Tổng quan nghiên cứu

Theo ước tính, tỷ lệ trẻ em chậm phát triển tâm thần (CPTT) chiếm khoảng 4.6% dân số ở các nước đang phát triển và khoảng 0.5% ở các nước phát triển. Ở Việt Nam, tỷ lệ này cũng không nhỏ, với nhiều trẻ CPTT phải đối mặt với các khó khăn về phát triển tâm thần và xã hội. Một trong những yếu tố ảnh hưởng quan trọng đến chất lượng chăm sóc và phát triển của trẻ CPTT là mức độ stress của người mẹ, đặc biệt là stress do làm cha mẹ trong quá trình chăm sóc trẻ. Mối quan hệ giữa sự hỗ trợ xã hội (HTXH) và mức độ stress của mẹ có con CPTT là vấn đề nghiên cứu thiết thực nhằm nâng cao chất lượng chăm sóc và phát triển cho trẻ.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo sát thực trạng mức độ stress của mẹ có con CPTT, đánh giá sự hỗ trợ xã hội mà mẹ nhận được trong quá trình chăm sóc trẻ, đồng thời phân tích mối quan hệ giữa hai yếu tố này. Nghiên cứu được thực hiện tại ba cơ sở y tế lớn ở Thành phố Hồ Chí Minh gồm Bệnh viện Nhi Đồng 1, Bệnh viện Chỉnh Hình và Phục hồi chức năng, và Trung chuyên biệt Khai Trí, trong năm 2017. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng mô hình hỗ trợ xã hội hiệu quả, giúp giảm stress cho mẹ và nâng cao chất lượng chăm sóc trẻ CPTT.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết stress do làm cha mẹ và lý thuyết hỗ trợ xã hội. Lý thuyết stress do làm cha mẹ (Parenting Stress Index – PSI) mô tả stress phát sinh từ các áp lực trong quá trình nuôi dưỡng và chăm sóc con cái, đặc biệt là trẻ có nhu cầu đặc biệt như CPTT. Lý thuyết hỗ trợ xã hội (Inventory of Social Support Scale – ISS) tập trung vào các nguồn lực xã hội mà cá nhân nhận được, bao gồm sự hỗ trợ về vật chất, tinh thần và thông tin từ gia đình, bạn bè, cộng đồng và các tổ chức xã hội.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu gồm:

  • Stress của mẹ: mức độ căng thẳng tâm lý do áp lực chăm sóc trẻ CPTT.
  • Hỗ trợ xã hội: các nguồn lực và sự giúp đỡ mà mẹ nhận được trong quá trình chăm sóc trẻ.
  • Mức độ chậm phát triển tâm thần: được phân loại theo tiêu chuẩn ICD-10 dựa trên IQ và các biểu hiện lâm sàng.
  • Chất lượng chăm sóc trẻ: khả năng đáp ứng nhu cầu phát triển tâm thần và thể chất của trẻ CPTT.
  • Mối quan hệ mẹ – con: ảnh hưởng của stress và hỗ trợ xã hội đến tương tác và chăm sóc trẻ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra bằng bảng hỏi với cỡ mẫu 117 người mẹ có con CPTT dưới 16 tuổi đang điều trị tại ba cơ sở y tế ở TP. Hồ Chí Minh. Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm đối tượng nghiên cứu.

Nguồn dữ liệu chính là thông tin thu thập trực tiếp từ người mẹ qua các thang đo chuẩn hóa: Parenting Stress Index – Short Form (PSI-SF) để đánh giá mức độ stress và Inventory of Social Support Scale (ISS) để đo lường sự hỗ trợ xã hội. Các thang đo đã được điều chỉnh phù hợp với văn hóa Việt Nam.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm SPSS phiên bản 22.0, bao gồm thống kê mô tả, kiểm định sự khác biệt giữa các nhóm nhân khẩu học, và phân tích tương quan giữa mức độ stress và hỗ trợ xã hội. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm 2017, từ khâu thu thập dữ liệu đến phân tích và báo cáo kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ stress của mẹ có con CPTT:

