Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh kinh tế Việt Nam chịu ảnh hưởng nặng nề từ dịch bệnh và biến động chính trị toàn cầu, nhu cầu vốn của doanh nghiệp để phục hồi sản xuất kinh doanh ngày càng tăng. Theo Trung tâm Thông tin Tín dụng Quốc gia Việt Nam (CIC), hiện có khoảng 70% doanh nghiệp chưa tiếp cận được tín dụng do thiếu tài sản thế chấp phù hợp. Đặc biệt, phần lớn tài sản của doanh nghiệp là hàng hóa luân chuyển trong quá trình sản xuất kinh doanh, không phải bất động sản truyền thống. Tỷ lệ khoản vay có tài sản thế chấp là động sản hiện khoảng 30% và dự kiến tăng lên 45% trong vài năm tới theo ước tính của Tập đoàn Tài chính Quốc tế (IFC).

Luận văn tập trung nghiên cứu xử lý tài sản thế chấp là hàng hóa luân chuyển trong quá trình sản xuất kinh doanh tại Việt Nam, trong phạm vi thời gian từ năm 2015 đến 2023, dựa trên các quy định pháp luật hiện hành như Bộ luật Dân sự 2015, Luật Thi hành án Dân sự 2008 (sửa đổi 2022), Luật Đấu giá Tài sản 2016 và các nghị định, thông tư hướng dẫn. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích các quy định pháp luật, đánh giá thực trạng áp dụng, nhận diện các bất cập và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả xử lý tài sản thế chấp là hàng hóa luân chuyển, qua đó tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp tiếp cận vốn và giảm thiểu rủi ro cho tổ chức tín dụng.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện khung pháp lý, góp phần thúc đẩy phát triển thị trường tín dụng động sản, đồng thời hỗ trợ các tổ chức tín dụng và doanh nghiệp nâng cao hiệu quả quản lý, kiểm soát và xử lý tài sản thế chấp, giảm thiểu thiệt hại tài chính và rủi ro pháp lý.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về giao dịch bảo đảm và lý thuyết về quản lý tài sản luân chuyển trong sản xuất kinh doanh. Lý thuyết giao dịch bảo đảm tập trung vào các khái niệm về thế chấp tài sản, quyền và nghĩa vụ của các bên trong quan hệ thế chấp, cũng như các nguyên tắc xử lý tài sản thế chấp. Lý thuyết quản lý tài sản luân chuyển phân tích đặc điểm, phân loại và vai trò của hàng hóa luân chuyển trong chuỗi giá trị sản xuất kinh doanh.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Hàng hóa luân chuyển: sản phẩm, nguyên vật liệu, bán thành phẩm, thành phẩm có tính chất dịch chuyển, thay thế trong quá trình sản xuất kinh doanh.
  • Thế chấp tài sản: biện pháp bảo đảm nghĩa vụ dân sự bằng tài sản thuộc sở hữu bên thế chấp mà không chuyển giao quyền sở hữu cho bên nhận thế chấp.
  • Xử lý tài sản thế chấp: quá trình định đoạt tài sản thế chấp nhằm thu hồi nợ khi bên thế chấp vi phạm nghĩa vụ.
  • Quyền ưu tiên thanh toán: thứ tự ưu tiên trong việc thanh toán các khoản nợ từ việc xử lý tài sản thế chấp.
  • Phương thức xử lý tài sản: các hình thức như bán đấu giá, tự bán, nhận tài sản thay thế hoặc phương thức khác theo thỏa thuận.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp để làm rõ các khái niệm, đặc điểm và quy định pháp luật liên quan đến tài sản thế chấp là hàng hóa luân chuyển. Phương pháp so sánh được áp dụng để đối chiếu pháp luật Việt Nam với một số quốc gia nhằm rút ra bài học và đề xuất hoàn thiện.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật hiện hành, các bản án, quyết định của tòa án, báo cáo ngành tín dụng, cùng các công trình nghiên cứu khoa học, luận văn, bài báo chuyên ngành. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật và các vụ việc điển hình trong giai đoạn 2015-2023.

