I. Tổng Quan Luận Án Về Giáo Dục Lịch Sử tại Bảo Tàng 55
Luận án này tập trung vào việc nghiên cứu và phân tích vai trò của bảo tàng tỉnh, thành phố trong việc giáo dục lịch sử - văn hóa địa phương. Các bảo tàng, mặc dù không phải là cơ quan giáo dục chính thức như trường học, lại có khả năng tác động mạnh mẽ đến nhận thức và hiểu biết của công chúng. Bảo tàng có thể cung cấp cơ hội để tìm hiểu, tiếp nhận tri thức khoa học mới, củng cố và bổ sung kiến thức đã được tích lũy. Đồng thời, bảo tàng còn bồi dưỡng, rèn luyện về tư tưởng, đạo đức và nâng cao năng lực cảm thụ thẩm mỹ. Bảo tàng được xem như một "học đường" đặc biệt, phản ánh và chuyển tải nội dung về nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, đáp ứng nhu cầu học tập và tìm hiểu văn hóa của công chúng. NCS quyết định chọn đề tài Lịch sử - văn hóa địa phương trong hoạt động giáo dục của bảo tàng tỉnh, thành phố ở Việt Nam làm Luận án Tiến sĩ, ngành Văn hóa học. Luận án này sẽ nghiên cứu vai trò giáo dục, bàn luận một số vấn đề đặt ra đối với HĐGD LS- VH địa phương của BTTTP ở Việt Nam.
1.1. Lý do chọn chủ đề Giáo dục Lịch sử tại Bảo tàng
Bảo tàng tác động đến mọi thành viên xã hội về chân - thiện - mỹ. Giáo dục, chuyển tải thông điệp trên cơ sở các DSVH, bảo tàng mang lại cho công chúng cơ hội tìm hiểu, tiếp nhận tri thức khoa học mới, củng cố, bổ sung những kiến thức đã được tích lũy; được bồi dưỡng, rèn luyện về tư tưởng, đạo đức, cũng như nâng cao năng lực cảm thụ và đánh giá thẩm mỹ. Từ khi bảo tàng công cộng xuất hiện, bảo tàng đã tham gia và ngày càng đóng góp tích cực vào việc làm giàu tri thức cho nhân loại. Mọi người đều có quyền đến với bảo tàng, có quyền hưởng thụ văn hóa thông qua việc tiếp cận các DSVH được bảo tồn, đặc biệt là phát huy giá trị tại bảo tàng. Bảo tàng chính là một “học đường” đặc biệt, phản ánh, chuyển tải nội dung về các lĩnh vực của đời sống xã hội, đáp ứng nhu cầu học tập, tìm hiểu cũng như hưởng thụ văn hoá của công chúng.
1.2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu Luận án
Luận án sử dụng các lý thuyết nghiên cứu để làm rõ nội dung, phương thức phản ánh, chuyển tải LS-VH địa phương trong HĐGD của BTTTP; từ đó đưa ra nhận định về vai trò giáo dục, bàn luận một số vấn đề đặt ra đối với HĐGD LS- VH địa phương của BTTTP ở Việt Nam. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án: Tổng quan các tài liệu, công trình nghiên cứu có liên quan, hệ thống hóa các khái niệm cơ bản, trình bày cơ sở lý luận, cách tiếp cận của đề tài Luận án, cũng như cách thức sử dụng lý thuyết để nghiên cứu LS-VH địa phương trong HĐGD của BTTTP ở Việt Nam; Nghiên cứu, làm rõ nội dung và phương thức phản ánh, chuyển tải LS-VH địa phương của BTTTP, qua “ngôn ngữ” trưng bày và việc thực hiện các HĐGD cụ thể, tạo điều kiện cho khách tham quan tìm hiểu, nhận thức về LS-VH.
