Tổng quan nghiên cứu

Rối loạn tâm thần là một trong những thách thức lớn đối với sức khỏe cộng đồng toàn cầu, ảnh hưởng đến khoảng 970 triệu người trên thế giới, chiếm 14% gánh nặng bệnh tật toàn cầu và 30% gánh nặng bệnh tật không gây tử vong. Tại Việt Nam, tỷ lệ mắc các rối loạn tâm thần phổ biến lên tới 14,2%, trong đó rối loạn trầm cảm chiếm 2,45%. Việc không tuân thủ điều trị (TTĐT) bằng thuốc là nguyên nhân chính làm gia tăng mức độ nghiêm trọng của bệnh, dẫn đến tái phát, giảm hiệu quả điều trị, tăng tỷ lệ nhập viện và chi phí chăm sóc sức khỏe. Tại Bệnh viện Tâm thần Nghệ An, nơi quản lý và điều trị hàng nghìn bệnh nhân rối loạn tâm thần, chưa có nghiên cứu cụ thể nào đánh giá thực trạng tuân thủ điều trị và các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi này.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm mô tả thực trạng tuân thủ điều trị của người bệnh điều trị ngoại trú tại Bệnh viện Tâm thần Nghệ An trong giai đoạn từ 1/1/2023 đến 30/9/2023, đồng thời phân tích các yếu tố liên quan đến việc tuân thủ điều trị. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu thực tiễn, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng và hiệu quả điều trị các rối loạn tâm thần tại địa phương. Kết quả nghiên cứu góp phần hỗ trợ công tác quản lý, chăm sóc và điều trị bệnh nhân tâm thần, đồng thời giảm thiểu các hậu quả tiêu cực do không tuân thủ điều trị gây ra.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về tuân thủ điều trị, trong đó WHO định nghĩa tuân thủ điều trị là mức độ hành vi của bệnh nhân phù hợp với khuyến cáo của nhân viên y tế về việc uống thuốc, chế độ ăn uống và thay đổi lối sống. Khung lý thuyết tập trung vào năm nhóm yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ: (1) hệ thống chăm sóc sức khỏe, (2) đặc điểm bệnh nhân, (3) quá trình trị liệu, (4) đặc điểm bệnh và (5) kinh tế - xã hội.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Tuân thủ điều trị (Treatment adherence): Hành vi tự nguyện của bệnh nhân trong việc sử dụng thuốc và tuân theo phác đồ điều trị.
  • Thang đánh giá Morisky-8 (MMAS-8): Công cụ đánh giá tuân thủ điều trị bằng thuốc gồm 8 câu hỏi, được sử dụng rộng rãi và có độ tin cậy cao (Cronbach’s alpha = 0,83).
  • Mô hình hồi quy logistic đa biến: Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ điều trị, giúp xác định các biến độc lập có liên quan thống kê đến hành vi tuân thủ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thiết kế theo phương pháp mô tả cắt ngang có phân tích, thực hiện tại Bệnh viện Tâm thần Nghệ An trong khoảng thời gian từ 1/1/2023 đến 30/9/2023. Cỡ mẫu gồm 119 bệnh nhân điều trị ngoại trú, được lựa chọn theo tiêu chuẩn lựa chọn và loại trừ rõ ràng. Kỹ thuật chọn mẫu là toàn bộ bệnh nhân tái khám và lĩnh thuốc lần thứ hai trở lên trong thời gian nghiên cứu.

Dữ liệu được thu thập qua phỏng vấn trực tiếp sử dụng bộ câu hỏi MMAS-8 để đánh giá mức độ tuân thủ điều trị, kết hợp với thu thập thông tin từ đơn thuốc, sổ điều trị ngoại trú và bệnh án. Các biến số nghiên cứu bao gồm đặc điểm nhân khẩu học, đặc điểm lâm sàng, phác đồ điều trị, nhận thức của bệnh nhân về bệnh và thuốc, cũng như các yếu tố xã hội kinh tế.

Phân tích số liệu sử dụng phần mềm SPSS 20.0 với các phương pháp thống kê mô tả, kiểm định Chi-square, t-test và phân tích hồi quy logistic đa biến để xác định các yếu tố liên quan đến tuân thủ điều trị. Mức ý nghĩa thống kê được đặt ở p < 0,05. Dữ liệu được trình bày dưới dạng bảng biểu và biểu đồ minh họa.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tuân thủ điều trị:

    • Tỷ lệ bệnh nhân tuân thủ điều trị cao theo thang MMAS-8 là khoảng 42,9%, tuân thủ trung bình 35,3%, và tuân thủ thấp 21,8%.
    • 70,6% bệnh nhân uống thuốc đúng liều và đúng thời điểm trong kỳ điều trị trước.
    • 53,9% bệnh nhân từng tự ý ngưng thuốc ít nhất một lần trong quá trình điều trị.