Quá trình nghiên cứu được thực hiện theo timeline:

  • Thu thập và phân tích tài liệu pháp luật, số liệu ngành (tháng 1-3/2023)
  • Nghiên cứu thực trạng và phân tích các vụ việc điển hình (tháng 4-6/2023)
  • So sánh pháp luật và đề xuất giải pháp (tháng 7-9/2023)
  • Hoàn thiện luận văn và phản biện (tháng 10-12/2023)

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Khái niệm và đặc điểm hàng hóa luân chuyển chưa được quy định thống nhất
    Pháp luật Việt Nam hiện chưa có định nghĩa cụ thể về hàng hóa luân chuyển, dẫn đến nhầm lẫn giữa hàng hóa luân chuyển và kho hàng. Ví dụ, Nghị định 21/2021/NĐ-CP chỉ quy định hàng hóa luân chuyển là hàng hóa trong kho hoặc đang tham gia quá trình sản xuất kinh doanh mà không phân biệt rõ ràng. Điều này gây khó khăn trong kiểm soát và quản lý tài sản thế chấp.

  2. Quyền của bên thế chấp được bán, thay thế, trao đổi hàng hóa luân chuyển tạo ra rủi ro cho bên nhận thế chấp
    Khoảng 30% các khoản vay tại Việt Nam có tài sản thế chấp là động sản, trong đó hàng hóa luân chuyển chiếm tỷ lệ lớn. Quyền của bên thế chấp được tự do bán, thay thế hàng hóa mà không cần sự đồng ý của bên nhận thế chấp dẫn đến khó khăn trong việc kiểm soát dòng tiền và tài sản. Vụ việc công ty Thanh Mai mất hơn 1.500 tấn hạt điều thô trị giá khoảng 30 tỷ đồng do thiếu kiểm soát là minh chứng điển hình.

  3. Phương thức xử lý tài sản thế chấp còn nhiều hạn chế
    Phương thức bán đấu giá tài sản thế chấp là phổ biến nhưng tốn kém thời gian, chi phí và ảnh hưởng đến uy tín doanh nghiệp. Việc tự bán tài sản hoặc nhận tài sản thay thế chưa được áp dụng rộng rãi do thiếu quy định rõ ràng và sự phối hợp giữa các bên. Thủ tục xử lý qua tòa án kéo dài trung bình 4 tháng, gây trì hoãn thu hồi vốn.

  4. Quyền ưu tiên thanh toán chưa được bảo đảm hiệu quả do thiếu đăng ký giao dịch bảo đảm bắt buộc
    Hàng hóa luân chuyển không bắt buộc đăng ký giao dịch bảo đảm, dẫn đến tình trạng nhiều tổ chức tín dụng cùng nhận thế chấp một lô hàng, gây tranh chấp và rủi ro trong thanh toán. Việc xác định thứ tự ưu tiên thanh toán dựa trên thời điểm đăng ký hoặc thỏa thuận giữa các bên còn nhiều bất cập.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các bất cập xuất phát từ việc pháp luật về tài sản thế chấp là hàng hóa luân chuyển còn phân tán, thiếu đồng bộ và chưa cập nhật kịp thời các thực tiễn mới. So với các quốc gia phát triển, Việt Nam chưa có quy định bắt buộc đăng ký giao dịch bảo đảm đối với hàng hóa luân chuyển, trong khi đó các nước như Mỹ, Pháp, Hà Lan đều quy định rõ ràng để tăng tính minh bạch và bảo vệ quyền lợi các bên.

Việc bên thế chấp được quyền bán, thay thế hàng hóa luân chuyển nhằm tạo điều kiện cho doanh nghiệp duy trì hoạt động sản xuất kinh doanh, tuy nhiên lại làm giảm khả năng kiểm soát tài sản của tổ chức tín dụng, dẫn đến rủi ro mất vốn. Các vụ việc thực tế cho thấy thiếu kiểm soát chặt chẽ sẽ gây thất thoát tài sản lớn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động tín dụng.

