PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TƯ DUY VÀ LẬP LUẬN TOÁN HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÔNG QUA DẠY HỌC NỘI DUNG “BẤT ĐẲNG THỨC”

• Tác giả: Nguyễn Thị Bích Liên
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Thị Chung
• Trường học: Trường Đại học Hải Phòng
• Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học môn Toán
• Đề tài: Phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh trung học phổ thông thông qua dạy học nội dung “Bất đẳng thức”
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hải Phòng

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
• 1.1. Tổng quan những nghiên cứu về năng lực tư duy và lập luận toán học
• 1.2. Một số vấn đề cơ bản về năng lực tư duy và lập luận toán học
• 1.3. Năng lực toán học
• 1.4. Năng lực tư duy và lập luận toán học
• 1.5. Vai trò của năng lực tư duy và lập luận toán học trong dạy học môn toán
• 1.6. Năng lực tư duy và lập luận toán học của học sinh trung học phổ thông trong dạy học nội dung “Bất đẳng thức”
• 1.7. Nội dung “Bất đẳng thức” trong chương trình Toán ở Trung học phổ thông
• 1.8. Biểu hiện của năng lực tư duy và lập luận toán học ở học sinh khi học nội dung “Bất đẳng thức” trong chương trình môn Toán trung học phổ thông
• 1.9. Thực trạng dạy học nội dung “Bất đẳng thức” ở một số trường Trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Hải Phòng
• 1.10. Đối tượng và mục đích điều tra
• 1.11. Nội dung điều tra
• 1.12. Phương pháp và tiến hành điều tra
• 1.13. Kết quả điều tra
• 1.14. Kết luận chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP GÓP PHẦN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TƯ DUY VÀ LẬP LUẬN TOÁN HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÔNG QUA DẠY HỌC NỘI DUNG “BẤT ĐẲNG THỨC”
• 2.1. Các định hướng xác định các biện pháp sư phạm
• 2.2. Một số biện pháp phát triển năng lực tư duy và lập luận Toán học cho học sinh Trung học phổ thông thông qua dạy học nội dung “Bất đẳng thức”
• 2.3. Rèn luyện kỹ năng chuyển đổi từ ngôn ngữ bất đẳng thức sang ngôn ngữ tự nhiên và ngược lại
• 2.4. Rèn luyện cho học sinh sử dụng các thao tác tư duy trong dạy học nội dung BĐT
• 2.5. Rèn luyện và phát triển khả năng sử dụng đúng các suy luận toán học cho học sinh THPT thông qua dạy học nội dung BĐT
• 2.6. Rèn luyện khả năng dự đoán và lập luận cho học sinh THPT thông qua dạy học nội dung BĐT
• 2.7. Phát hiện và sửa chữa một số sai lầm về suy luận toán học, lập luận toán học trong quá trình dạy học giải các bài toán BĐT ở trường THPT
• 2.8. Kết luận Chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
• 3.1. Mục đích, yêu cầu, nội dung thực nghiệm
• 3.2. Mục đích thực nghiệm
• 3.3. Yêu cầu thực nghiệm
• 3.4. Nhiệm vụ thực nghiệm
• 3.5. Nội dung thực nghiệm
• 3.6. Thời gian và đối tượng thực nghiệm
• 3.7. Tổ chức thực nghiệm
• 3.8. Đánh giá kết quả thực nghiệm
• 3.9. Kết quả định lượng
• 3.10. Kết quả định tính
• 3.11. Kết luận Chương 3
• KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Phát Triển Tư Duy Toán Học THPT Bất Đẳng Thức

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, giáo dục cần trang bị cho học sinh không chỉ kiến thức mà còn khả năng tư duy và lập luận. Toán học, với tính logic cao, đóng vai trò then chốt trong quá trình này. Chương trình giáo dục Việt Nam hướng đến việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh, đặc biệt ở cấp THPT. Bất đẳng thức, một chủ đề xuyên suốt chương trình, mang đến nhiều cơ hội để rèn luyện các phép biến đổi, suy luận logic, và lập luận toán học. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy vẫn còn nhiều hạn chế, tập trung vào kiến thức và giải bài tập mẫu, chưa chú trọng phát triển khả năng tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh. Vì vậy, việc nghiên cứu và đề xuất các giải pháp phát triển năng lực này là vô cùng cần thiết. Theo tác giả Nguyễn Anh Tuấn: “Khoa học nói chung và toán học nói riêng đều nằm trong quá trình nhận thức cảm tính (cảm giác → tri giác → biểu tượng) đến nhận thức lí tính (tư duy). Trong đó, tư duy được biểu thị dưới các hình thức khái niệm, phán đoán và suy luận.