II. Phương Pháp Giáo Dục Lịch Sử Văn Hóa tại Bảo Tàng 59
Luận án sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành như Văn hóa học, Nhân học văn hóa, Bảo tàng học, Xã hội học, Giáo dục học, Tâm lý học… một cách song hành và có tính kết nối trong quá trình nghiên cứu về LS-VH địa phương trong HĐGD của BTTTP. Bên cạnh đó, luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu trường hợp, tiếp cận ba BTTTP là BTNĐ, BTĐL và BTCT để xem xét cụ thể vấn đề trên cơ sở thực tiễn giáo dục, chuyển tải LS-VH địa phương của các bảo tàng này. Sử dụng phương pháp khảo sát thực tế kết hợp với các phương pháp thu thập thông tin Xã hội học (phiếu điều tra, phỏng vấn, quan sát tham gia) tại các địa bàn nghiên cứu. Các phương pháp này giúp thu thập thông tin khách quan, để phân tích, làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu.
2.1. Tiếp cận liên ngành trong nghiên cứu Giáo dục Bảo tàng
Văn hóa học là khoa học mang tính liên ngành, tích hợp nhiều bộ môn nghiên cứu chuyên biệt về văn hóa. Vì vậy, tiếp cận liên ngành có thể liên kết được các ngành khoa học với nhau trong quá trình nghiên cứu. Liên ngành không phải là phép cộng đơn thuần của các ngành khoa học với nhau, mà tích hợp cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu của các chuyên ngành vào trong một ngành khoa học. Luận án sử dụng cách tiếp cận liên ngành Văn hóa học, Nhân học văn hóa, Bảo tàng học, Xã hội học, Giáo dục học, Tâm lý học… một cách song hành và có tính kết nối trong quá trình nghiên cứu về LS-VH địa phương trong HĐGD của BTTTP.
2.2. Nghiên cứu trường hợp tại các Bảo tàng tỉnh thành
NCS lựa chọn tiếp cận ba BTTTP là BTNĐ, BTĐL và BTCT để xem xét cụ thể vấn đề trên cơ sở thực tiễn giáo dục, chuyển tải LS-VH địa phương của các bảo tàng này. Đây là các BTĐP ở ba khu vực, vùng văn hóa của đất nước ta: BTNĐ (phía Nam khu vực đồng bằng sông Hồng, miền Bắc); BTĐL (trung tâm vùng Tây Nguyên, miền Trung); và BTCT (trung tâm đồng bằng sông Cửu Long, miền Nam). Các bảo tàng nói trên đều có dấu ấn trên phương diện giáo dục, chuyển tải LS-VH, đặc biệt là thể hiện được vấn đề đặc sắc của mỗi địa phương cụ thể (truyền thống văn hóa của Nam Định, đa dạng văn hóa của Đắk Lắk, hội tụ và giao lưu văn hóa tại Cần Thơ) trong bối cảnh của văn hóa vùng.
2.3. Khảo sát và Thu thập thông tin xã hội học
Áp dụng phương pháp khảo sát thực tế kết hợp với nghiên cứu định tính (quan sát, phỏng vấn), nghiên cứu định lượng (phiếu điều tra, thu thập thông tin và phân tích số liệu) tại các địa bàn nghiên cứu. Triển khai phương pháp này, NCS thiết kế phiếu điều tra/bảng hỏi theo mẫu thống nhất, để có thể áp dụng tại các địa điểm khảo sát; tiến hành điều tra Xã hội học với đối tượng khách tham quan trong nước của BTNĐ, BTĐL, BTCT vào tháng 9 năm 2022.