Phương thức xử lý tài sản hiện nay chủ yếu dựa vào bán đấu giá công khai, tuy nhiên chi phí cao và thời gian kéo dài làm giảm hiệu quả thu hồi nợ. Việc áp dụng các phương thức xử lý linh hoạt hơn như tự bán, nhận tài sản thay thế cần được pháp luật quy định rõ ràng và có cơ chế giám sát chặt chẽ.

Việc thiếu đăng ký giao dịch bảo đảm bắt buộc đối với hàng hóa luân chuyển làm giảm tính minh bạch, tăng nguy cơ tranh chấp và rủi ro cho các tổ chức tín dụng. Việc hoàn thiện quy định này sẽ giúp xác lập thứ tự ưu tiên thanh toán rõ ràng, bảo vệ quyền lợi các bên và nâng cao hiệu quả xử lý tài sản thế chấp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ khoản vay có tài sản thế chấp là động sản tại Việt Nam và các quốc gia phát triển, bảng tổng hợp các phương thức xử lý tài sản và thời gian trung bình xử lý qua tòa án, cũng như sơ đồ quy trình xử lý tài sản thế chấp hiện hành.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về khái niệm và phân loại hàng hóa luân chuyển
    Cần ban hành văn bản hướng dẫn hoặc sửa đổi luật để định nghĩa rõ ràng hàng hóa luân chuyển, phân biệt với kho hàng nhằm tạo cơ sở pháp lý minh bạch cho việc kiểm soát và xử lý tài sản. Thời gian thực hiện: 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp phối hợp Bộ Công Thương.

  2. Bắt buộc đăng ký giao dịch bảo đảm đối với tài sản thế chấp là hàng hóa luân chuyển
    Thiết lập hệ thống đăng ký giao dịch bảo đảm bắt buộc nhằm công khai thông tin, xác lập thứ tự ưu tiên thanh toán, giảm thiểu rủi ro tranh chấp. Thời gian thực hiện: 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tư pháp.

  3. Quy định nghĩa vụ thông báo và kiểm soát dòng tiền từ việc bán, thay thế hàng hóa luân chuyển
    Bên thế chấp phải thông báo cho bên nhận thế chấp về hợp đồng bán, thay thế hàng hóa, đồng thời bên nhận thế chấp có quyền kiểm soát dòng tiền thu được để đảm bảo thu hồi nợ. Thời gian thực hiện: 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Ngân hàng Nhà nước.

  4. Đa dạng hóa và đơn giản hóa phương thức xử lý tài sản thế chấp
    Khuyến khích áp dụng phương thức tự bán, nhận tài sản thay thế, đồng thời rút ngắn thủ tục xử lý qua tòa án bằng thủ tục rút gọn, tăng cường phối hợp với tổ chức đấu giá chuyên nghiệp. Thời gian thực hiện: 24 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân, các tổ chức tín dụng.

  5. Nâng cao năng lực kiểm soát, giám sát hàng hóa luân chuyển tại tổ chức tín dụng
    Thành lập bộ phận chuyên trách kiểm soát hàng hóa, hợp tác với các công ty kiểm định độc lập để giám sát chất lượng, số lượng hàng hóa thế chấp, giảm thiểu rủi ro thất thoát. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng. Chủ thể thực hiện: Các tổ chức tín dụng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ pháp chế và quản lý rủi ro tại các tổ chức tín dụng
    Giúp hiểu rõ các quy định pháp luật, rủi ro liên quan đến tài sản thế chấp là hàng hóa luân chuyển, từ đó xây dựng chính sách cho vay và kiểm soát tài sản hiệu quả.

  2. Luật sư và chuyên gia tư vấn pháp lý trong lĩnh vực tín dụng và bảo đảm nghĩa vụ
    Cung cấp cơ sở pháp lý và phân tích thực tiễn để tư vấn khách hàng, hỗ trợ giải quyết tranh chấp liên quan đến tài sản thế chấp.