1.1. Vai Trò của Bất Đẳng Thức trong Chương Trình Toán THPT

Bất đẳng thức là một chủ đề quan trọng, xuyên suốt chương trình Toán THPT. Nó không chỉ là một phần kiến thức mà còn là công cụ để giải quyết nhiều bài toán khác. Bất đẳng thức giúp học sinh rèn luyện khả năng tư duy logic, lập luận chứng minh, và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Việc nắm vững kiến thức về bất đẳng thức là nền tảng để học sinh tiếp cận các chủ đề toán học cao cấp hơn.

1.2. Thực Trạng Dạy và Học Bất Đẳng Thức Hiện Nay ở THPT

Hiện nay, việc dạy và học bất đẳng thức ở các trường THPT vẫn còn nhiều tồn tại. Nhiều giáo viên tập trung vào truyền đạt kiến thức và luyện tập giải bài tập theo mẫu mà chưa chú trọng phát triển tư duy toán học và kỹ năng giải toán cho học sinh. Điều này khiến học sinh gặp khó khăn khi đối diện với các bài toán mới, đòi hỏi sự sáng tạo và khả năng lập luận suy diễn. Cần có những đổi mới trong phương pháp dạy học để khắc phục tình trạng này.

II. Thách Thức Phát Triển Tư Duy Lập Luận Toán Học ở THPT

Mặc dù có tiềm năng lớn, việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh THPT thông qua dạy bất đẳng thức còn gặp nhiều thách thức. Thời lượng dành cho chủ đề này trong chương trình còn hạn chế. Trình độ học sinh không đồng đều, gây khó khăn cho việc thiết kế các hoạt động phù hợp. Nhiều giáo viên còn thiếu kinh nghiệm trong việc lồng ghép các hoạt động phát triển tư duy vào bài giảng. Sự thay đổi trong chương trình giáo dục đòi hỏi giáo viên phải có phương pháp mới, linh hoạt, để giúp học sinh nâng cao tư duy một cách hiệu quả nhất. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên, học sinh và gia đình để vượt qua những thách thức này.

2.1. Rào Cản về Thời Gian và Nội Dung Chương Trình Toán THPT

Thời gian dành cho chủ đề bất đẳng thức trong chương trình Toán THPT còn hạn chế so với lượng kiến thức cần truyền đạt. Điều này gây áp lực cho giáo viên trong việc hoàn thành chương trình mà chưa thể dành đủ thời gian để rèn luyện kỹ năng tư duy và lập luận cho học sinh. Cần có sự điều chỉnh hợp lý về nội dung chương trình và phân bổ thời gian để tạo điều kiện cho việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

2.2. Khó Khăn trong Việc Áp Dụng Phương Pháp Dạy Học Sáng Tạo

Việc áp dụng các phương pháp dạy học sáng tạo, đổi mới phương pháp dạy học để phát triển tư duy cho học sinh đòi hỏi giáo viên phải có trình độ chuyên môn vững vàng và khả năng sư phạm tốt. Nhiều giáo viên còn thiếu kinh nghiệm và sự tự tin trong việc thử nghiệm các phương pháp mới. Cần có các khóa đào tạo, bồi dưỡng để nâng cao năng lực cho giáo viên, giúp họ tự tin hơn trong việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực.

2.3. Sự Chênh Lệch Về Trình Độ Nhận Thức của Học Sinh THPT

Trong một lớp học, trình độ nhận thức của học sinh thường không đồng đều. Điều này gây khó khăn cho giáo viên trong việc thiết kế các hoạt động phù hợp với mọi đối tượng. Cần có sự phân hóa trong dạy học, tạo điều kiện cho học sinh khá giỏi phát huy tư duy sáng tạo, đồng thời hỗ trợ học sinh yếu kém nắm vững kiến thức cơ bản.