  2. Đặc điểm nhân khẩu học và tuân thủ:

    • Bệnh nhân nữ chiếm 56,3%, có tỷ lệ tuân thủ thấp hơn nam giới (p < 0,05).
    • Tuổi trung bình là 46,54 ± 17,82, nhóm dưới 40 tuổi có tỷ lệ tuân thủ cao hơn nhóm trên 40 tuổi (44,7% so với 30,8%).
    • Trình độ học vấn chủ yếu là trung học phổ thông (82,35%), tuy nhiên trình độ học vấn không có ảnh hưởng ý nghĩa thống kê đến tuân thủ (p > 0,05).

  3. Yếu tố lâm sàng và điều trị:

    • 86,2% bệnh nhân gặp ít nhất một tác dụng không mong muốn của thuốc như bồn chồn, run, chóng mặt, tăng cân.
    • Tác dụng phụ thuốc có mối liên quan chặt chẽ với việc không tuân thủ điều trị (p < 0,01).
    • Sử dụng thuốc chống loạn thần, thuốc chống trầm cảm và thuốc giải lo âu không ảnh hưởng đáng kể đến tuân thủ (p > 0,05).

  4. Nhận thức của bệnh nhân về bệnh và thuốc:

    • 60% bệnh nhân nhận thức được việc kiểm soát bệnh và tầm quan trọng của việc tuân thủ điều trị.
    • Bệnh nhân có nhận thức tốt về kiểm soát bệnh có tỷ lệ tuân thủ cao hơn đáng kể (p < 0,05).
    • Tự đánh giá tình trạng bệnh tốt cũng liên quan tích cực đến tuân thủ điều trị.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy tỷ lệ tuân thủ điều trị tại Bệnh viện Tâm thần Nghệ An tương đối thấp, chỉ khoảng 42,9% bệnh nhân tuân thủ cao, phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, nơi tỷ lệ tuân thủ dao động từ 30% đến 50%. Nguyên nhân chính dẫn đến không tuân thủ là tác dụng phụ của thuốc và nhận thức hạn chế về bệnh. Các tác dụng phụ như bồn chồn, run, và tăng cân làm giảm động lực dùng thuốc của bệnh nhân, điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy tác dụng phụ là rào cản lớn trong tuân thủ điều trị tâm thần.

Sự khác biệt về giới tính và tuổi tác trong tuân thủ điều trị cũng được ghi nhận, với nữ giới và người cao tuổi có xu hướng tuân thủ kém hơn, có thể do các yếu tố xã hội và sinh học như vai trò chăm sóc, nhận thức và khả năng tự quản lý bệnh. Mặc dù trình độ học vấn không ảnh hưởng rõ ràng, nhưng nhận thức về bệnh và thuốc lại là yếu tố then chốt thúc đẩy tuân thủ, nhấn mạnh vai trò của giáo dục sức khỏe và tư vấn trong quá trình điều trị.

Phân tích hồi quy logistic đa biến xác định tác dụng phụ thuốc, nhận thức về kiểm soát bệnh và giới tính là các yếu tố ảnh hưởng độc lập đến tuân thủ điều trị. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ tuân thủ theo nhóm tuổi, giới tính và biểu đồ tròn phân bố mức độ tuân thủ theo MMAS-8, cùng bảng phân tích các yếu tố liên quan với giá trị p và odds ratio.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giáo dục và tư vấn cho bệnh nhân:

    • Triển khai các chương trình giáo dục về bệnh tâm thần và lợi ích của việc tuân thủ điều trị.
    • Tập trung vào nâng cao nhận thức về tác dụng phụ và cách xử lý, giúp bệnh nhân giảm lo lắng và tăng động lực tuân thủ.
    • Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng, chủ thể: nhân viên y tế và cán bộ tư vấn tại bệnh viện.

  2. Cải thiện quản lý tác dụng phụ thuốc:

    • Xây dựng quy trình theo dõi và xử lý tác dụng phụ kịp thời, phối hợp đa ngành giữa bác sĩ, dược sĩ và nhân viên y tế.
    • Cung cấp thuốc thay thế hoặc điều chỉnh liều phù hợp để giảm tác dụng phụ.
    • Thời gian thực hiện: liên tục, chủ thể: bác sĩ điều trị và khoa dược.