  3. Doanh nghiệp sản xuất kinh doanh có nhu cầu vay vốn bằng tài sản động sản
    Hiểu rõ quyền và nghĩa vụ khi thế chấp hàng hóa luân chuyển, từ đó chủ động trong việc quản lý tài sản và hợp tác với tổ chức tín dụng.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước về tín dụng, pháp luật dân sự và thi hành án
    Tham khảo để hoàn thiện chính sách, quy định pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý, giám sát hoạt động tín dụng và xử lý tài sản thế chấp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hàng hóa luân chuyển là gì và khác gì với kho hàng?
    Hàng hóa luân chuyển là tài sản động sản bao gồm nguyên vật liệu, bán thành phẩm, thành phẩm có tính chất dịch chuyển, thay thế trong quá trình sản xuất kinh doanh. Kho hàng là nơi lưu giữ hàng hóa cố định, có quy định kiểm soát chặt chẽ về xuất nhập. Sự khác biệt quan trọng là hàng hóa luân chuyển có thể được bán, thay thế tự do, còn kho hàng bị kiểm soát chặt chẽ hơn.

  2. Tại sao việc đăng ký giao dịch bảo đảm với hàng hóa luân chuyển lại quan trọng?
    Đăng ký giúp công khai thông tin tài sản thế chấp, xác lập thứ tự ưu tiên thanh toán, tránh tình trạng nhiều tổ chức tín dụng cùng nhận thế chấp một tài sản, giảm thiểu tranh chấp và rủi ro mất vốn.

  3. Bên thế chấp có quyền bán hàng hóa luân chuyển mà không cần sự đồng ý của bên nhận thế chấp không?
    Theo quy định hiện hành, bên thế chấp được quyền bán, thay thế, trao đổi hàng hóa luân chuyển mà không cần sự đồng ý của bên nhận thế chấp nhằm tạo điều kiện cho doanh nghiệp duy trì hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, điều này gây khó khăn cho bên nhận thế chấp trong việc kiểm soát tài sản.

  4. Phương thức xử lý tài sản thế chấp phổ biến nhất hiện nay là gì?
    Phương thức bán đấu giá tài sản là phổ biến nhất, được áp dụng khi không có thỏa thuận khác hoặc bên thế chấp không hợp tác. Tuy nhiên, phương thức này tốn kém thời gian, chi phí và ảnh hưởng đến uy tín doanh nghiệp.

  5. Làm thế nào để giảm thiểu rủi ro khi cho vay thế chấp bằng hàng hóa luân chuyển?
    Tổ chức tín dụng cần nâng cao năng lực kiểm soát hàng hóa, yêu cầu đăng ký giao dịch bảo đảm, quy định rõ nghĩa vụ thông báo của bên thế chấp, áp dụng các phương thức xử lý linh hoạt và phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chức năng.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ các khái niệm, đặc điểm và phân loại hàng hóa luân chuyển trong sản xuất kinh doanh, đồng thời phân tích sâu về thế chấp và xử lý tài sản thế chấp là hàng hóa luân chuyển.
  • Phân tích thực trạng pháp luật Việt Nam cho thấy nhiều bất cập trong quy định và áp dụng, đặc biệt về quyền kiểm soát, phương thức xử lý và đăng ký giao dịch bảo đảm.
  • Đề xuất hoàn thiện pháp luật bao gồm định nghĩa rõ ràng, bắt buộc đăng ký giao dịch, quy định nghĩa vụ thông báo và đa dạng hóa phương thức xử lý tài sản.
  • Giải pháp nâng cao năng lực kiểm soát hàng hóa tại tổ chức tín dụng và phối hợp hiệu quả giữa các bên là cần thiết để giảm thiểu rủi ro.
  • Tiếp theo, cần triển khai nghiên cứu thực tiễn áp dụng các đề xuất, đồng thời xây dựng khung pháp lý chi tiết để hỗ trợ doanh nghiệp và tổ chức tín dụng tiếp cận vốn an toàn, hiệu quả.

Call to action: Các cơ quan quản lý, tổ chức tín dụng và doanh nghiệp nên phối hợp nghiên cứu, áp dụng các kiến nghị để nâng cao hiệu quả xử lý tài sản thế chấp, góp phần phát triển thị trường tín dụng động sản bền vững tại Việt Nam.