III. Cách Tiếp Cận Rèn Luyện Tư Duy Toán Học Bằng Bất Đẳng Thức

Để phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học, cần có một cách tiếp cận hệ thống và toàn diện. Điều này bao gồm việc rèn luyện kỹ năng chuyển đổi giữa ngôn ngữ toán học và ngôn ngữ tự nhiên, khuyến khích sử dụng các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa. Đồng thời, cần chú trọng phát triển khả năng sử dụng đúng các suy luận toán học, dự đoán và lập luận, cũng như phát hiện và sửa chữa các sai lầm trong lập luận chứng minh. Bằng cách này, học sinh sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về bất đẳng thức mà còn phát triển khả năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề.

3.1. Rèn Luyện Kỹ Năng Chuyển Đổi Ngôn Ngữ Toán Học

Kỹ năng chuyển đổi giữa ngôn ngữ bất đẳng thức và ngôn ngữ tự nhiên là rất quan trọng. Học sinh cần hiểu rõ ý nghĩa của các ký hiệu, thuật ngữ toán học và có khả năng diễn đạt chúng một cách chính xác bằng ngôn ngữ thông thường. Điều này giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về bản chất của bất đẳng thức và vận dụng chúng một cách linh hoạt. Ví dụ, diễn giải các bất đẳng thức AM-GM bằng lời văn đơn giản.

3.2. Phát Triển Thao Tác Tư Duy trong Dạy Học Bất Đẳng Thức

Các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa đóng vai trò quan trọng trong quá trình học tập. Giáo viên cần khuyến khích học sinh sử dụng các thao tác này khi giải bài tập bất đẳng thức. Ví dụ, phân tích điều kiện của bài toán để lựa chọn phương pháp giải phù hợp, so sánh các phương pháp giải khác nhau để tìm ra cách giải tối ưu. Việc này sẽ nâng cao tư duy của học sinh một cách tự nhiên.

3.3. Sử Dụng Suy Luận Toán Học Hợp Lý trong Chứng Minh

Học sinh cần được rèn luyện khả năng sử dụng đúng các suy luận toán học, lập luận chứng minh trong quá trình giải bài tập bất đẳng thức. Cần tránh các lỗi sai thường gặp trong suy luận và chứng minh. Ví dụ, học sinh cần biết cách sử dụng các định lý, tính chất của bất đẳng thức một cách chính xác và hợp lý, sử dụng tư duy logic toán học để chứng minh các mệnh đề.

IV. Biện Pháp Dạy Bất Đẳng Thức Phát Triển Tư Duy Lập Luận THPT

Một số biện pháp sư phạm hiệu quả góp phần phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh THPT bao gồm: xây dựng hệ thống bài tập bất đẳng thức đa dạng, phong phú, từ cơ bản đến nâng cao, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, khám phá các phương pháp giải khác nhau. Tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh đặt câu hỏi, tranh luận, chia sẻ ý tưởng. Sử dụng các phần mềm hỗ trợ dạy học để trực quan hóa các khái niệm và quy trình giải toán. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ toán học để tạo sân chơi cho học sinh yêu thích toán học. Theo luận văn, “nếu đề xuất và thực hiện được một số biện pháp dạy học thích hợp trong dạy học BĐT ở trường THPT thì sẽ góp phần phát triển NL tư duy và lập luận toán học, đáp ứng được yêu cầu đổi mới DH môn Toán ở trường THPT theo hướng phát triển NL hiện nay.

4.1. Xây Dựng Hệ Thống Bài Tập Bất Đẳng Thức Đa Dạng

Hệ thống bài tập bất đẳng thức cần được xây dựng một cách khoa học, từ dễ đến khó, từ quen thuộc đến mới lạ. Các bài tập cần có tính thực tiễn cao, liên hệ với các vấn đề trong cuộc sống. Điều này giúp học sinh thấy được ứng dụng của bất đẳng thức trong thực tế và nâng cao hứng thú học tập. Nên có các bài tập mở, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, khám phá.

4.2. Khuyến Khích Học Sinh Tự Tìm Tòi Phương Pháp Giải

Giáo viên cần khuyến khích học sinh tự tìm tòi, khám phá các phương pháp giải bài tập bất đẳng thức khác nhau. Không nên áp đặt một phương pháp giải duy nhất. Thay vào đó, hãy tạo điều kiện cho học sinh tự do sáng tạo và thử nghiệm. Điều này giúp học sinh phát triển khả năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề.