III. Vai trò của Giáo Dục Văn Hóa Địa Phương tại Bảo Tàng 60
Bảo tàng không chỉ là nơi trưng bày hiện vật mà còn là không gian giáo dục quan trọng, đặc biệt trong việc giáo dục văn hóa địa phương. Các bảo tàng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị các DSVH, bằng chứng vật chất về thiên nhiên, con người và môi trường sống của con người ở địa phương, có ảnh hưởng lớn đến đời sống văn hóa của người dân. Thông qua việc phản ánh và thể hiện LS-VH địa phương, bảo tàng truyền tải thông điệp đến khách tham quan, giúp họ hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa và con người của vùng đất đó. Việc kết hợp hiện vật, sưu tập với các hoạt động trải nghiệm giúp tăng tính hấp dẫn và tương tác, thu hút công chúng đến với bảo tàng.
3.1. Bảo tàng Không gian giới thiệu và trải nghiệm di sản
Bảo tàng tỉnh, thành phố là không gian giới thiệu, thực hành, trải nghiệm di sản văn hóa của địa phương, đặc biệt thông qua các chương trình giáo dục. Tham chiếu theo nội dung phản ánh, thể hiện cụ thể, LS-VH địa phương chính là “thông điệp” mà BTTTP giới thiệu, chuyển tải đến các đối tượng khách tham quan trong hành trình trải nghiệm, khám phá tại bảo tàng.
3.2. Kết hợp hiện vật và hoạt động trải nghiệm văn hóa
Cùng với các hiện vật, sưu tập được bảo tồn, phát huy giá trị tại BTTTP, DSVH phi vật thể của địa phương cũng được giới thiệu qua sự thể hiện trực tiếp của chủ thể văn hóa, mang lại nhiều thông tin sinh động, chân thực về LS-VH, cũng như thúc đẩy, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình trải nghiệm và tương tác, tăng tính hấp dẫn của BTTTP trong cảm nhận của khách tham quan. LS-VH địa phương được chuyển tải đến khách tham quan thông qua các HĐGD cụ thể, trên cơ sở của trưng bày, tạo điều kiện và cơ hội để khách tham quan tiếp cận các di sản, chủ động tham gia, tự trải nghiệm, khám phá và nhận thức.
IV. Thực Trạng Giáo Dục Lịch Sử Văn Hóa tại Bảo Tàng 58
Trong quá khứ, các BTTTP thường sử dụng hiện vật để minh họa và tuyên truyền một cách trực quan về địa phương, nhưng nội dung thường dàn trải và thiếu sự hấp dẫn. Tuy nhiên, gần đây, các bảo tàng đã có sự thay đổi trong cách tiếp cận, bằng cách nghiên cứu, chọn lọc và sắp xếp thông tin một cách khoa học và hấp dẫn hơn. Việc chuyển tải thông tin đến khách tham quan cũng linh hoạt hơn, gắn kết với di sản địa phương và các sinh hoạt văn hóa của cộng đồng. Điều này giúp tạo ra ấn tượng tốt hơn và thu hút công chúng đến với bảo tàng. LS-VH địa phương đã được các BTTTP diễn giải, trưng bày dễ hiểu, bắt mắt và hấp dẫn hơn với các tổ hợp hiện vật, sưu tập độc đáo, bài viết rất cô đúc…; việc chuyển tải đến khách tham quan có sự linh hoạt, gắn kết nhiều hơn với di sản địa phương cũng như các sinh hoạt văn hóa của cộng đồng.
4.1. Hạn chế trước đây trong giáo dục tại Bảo tàng
Trong một thời gian dài, chủ yếu sử dụng hiện vật để minh họa, tuyên truyền, giáo dục trực quan về địa phương trên cơ sở “mô típ giống nhau: thiên về khảo cổ học, nội dung dàn trải suốt các thời kỳ hàng ngàn năm chẳng khác gì một cuốn thông sử, thiếu vắng nội dung lịch sử xã hội, đô thị, đời sống con người đặc biệt là về văn hóa phi vật thể, BTTTP dường như đã tạo nên một ấn tượng quen thuộc có phần nhàm chán đối với công chúng.