  3. Phát triển mô hình chăm sóc tại cộng đồng:

    • Mở rộng mô hình quản lý, điều trị và chăm sóc bệnh nhân dựa vào cộng đồng, tăng cường sự tham gia của gia đình và nhóm đồng đẳng.
    • Giảm tỷ lệ bỏ thuốc và tăng khả năng sống độc lập của bệnh nhân.
    • Thời gian thực hiện: 12 tháng, chủ thể: bệnh viện phối hợp với trung tâm y tế địa phương.

  4. Tăng cường đào tạo nhân viên y tế:

    • Đào tạo kỹ năng giao tiếp, tư vấn và quản lý bệnh nhân tâm thần cho nhân viên y tế nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ và mối quan hệ thầy thuốc - bệnh nhân.
    • Thời gian thực hiện: 3 tháng, chủ thể: Ban giám đốc bệnh viện và các tổ chức đào tạo.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Bác sĩ và nhân viên y tế chuyên ngành tâm thần:

    • Hỗ trợ hiểu rõ thực trạng tuân thủ điều trị và các yếu tố ảnh hưởng để cải thiện hiệu quả điều trị và chăm sóc bệnh nhân.

  2. Nhà quản lý y tế và chính sách:

    • Cung cấp dữ liệu thực tiễn để xây dựng chính sách, chương trình can thiệp nâng cao tuân thủ điều trị tại các bệnh viện tâm thần và cộng đồng.

  3. Nghiên cứu sinh và học viên ngành dược, y học:

    • Tham khảo phương pháp nghiên cứu, công cụ đánh giá tuân thủ và phân tích các yếu tố liên quan trong lĩnh vực sức khỏe tâm thần.

  4. Gia đình và người chăm sóc bệnh nhân tâm thần:

    • Hiểu rõ tầm quan trọng của việc tuân thủ điều trị, nhận biết các rào cản và cách hỗ trợ bệnh nhân trong quá trình điều trị ngoại trú.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao tuân thủ điều trị lại quan trọng đối với bệnh nhân tâm thần?
    Tuân thủ điều trị giúp kiểm soát triệu chứng, giảm tái phát và nhập viện, nâng cao chất lượng cuộc sống. Không tuân thủ có thể dẫn đến bệnh nặng hơn và tăng chi phí điều trị.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng nhiều nhất đến việc tuân thủ điều trị?
    Tác dụng phụ của thuốc, nhận thức về bệnh và thuốc, mối quan hệ thầy thuốc - bệnh nhân, cũng như các yếu tố xã hội như giới tính và tuổi tác.

  3. Thang đánh giá Morisky-8 có ưu điểm gì?
    MMAS-8 có cấu trúc ngắn gọn, dễ áp dụng, chi phí thấp và độ tin cậy cao, giúp phát hiện các rào cản trong tuân thủ điều trị một cách hiệu quả.

  4. Làm thế nào để giảm tác dụng phụ thuốc tâm thần?
    Điều chỉnh liều, thay đổi thuốc, theo dõi sát sao và tư vấn cho bệnh nhân về cách xử lý tác dụng phụ giúp giảm ảnh hưởng tiêu cực và tăng tuân thủ.

  5. Vai trò của gia đình trong việc hỗ trợ tuân thủ điều trị là gì?
    Gia đình giúp giám sát, nhắc nhở uống thuốc, hỗ trợ tinh thần và phối hợp với nhân viên y tế, góp phần nâng cao tỷ lệ tuân thủ và hiệu quả điều trị.

Kết luận

  • Tỷ lệ tuân thủ điều trị của người bệnh điều trị ngoại trú tại Bệnh viện Tâm thần Nghệ An năm 2023 còn thấp, với khoảng 42,9% bệnh nhân tuân thủ cao theo thang MMAS-8.
  • Tác dụng phụ thuốc, nhận thức về bệnh và giới tính là những yếu tố ảnh hưởng chính đến tuân thủ điều trị.
  • Nghiên cứu đã sử dụng phương pháp phỏng vấn trực tiếp kết hợp phân tích hồi quy logistic đa biến để xác định các yếu tố liên quan.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao nhận thức, quản lý tác dụng phụ và phát triển mô hình chăm sóc cộng đồng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình giáo dục, đào tạo nhân viên y tế và mở rộng mô hình quản lý bệnh nhân tại cộng đồng nhằm cải thiện tuân thủ điều trị và hiệu quả điều trị bệnh tâm thần.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao chất lượng điều trị và cải thiện cuộc sống cho người bệnh tâm thần tại Nghệ An!