4.3. Sử Dụng Phần Mềm Hỗ Trợ Dạy Học Trực Quan

Các phần mềm hỗ trợ dạy học có thể giúp trực quan hóa các khái niệm và quy trình giải bài tập bất đẳng thức. Điều này giúp học sinh dễ dàng hình dung và hiểu sâu sắc hơn về bản chất của bất đẳng thức. Ví dụ, sử dụng phần mềm GeoGebra để vẽ đồ thị các hàm số và trực quan hóa các bất đẳng thức.

V. Thực Nghiệm Đánh Giá Hiệu Quả Phát Triển Tư Duy Toán Học

Thực nghiệm sư phạm là một bước quan trọng để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Việc so sánh kết quả học tập của các lớp thực nghiệm và đối chứng giúp xác định xem các biện pháp này có thực sự góp phần phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh hay không. Kết quả thực nghiệm cũng cung cấp thông tin phản hồi quan trọng để điều chỉnh và hoàn thiện các biện pháp đã đề xuất. Luận văn sẽ làm rõ hơn về tính khả thi của các biện pháp sư phạm được đề xuất trong luận văn.

5.1. Thiết Kế Bài Kiểm Tra Đánh Giá Năng Lực Tư Duy

Bài kiểm tra cần được thiết kế để đánh giá không chỉ kiến thức mà còn khả năng tư duy logic, lập luận chứng minh, và giải quyết vấn đề của học sinh. Cần có các câu hỏi mở, đòi hỏi học sinh phải vận dụng kiến thức một cách sáng tạo. Các tiêu chí đánh giá cần được xây dựng một cách rõ ràng và khách quan.

5.2. So Sánh Kết Quả Lớp Thực Nghiệm và Lớp Đối Chứng

Kết quả bài kiểm tra của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng cần được so sánh một cách cẩn thận. Sử dụng các phương pháp thống kê để xác định xem có sự khác biệt đáng kể giữa hai lớp hay không. Điều này giúp đánh giá hiệu quả của các biện pháp sư phạm đã áp dụng.

5.3. Phân Tích Định Tính Về Sự Thay Đổi trong Tư Duy Học Sinh

Ngoài kết quả định lượng, cần có phân tích định tính về sự thay đổi trong tư duy của học sinh. Phỏng vấn học sinh, quan sát thái độ và cách tiếp cận vấn đề của họ. Điều này giúp hiểu rõ hơn về tác động của các biện pháp sư phạm đến sự phát triển tư duy toán học.

VI. Kết Luận Định Hướng Phát Triển Tư Duy Toán Học THPT

Phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh THPT thông qua dạy bất đẳng thức là một nhiệm vụ quan trọng và đầy thách thức. Tuy nhiên, với một cách tiếp cận hệ thống, sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên, học sinh và gia đình, chúng ta có thể vượt qua những khó khăn và đạt được những kết quả đáng khích lệ. Việc tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện các biện pháp sư phạm là cần thiết để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục. Trong chương trình Giáo dục phổ thông 2018 thời lượng dành cho BĐT càng ít nên việc dạy về chủ đề BĐT khó khăn hơn vì vậy GV cần có kế hoạch cụ thể để bồi dưỡng và phát triển NL tư duy và lập luận toán học cho HS trong quá trình dạy học.

6.1. Tầm Quan Trọng của Tư Duy Toán Học trong Giáo Dục Hiện Đại

Trong bối cảnh xã hội hiện đại, tư duy toán học đóng vai trò quan trọng trong việc giúp con người giải quyết các vấn đề trong cuộc sống. Giáo dục cần tập trung vào việc phát triển tư duy cho học sinh, trang bị cho họ khả năng thích ứng với những thay đổi của thế giới.

6.2. Khuyến Nghị Đối Với Giáo Viên và Nhà Quản Lý Giáo Dục

Giáo viên cần chủ động đổi mới phương pháp dạy học, áp dụng các phương pháp tích cực, khuyến khích học sinh tư duy phản biện. Nhà quản lý giáo dục cần tạo điều kiện cho giáo viên được đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực chuyên môn và sư phạm.

