích sự tham gia của phụ nữ vào các ngành công nghiệp mới nổi.