    • Khoảng 65% mẹ được khảo sát có mức độ stress từ vừa đến cao, trong đó 35% ở mức cao.
    • Mức stress trung bình đo bằng PSI-SF là khoảng 85 điểm, cao hơn đáng kể so với nhóm mẹ có con bình thường (p < 0.05).
  2. Mức độ hỗ trợ xã hội nhận được:

    • Trung bình điểm ISS là 60/100, cho thấy mức hỗ trợ xã hội ở mức trung bình.
    • Mẹ nhận được nhiều hỗ trợ nhất từ gia đình (75%), thấp hơn từ cộng đồng và các tổ chức xã hội (khoảng 40%).
  3. Mối quan hệ giữa hỗ trợ xã hội và stress của mẹ:

    • Phân tích tương quan cho thấy có mối quan hệ nghịch biến rõ rệt giữa mức độ hỗ trợ xã hội và mức độ stress (r = -0.62, p < 0.01).
    • Mẹ nhận được nhiều hỗ trợ xã hội có mức stress thấp hơn trung bình 20% so với mẹ ít nhận hỗ trợ.
  4. Ảnh hưởng của các yếu tố nhân khẩu học:

    • Mức độ stress của mẹ có sự khác biệt đáng kể theo trình độ học vấn và thu nhập (p < 0.05).
    • Mẹ có trình độ học vấn thấp và thu nhập thấp có mức stress cao hơn trung bình 30%.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định mức độ stress của mẹ có con CPTT là rất cao, phù hợp với các nghiên cứu quốc tế cho thấy áp lực chăm sóc trẻ có nhu cầu đặc biệt gây ra stress lớn cho người chăm sóc chính. Mức độ hỗ trợ xã hội trung bình phản ánh thực trạng thiếu hụt các nguồn lực hỗ trợ từ cộng đồng và tổ chức xã hội tại Việt Nam, trong khi gia đình vẫn là nguồn hỗ trợ chủ yếu.

Mối quan hệ nghịch biến giữa hỗ trợ xã hội và stress của mẹ cho thấy sự cần thiết của việc tăng cường các chương trình hỗ trợ xã hội nhằm giảm áp lực tâm lý cho mẹ, từ đó nâng cao chất lượng chăm sóc trẻ CPTT. Các yếu tố nhân khẩu học như trình độ học vấn và thu nhập cũng ảnh hưởng đến mức độ stress, cho thấy cần có các chính sách hỗ trợ đặc thù cho nhóm mẹ có hoàn cảnh khó khăn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ stress theo nhóm hỗ trợ xã hội và bảng so sánh mức stress theo trình độ học vấn, thu nhập để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và triển khai các chương trình hỗ trợ xã hội chuyên biệt cho mẹ có con CPTT, tập trung vào cung cấp tư vấn tâm lý, hỗ trợ vật chất và đào tạo kỹ năng chăm sóc trẻ. Mục tiêu giảm mức stress trung bình của mẹ ít nhất 15% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Y tế, các tổ chức xã hội.

  2. Tăng cường vai trò của gia đình trong chăm sóc trẻ CPTT bằng các khóa đào tạo kỹ năng chăm sóc và quản lý stress cho các thành viên gia đình. Mục tiêu nâng cao nhận thức và kỹ năng cho 80% gia đình trong khu vực nghiên cứu trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: Trung tâm y tế địa phương, các tổ chức phi chính phủ.

  3. Phát triển mạng lưới hỗ trợ cộng đồng và tổ chức xã hội nhằm cung cấp dịch vụ hỗ trợ đa dạng, bao gồm nhóm hỗ trợ tâm lý, dịch vụ chăm sóc thay thế. Mục tiêu tăng tỷ lệ mẹ nhận được hỗ trợ xã hội từ cộng đồng lên 60% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: UBND các quận, hội phụ nữ, các tổ chức xã hội.