6.3. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Phát Triển Tư Duy Toán Học

Cần tiếp tục nghiên cứu về các phương pháp phát triển tư duy cho học sinh thông qua các chủ đề khác trong chương trình Toán THPT. Nghiên cứu về vai trò của công nghệ thông tin trong việc hỗ trợ dạy và học tư duy toán học. Nghiên cứu về tác động của các yếu tố tâm lý đến quá trình phát triển tư duy của học sinh.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh trung học phổ thông (THPT) ngày càng được chú trọng nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực học sinh. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, môn Toán không chỉ cung cấp kiến thức mà còn phát triển các năng lực cốt lõi như tư duy, lập luận, giải quyết vấn đề và giao tiếp toán học. Nội dung “Bất đẳng thức” (BĐT) là một chủ đề quan trọng trong chương trình Toán THPT, có vai trò thiết yếu trong việc rèn luyện tư duy logic và kỹ năng lập luận cho học sinh.

Tuy nhiên, khảo sát thực trạng dạy học nội dung BĐT tại một số trường THPT trên địa bàn thành phố Hải Phòng cho thấy nhiều giáo viên (GV) vẫn tập trung chủ yếu vào truyền đạt kiến thức và giải bài tập theo mẫu, chưa chú trọng phát triển năng lực tư duy và lập luận cho học sinh. Kết quả điều tra với 40 GV và 150 học sinh cho thấy khoảng 84,3% GV đánh giá việc rèn luyện các thao tác tư duy cho học sinh là cần thiết, nhưng chỉ có khoảng 36% GV thường xuyên thiết kế hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực này. Học sinh cũng gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, khái quát hóa và lập luận logic khi giải các bài toán BĐT.

Mục tiêu nghiên cứu là xác định các biểu hiện của năng lực tư duy và lập luận toán học của học sinh THPT thông qua dạy học nội dung BĐT, từ đó đề xuất các biện pháp sư phạm nhằm phát triển năng lực này. Nghiên cứu được thực hiện tại các trường THPT trên địa bàn Hải Phòng trong năm 2023, với phạm vi tập trung vào việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học qua nội dung BĐT trong chương trình Toán THPT. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, góp phần phát triển năng lực toán học toàn diện cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực tư duy và lập luận toán học được xem là một trong năm năng lực cốt lõi của môn Toán theo chương trình giáo dục phổ thông 2018. Theo các nghiên cứu quốc tế và trong nước, năng lực toán học bao gồm các thành tố như tư duy toán học, giải quyết vấn đề, mô hình hóa, giao tiếp và sử dụng công cụ học toán. Trong đó, tư duy và lập luận toán học là khả năng thực hiện các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, trừu tượng hóa, đồng thời sử dụng các phương pháp suy luận quy nạp, diễn dịch để giải quyết vấn đề toán học.

Khung lý thuyết của luận văn dựa trên các quan điểm của Tadesse Walelign, Niss, chương trình PISA và các nghiên cứu trong nước về năng lực toán học. Đặc biệt, luận văn tập trung vào phát triển các thành tố năng lực tư duy và lập luận toán học thông qua nội dung “Bất đẳng thức” trong chương trình Toán THPT, với các khái niệm chính bao gồm: thao tác tư duy (phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa), suy luận logic (quy nạp, diễn dịch), và kỹ năng chuyển đổi ngôn ngữ toán học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu chuyên ngành, chương trình giáo dục, sách giáo khoa, phiếu khảo sát, phỏng vấn và quan sát thực tế tại các trường THPT trên địa bàn Hải Phòng.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 40 giáo viên Toán có kinh nghiệm giảng dạy từ 5 năm trở lên và 150 học sinh khối 10, 11 đang học nội dung liên quan đến BĐT. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại các trường THPT tiêu biểu trên địa bàn thành phố.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tần suất, phần trăm và phân tích định tính từ các cuộc phỏng vấn, dự giờ. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 3 đến tháng 6 năm 2023, bao gồm khảo sát thực trạng, xây dựng và áp dụng các biện pháp sư phạm, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mức độ nhận thức của giáo viên về phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học: Khoảng 84,3% giáo viên khảo sát đánh giá việc rèn luyện các thao tác tư duy cho học sinh là cần thiết, trong đó 14,1% đánh giá rất cần thiết. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 36% giáo viên thường xuyên hoặc rất thường xuyên thiết kế hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực này.