4.2. Cải tiến trong giáo dục lịch sử văn hóa tại bảo tàng
Thời gian gần đây, trên cơ sở nghiên cứu, chọn lọc, sắp xếp một cách khoa học, hợp lý, LS-VH địa phương đã được các BTTTP diễn giải, trưng bày dễ hiểu, bắt mắt và hấp dẫn hơn với các tổ hợp hiện vật, sưu tập độc đáo, bài viết rất cô đúc…; việc chuyển tải đến khách tham quan có sự linh hoạt, gắn kết nhiều hơn với di sản địa phương cũng như các sinh hoạt văn hóa của cộng đồng.
V. Đề xuất Giải Pháp Giáo Dục Lịch Sử Tại Bảo Tàng 60
Để nâng cao hiệu quả giáo dục lịch sử văn hóa địa phương tại các bảo tàng, cần có sự đổi mới về nội dung và phương pháp. Các bảo tàng cần tập trung vào việc giới thiệu những nội dung tiêu biểu và đặc trưng của địa phương, đồng thời sử dụng các phương pháp giáo dục sáng tạo và hấp dẫn, như tổ chức các hoạt động trải nghiệm, tương tác và sử dụng công nghệ thông tin. Sự phối hợp giữa bảo tàng, trường học và cộng đồng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường sự quan tâm và tham gia của công chúng. Điều này giúp bảo tàng trở thành một trung tâm văn hóa và giáo dục động, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa địa phương. Cần có sự phối hợp giữa bảo tàng, trường học và cộng đồng để phát huy vai trò của giáo dục lịch sử văn hóa địa phương.
5.1. Đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục tại bảo tàng
Cần quan tâm tới phương thức chuyển tải thông điệp văn hóa từ BTTTP đến với khách tham quan. LS-VH địa phương được chuyển tải đến khách tham quan thông qua các HĐGD cụ thể, trên cơ sở của trưng bày, tạo điều kiện và cơ hội để khách tham quan tiếp cận các di sản, chủ động tham gia, tự trải nghiệm, khám phá và nhận thức.
5.2. Tăng cường sự phối hợp giữa Bảo tàng Trường học và Cộng đồng
Sự phối hợp giữa bảo tàng, trường học và cộng đồng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường sự quan tâm và tham gia của công chúng. Điều này giúp bảo tàng trở thành một trung tâm văn hóa và giáo dục động, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa địa phương.
VI. Tương Lai Giáo Dục Lịch Sử Văn Hóa Tại Bảo Tàng 57
Với sự phát triển của xã hội và công nghệ, giáo dục lịch sử văn hóa địa phương tại bảo tàng có nhiều tiềm năng để phát triển hơn nữa. Các bảo tàng có thể ứng dụng công nghệ thông tin, như thực tế ảo và trò chơi hóa, để tạo ra những trải nghiệm giáo dục độc đáo và hấp dẫn. Đồng thời, bảo tàng cần tiếp tục đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục, tăng cường sự tương tác với công chúng và xây dựng mối quan hệ chặt chẽ với trường học và cộng đồng. LS-VH địa phương sẽ tiếp tục được các BTTTP phát huy giá trị trong tương lai.
6.1. Ứng dụng công nghệ vào Giáo dục Lịch sử tại Bảo tàng
Với sự phát triển của xã hội và công nghệ, giáo dục lịch sử văn hóa địa phương tại bảo tàng có nhiều tiềm năng để phát triển hơn nữa. Các bảo tàng có thể ứng dụng công nghệ thông tin, như thực tế ảo và trò chơi hóa, để tạo ra những trải nghiệm giáo dục độc đáo và hấp dẫn.
6.2. Tiếp tục đổi mới và tăng cường tương tác với công chúng
Đồng thời, bảo tàng cần tiếp tục đổi mới nội dung và phương pháp giáo dục, tăng cường sự tương tác với công chúng và xây dựng mối quan hệ chặt chẽ với trường học và cộng đồng. LS-VH địa phương sẽ tiếp tục được các BTTTP phát huy giá trị trong tương lai.
