Nguyên Tắc Tranh Tụng Trong Giải Quyết Tranh Chấp Kinh Doanh, Thương Mại Tại Tòa Án

Theo Từ điển Tiếng Việt (1992), tranh chấp là sự tranh đấu, giằng co khi có ý kiến bất đồng, thường là trong vấn đề quyền lợi giữa hai bên. Luật Thương mại 2005, luật chuyên ngành điều chỉnh quan hệ thương mại, lại không có quy định cụ thể về tranh chấp kinh doanh, thương mại. Khái niệm này nằm tản mạn trong các văn bản pháp luật. Khoản 1 Điều 29 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2004 (BLTTDS) quy định: “Tranh chấp phát sinh trong hoạt động kinh doanh, thương mại giữa cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh với nhau và đều có mục đích lợi nhuận”. Nghị quyết số 03/2012/NQ-HĐTP của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn Tòa Kinh tế giải quyết các tranh chấp về kinh doanh, thương mại.

Tranh chấp kinh doanh, thương mại có thể hiểu là những xung đột, bất đồng về quyền, lợi ích kinh tế giữa các chủ thể trong quá trình xác lập và giải quyết các quan hệ kinh doanh, thương mại. Tranh chấp kinh doanh, thương mại trong nền kinh tế thị trường đã phát sinh nhiều dạng tranh chấp mới, có những biểu hiện đa dạng về nội dung và mức độ khác nhau như: tranh chấp giữa thành viên Công ty với Công ty; tranh chấp giữa thành viên Công ty với nhau trong quá trình thành lập, hoạt động và giải thể Công ty; tranh chấp liên quan đến việc mua bán các loại cổ phiếu, trái phiếu; tranh chấp trong các lĩnh vực.

Tranh tụng trong tố tụng dân sự là quá trình các bên đương sự (nguyên đơn, bị đơn, người có quyền lợi nghĩa vụ liên quan) thực hiện quyền và nghĩa vụ tố tụng của mình trước tòa án, thông qua việc trình bày quan điểm, đưa ra chứng cứ, lập luận, tranh luận để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Tranh tụng là một phần không thể thiếu của tố tụng dân sự, đảm bảo tính công bằng, khách quan và minh bạch trong quá trình giải quyết vụ án.

Tranh tụng đóng vai trò quan trọng trong việc xác định sự thật khách quan của vụ án. Thông qua tranh tụng, các bên đương sự có cơ hội trình bày các khía cạnh khác nhau của vụ việc, đưa ra những chứng cứ và lập luận khác nhau. Tòa án, với vai trò là người phán xử, sẽ xem xét và đánh giá toàn diện các chứng cứ và lập luận này, từ đó tìm ra sự thật khách quan của vụ án.

Các chủ thể tham gia tranh tụng tại tòa gồm: Thẩm phán (điều hành phiên tòa, đảm bảo tranh tụng diễn ra công bằng), Nguyên đơn, bị đơn (trình bày quan điểm, đưa ra chứng cứ), Người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp (luật sư, người đại diện), Người làm chứng, người giám định. Mỗi chủ thể có vai trò riêng, phối hợp với nhau để đảm bảo tranh tụng hiệu quả. Thẩm phán đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo một phiên tòa công bằng và tranh tụng hiệu quả.

Việc thu thập và đánh giá chứng cứ đóng vai trò quan trọng trong tranh tụng. Các bên đương sự cần chủ động thu thập đầy đủ các chứng cứ có lợi cho mình, bao gồm tài liệu, vật chứng, lời khai của người làm chứng, kết quả giám định. Sau đó, cần đánh giá tính xác thực, khách quan và liên quan của các chứng cứ này để sử dụng hiệu quả trong quá trình tranh tụng.

Quyền xét hỏi là một trong những quyền quan trọng của các bên đương sự trong tranh tụng. Thông qua việc xét hỏi, các bên có thể làm rõ những vấn đề còn chưa rõ ràng, khai thác những thông tin có lợi cho mình, hoặc làm suy yếu lập luận của đối phương. Để thực hiện quyền xét hỏi hiệu quả, cần chuẩn bị kỹ lưỡng câu hỏi, đặt câu hỏi một cách rõ ràng, ngắn gọn và tập trung vào những vấn đề then chốt.

Mô hình tố tụng dân sự Việt Nam hiện hành là mô hình pha trộn giữa tố tụng thẩm vấn và tố tụng tranh tụng. Trong mô hình này, thẩm phán có vai trò chủ động trong việc thu thập chứng cứ và xác định sự thật khách quan của vụ án, đồng thời các bên đương sự cũng có quyền tự do trình bày quan điểm và đưa ra chứng cứ. Tuy nhiên, trong thực tế, mô hình này vẫn còn nặng về tố tụng thẩm vấn, chưa phát huy đầy đủ vai trò của tranh tụng.

Thực tiễn tranh tụng tại tòa án vẫn còn tồn tại nhiều bất cập. Ví dụ, nhiều thẩm phán vẫn có xu hướng chủ động thu thập chứng cứ và xác định sự thật khách quan của vụ án thay vì tạo điều kiện cho các bên đương sự tự chứng minh. Quyền của các bên đương sự trong việc tiếp cận thông tin và chứng cứ còn hạn chế. Kỹ năng tranh tụng của một số luật sư còn yếu, chưa đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn.

Để nâng cao hiệu quả tranh tụng, cần hoàn thiện cơ sở pháp lý về vai trò tranh tụng của đương sự. Cần quy định rõ ràng và cụ thể về quyền của đương sự trong việc thu thập, cung cấp chứng cứ, trình bày quan điểm, phản biện, và xét hỏi. Đồng thời, cần quy định trách nhiệm của tòa án trong việc đảm bảo cho đương sự thực hiện đầy đủ các quyền này.

Việc chuyển đổi sang mô hình tố tụng tranh tụng là một giải pháp quan trọng để nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp kinh doanh. Trong mô hình này, tòa án đóng vai trò là trọng tài, lắng nghe và xem xét các ý kiến của các bên, từ đó đưa ra phán quyết dựa trên cơ sở pháp luật và chứng cứ do các bên cung cấp. Các bên đương sự có trách nhiệm chủ động thu thập chứng cứ và chứng minh cho yêu cầu của mình.

Hiến pháp năm 2013 đã quy định về nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm. Để thực hiện hiệu quả nguyên tắc này, cần cụ thể hóa các quy định của Hiến pháp trong các văn bản pháp luật về tố tụng. Cần quy định rõ ràng và cụ thể về nội dung, phạm vi và cơ chế thực hiện nguyên tắc tranh tụng.

Để đảm bảo tranh tụng diễn ra hiệu quả, cần tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan liên quan trong quá trình tố tụng dân sự, bao gồm tòa án, viện kiểm sát, cơ quan điều tra, và các cơ quan hữu quan khác. Cần xây dựng cơ chế phối hợp rõ ràng, cụ thể, đảm bảo thông tin được chia sẻ kịp thời và chính xác.