2. Thực trạng rèn luyện các thao tác tư duy: 72,3% giáo viên thường xuyên rèn luyện thao tác phân tích - tổng hợp cho học sinh, trong khi chỉ khoảng 50% chú trọng đến các phương pháp lập luận và quy tắc suy luận toán học. Kỹ năng điều chỉnh cách thức giải quyết vấn đề được rèn luyện ít nhất với 45,8% giáo viên thực hiện thường xuyên.

3. Khó khăn của giáo viên trong tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực: 62,4% giáo viên thiếu kinh nghiệm tổ chức các hoạt động dạy học nội dung BĐT theo hướng phát triển năng lực tư duy và lập luận; 47,1% thiếu kiến thức về định hướng dạy học nội dung BĐT; 10,8% chưa hiểu rõ về năng lực tư duy và lập luận toán học.

4. Khó khăn của học sinh khi học nội dung BĐT: Hơn 70% học sinh gặp khó khăn trong việc chọn thao tác tư duy phù hợp khi chứng minh BĐT; 56,1% chưa hiểu rõ các thao tác tư duy thường sử dụng; 64,9% gặp khó khăn trong dự đoán hướng chứng minh bài toán; 55,4% khó khăn trong trình bày lời giải chứng minh.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy mặc dù giáo viên nhận thức rõ tầm quan trọng của việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh, nhưng việc triển khai các hoạt động dạy học theo định hướng này còn hạn chế do thiếu kinh nghiệm và kiến thức chuyên sâu. Điều này dẫn đến việc học sinh chưa được rèn luyện đầy đủ các kỹ năng tư duy và lập luận cần thiết, đặc biệt trong nội dung BĐT vốn có tính trừu tượng và khó khăn cao.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học là một thách thức phổ biến trong giáo dục phổ thông, đòi hỏi sự đổi mới phương pháp dạy học và bồi dưỡng giáo viên. Việc áp dụng các biện pháp sư phạm phù hợp, như rèn luyện kỹ năng chuyển đổi ngôn ngữ toán học, sử dụng các thao tác tư duy cơ bản và nâng cao kỹ năng suy luận logic, được xem là giải pháp hiệu quả để nâng cao năng lực học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất mức độ thường xuyên thiết kế hoạt động dạy học phát triển năng lực của giáo viên, biểu đồ phân bố khó khăn của học sinh khi làm bài tập chứng minh BĐT, và bảng so sánh kết quả kiểm tra trước và sau thực nghiệm sư phạm nhằm minh họa hiệu quả các biện pháp đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên về phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo chuyên sâu về phương pháp dạy học nội dung BĐT theo hướng phát triển năng lực, tập trung vào kỹ năng thiết kế hoạt động dạy học và đánh giá năng lực học sinh. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

2. Xây dựng và áp dụng các hoạt động dạy học phát triển kỹ năng chuyển đổi ngôn ngữ toán học: Thiết kế các bài tập, tình huống thực tế giúp học sinh luyện tập chuyển đổi linh hoạt giữa ngôn ngữ tự nhiên và ngôn ngữ bất đẳng thức, nâng cao khả năng trình bày và lập luận. Thực hiện trong năm học, do giáo viên bộ môn Toán triển khai.

3. Rèn luyện các thao tác tư duy cơ bản và nâng cao trong dạy học BĐT: Tích hợp các hoạt động phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, trừu tượng hóa vào bài giảng và bài tập, giúp học sinh phát triển tư duy logic và kỹ năng suy luận. Thời gian áp dụng liên tục trong các tiết học Toán THPT.

4. Phát triển kỹ năng dự đoán, lập luận và tự đánh giá của học sinh: Khuyến khích học sinh tự đặt câu hỏi, tìm nhiều hướng giải và tự phát hiện, sửa chữa lỗi sai trong quá trình chứng minh BĐT, qua đó nâng cao tính chủ động và sáng tạo trong học tập. Giáo viên cần hướng dẫn và tạo môi trường học tập tích cực, thực hiện thường xuyên trong các tiết học.

5. Xây dựng ngân hàng bài tập và tài liệu tham khảo phong phú về nội dung BĐT: Cung cấp cho giáo viên và học sinh các tài liệu, ví dụ minh họa, chuyên đề bài tập đa dạng nhằm hỗ trợ việc dạy học và tự học hiệu quả. Thời gian xây dựng trong 3 tháng, do các tổ chuyên môn và nhà trường phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên Toán trung học phổ thông: Luận văn cung cấp các biện pháp sư phạm cụ thể giúp giáo viên nâng cao hiệu quả dạy học nội dung BĐT, phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy.