  4. Chính sách hỗ trợ tài chính và bảo hiểm y tế cho gia đình có trẻ CPTT nhằm giảm gánh nặng kinh tế và tạo điều kiện tiếp cận dịch vụ chăm sóc. Mục tiêu giảm tỷ lệ mẹ có thu nhập thấp bị stress cao xuống dưới 20% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, Bảo hiểm xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý y tế và chính sách xã hội: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách hỗ trợ mẹ có con CPTT, nâng cao hiệu quả chăm sóc và phát triển trẻ.

  2. Chuyên gia tâm lý và nhân viên y tế: Tham khảo để hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa stress của mẹ và hỗ trợ xã hội, từ đó thiết kế các can thiệp tâm lý phù hợp.

  3. Các tổ chức xã hội và phi chính phủ: Sử dụng kết quả nghiên cứu để phát triển các chương trình hỗ trợ cộng đồng, tăng cường mạng lưới hỗ trợ cho gia đình có trẻ CPTT.

  4. Gia đình và người chăm sóc trẻ CPTT: Nắm bắt thông tin về tầm quan trọng của hỗ trợ xã hội và cách giảm stress trong quá trình chăm sóc trẻ, từ đó cải thiện chất lượng cuộc sống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Stress của mẹ có con CPTT ảnh hưởng thế nào đến trẻ?
    Stress cao ở mẹ làm giảm khả năng chăm sóc và tương tác tích cực với trẻ, ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển tâm thần và thể chất của trẻ.

  2. Hỗ trợ xã hội gồm những gì?
    Bao gồm hỗ trợ vật chất, tinh thần, thông tin từ gia đình, bạn bè, cộng đồng và các tổ chức xã hội giúp mẹ giảm áp lực và nâng cao năng lực chăm sóc.

  3. Làm sao để giảm stress cho mẹ có con CPTT?
    Tăng cường hỗ trợ xã hội, đào tạo kỹ năng chăm sóc, tư vấn tâm lý và cải thiện điều kiện kinh tế là các giải pháp hiệu quả.

  4. Tại sao trình độ học vấn và thu nhập ảnh hưởng đến stress?
    Trình độ học vấn thấp và thu nhập thấp làm hạn chế khả năng tiếp cận thông tin, dịch vụ hỗ trợ và tăng áp lực kinh tế, dẫn đến stress cao hơn.

  5. Nghiên cứu có áp dụng được ở các địa phương khác không?
    Mô hình và kết quả nghiên cứu có thể tham khảo để áp dụng tại các địa phương có điều kiện tương tự, tuy nhiên cần điều chỉnh phù hợp với đặc điểm văn hóa và xã hội địa phương.

Kết luận

  • Mức độ stress của mẹ có con CPTT tại TP. Hồ Chí Minh là cao, ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng chăm sóc trẻ.
  • Mức độ hỗ trợ xã hội nhận được còn hạn chế, chủ yếu từ gia đình, ít từ cộng đồng và tổ chức xã hội.
  • Có mối quan hệ nghịch biến rõ rệt giữa hỗ trợ xã hội và stress của mẹ, cho thấy tầm quan trọng của việc tăng cường hỗ trợ.
  • Các yếu tố nhân khẩu học như trình độ học vấn và thu nhập ảnh hưởng đáng kể đến mức độ stress.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp hỗ trợ xã hội đa dạng, chính sách tài chính và đào tạo kỹ năng nhằm giảm stress và nâng cao chất lượng chăm sóc trẻ CPTT.

Next steps: Triển khai các chương trình hỗ trợ xã hội theo đề xuất, mở rộng nghiên cứu tại các địa phương khác và đánh giá hiệu quả can thiệp.

Call to action: Các nhà quản lý, chuyên gia và tổ chức xã hội cần phối hợp để xây dựng mạng lưới hỗ trợ toàn diện cho mẹ có con CPTT, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống cho trẻ và gia đình.