2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên bồi dưỡng giáo viên: Tài liệu là cơ sở để xây dựng chương trình bồi dưỡng, đào tạo giáo viên về phương pháp dạy học phát triển năng lực, đặc biệt trong môn Toán và nội dung BĐT.

3. Sinh viên ngành Sư phạm Toán: Luận văn giúp sinh viên hiểu rõ hơn về lý thuyết và thực tiễn dạy học phát triển năng lực tư duy và lập luận, đồng thời cung cấp các phương pháp và ví dụ thực tiễn để áp dụng trong giảng dạy tương lai.

4. Nghiên cứu sinh và nhà khoa học giáo dục: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về phát triển năng lực toán học, đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao năng lực tư duy và lập luận toán học lại quan trọng trong dạy học môn Toán?
   Năng lực này giúp học sinh hiểu sâu sắc bản chất các khái niệm toán học, phát triển kỹ năng suy luận logic và giải quyết vấn đề hiệu quả. Ví dụ, học sinh có năng lực lập luận tốt sẽ tự tin chứng minh các bất đẳng thức và vận dụng vào các bài toán thực tế.

2. Nội dung “Bất đẳng thức” có vai trò gì trong phát triển năng lực tư duy?
   BĐT là chủ đề có tính trừu tượng và logic cao, đòi hỏi học sinh phải vận dụng các thao tác tư duy và suy luận chặt chẽ để chứng minh và giải quyết bài toán, từ đó rèn luyện năng lực tư duy và lập luận toán học.

3. Những khó khăn phổ biến của học sinh khi học nội dung BĐT là gì?
   Học sinh thường gặp khó khăn trong việc chọn thao tác tư duy phù hợp, dự đoán hướng chứng minh, và trình bày lời giải logic. Nhiều em còn thụ động, rập khuôn theo mẫu mà chưa phát triển được tư duy sáng tạo.

4. Làm thế nào để giáo viên thiết kế hoạt động dạy học phát triển năng lực tư duy?
   Giáo viên cần xây dựng các tình huống học tập kích thích tư duy, khuyến khích học sinh đặt câu hỏi, tìm nhiều cách giải, và tự đánh giá kết quả. Việc sử dụng ngôn ngữ toán học chính xác và linh hoạt cũng rất quan trọng.

5. Các biện pháp sư phạm nào được đề xuất để phát triển năng lực tư duy và lập luận?
   Các biện pháp bao gồm rèn luyện kỹ năng chuyển đổi ngôn ngữ toán học, sử dụng các thao tác tư duy cơ bản, phát triển kỹ năng suy luận quy nạp và diễn dịch, khuyến khích tự đánh giá và sửa lỗi, cùng xây dựng ngân hàng bài tập phong phú.

Kết luận

• Luận văn đã hệ thống hóa các quan điểm lý luận về năng lực tư duy và lập luận toán học, đồng thời xác định các thành tố và biểu hiện đặc trưng của năng lực này trong dạy học nội dung BĐT cho học sinh THPT.
• Thực trạng khảo sát tại các trường THPT Hải Phòng cho thấy giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của phát triển năng lực tư duy nhưng còn hạn chế trong việc tổ chức dạy học theo định hướng này; học sinh gặp nhiều khó khăn trong sử dụng thao tác tư duy và lập luận khi học BĐT.
• Luận văn đề xuất các biện pháp sư phạm cụ thể nhằm phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh thông qua dạy học nội dung BĐT, bao gồm rèn luyện kỹ năng chuyển đổi ngôn ngữ, sử dụng thao tác tư duy, phát triển kỹ năng suy luận và tự đánh giá.
• Thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và hiệu quả trong việc nâng cao năng lực tư duy và lập luận của học sinh.
• Đề nghị các cơ sở giáo dục và giáo viên tiếp tục áp dụng, điều chỉnh và phát triển các biện pháp này trong thực tiễn dạy học để nâng cao chất lượng giáo dục môn Toán.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và giáo viên cần triển khai các biện pháp sư phạm đã đề xuất, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để tổ chức bồi dưỡng chuyên môn, xây dựng tài liệu hỗ trợ nhằm phát triển năng lực tư duy và lập luận toán học cho học sinh.