Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động xếp hạng các tổ chức tín dụng (TCTD) là một công cụ giám sát quan trọng của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (NHNN) nhằm đảm bảo an toàn, ổn định hệ thống ngân hàng. Theo báo cáo của ngành, trong giai đoạn 2011-2020, hệ thống tiêu chí xếp hạng các TCTD đã được áp dụng để đánh giá hơn 100 tổ chức tín dụng, bao gồm ngân hàng thương mại, tổ chức tín dụng phi ngân hàng và chi nhánh ngân hàng nước ngoài. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy hệ thống tiêu chí hiện hành còn tồn tại nhiều bất cập, đặc biệt là các chỉ tiêu định tính chưa phản ánh đầy đủ mức độ rủi ro và hiệu quả quản lý rủi ro của các TCTD.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá thực trạng hệ thống tiêu chí xếp hạng các TCTD tại NHNN Việt Nam, đồng thời đề xuất các giải pháp hoàn thiện hệ thống tiêu chí này trong giai đoạn 2021-2025. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tiêu chí được quy định tại Thông tư 52/2018/TT-NHNN, thay thế Quyết định 06/2008/QĐ-NHNN, với trọng tâm là các chỉ tiêu định lượng và định tính liên quan đến vốn, chất lượng tài sản, quản lý rủi ro, thu nhập và thanh khoản.

Việc hoàn thiện hệ thống tiêu chí xếp hạng không chỉ giúp NHNN nâng cao hiệu quả công tác thanh tra, giám sát mà còn góp phần phát hiện sớm các TCTD yếu kém, từ đó có biện pháp can thiệp kịp thời, đảm bảo an toàn hệ thống tài chính quốc gia. Các chỉ số như tỷ lệ an toàn vốn (CAR), tỷ lệ nợ xấu, tỷ lệ lợi nhuận trên tổng tài sản (ROA) và tỷ lệ thanh khoản được sử dụng làm thước đo chính trong đánh giá, giúp minh bạch hóa tình hình hoạt động của các TCTD.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn áp dụng hai khung lý thuyết chính trong đánh giá và xếp hạng TCTD:

  1. Mô hình CAMELS: Đây là mô hình xếp hạng được sử dụng rộng rãi trên thế giới, bao gồm sáu thành phần chính: Mức độ an toàn vốn (Capital adequacy), Chất lượng tài sản (Asset quality), Quản lý (Management), Thu nhập (Earnings), Thanh khoản (Liquidity) và Độ nhạy cảm với rủi ro thị trường (Sensitivity to market risk). Mô hình này giúp đánh giá toàn diện sức khỏe tài chính và mức độ rủi ro của các TCTD.

  2. Phương pháp giám sát trên cơ sở rủi ro (Risk-Based Supervision - RBS): Phương pháp này tập trung vào việc đánh giá rủi ro cố hữu và rủi ro ròng của các hoạt động trọng yếu của TCTD, kết hợp đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ và khả năng quản lý rủi ro. RBS giúp xác định mức độ can thiệp phù hợp dựa trên xếp hạng rủi ro tổng hợp.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: tỷ lệ an toàn vốn (CAR), tỷ lệ nợ xấu, tỷ lệ lợi nhuận trên tổng tài sản (ROA), tỷ lệ chi phí trên thu nhập (CIR), hệ số thanh khoản ngắn hạn, và các chỉ tiêu định tính như hiệu quả quản lý, tuân thủ pháp luật, và năng lực kiểm soát nội bộ.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính của nghiên cứu là dữ liệu thứ cấp thu thập từ công tác thanh tra, giám sát của NHNN, bao gồm số liệu giám sát từ xa, kết luận thanh tra, báo cáo tài chính của các TCTD giai đoạn 2011-2020, cùng các tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước. Ngoài ra, tác giả tiến hành khảo sát ý kiến chuyên gia từ các lãnh đạo Cục Thanh tra giám sát ngân hàng và các chuyên gia trong ngành để đánh giá thực trạng và khó khăn trong áp dụng tiêu chí xếp hạng.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích định lượng: Sử dụng các kỹ thuật thống kê mô tả, tính phân vị, phân bố chuẩn và phân tích trọng số để ước lượng ngưỡng và trọng số cho từng chỉ tiêu xếp hạng.
  • Phân tích định tính: Đánh giá các tiêu chí định tính dựa trên ý kiến chuyên gia và phân tích tài liệu.
  • Phương pháp so sánh: So sánh kết quả xếp hạng và tiêu chí áp dụng tại Việt Nam với các mô hình quốc tế như CAMELS của Mỹ, Hàn Quốc và Nhật Bản.
  • Phương pháp chuyên gia: Thu thập và xử lý ý kiến chuyên gia nhằm kiểm chứng và hoàn thiện các đề xuất.

Quy trình nghiên cứu được thực hiện theo 9 bước từ thu thập dữ liệu, xác định hoạt động trọng yếu, đánh giá rủi ro cố hữu và rủi ro ròng, đến xác định rủi ro tổng hợp và đề xuất mức độ can thiệp phù hợp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả áp dụng hệ thống tiêu chí hiện hành: Kết quả xếp hạng các TCTD giai đoạn 2019-2020 cho thấy khoảng 70% TCTD đạt mức xếp hạng từ A đến B, phản ánh tình hình tài chính và hoạt động tương đối ổn định. Tuy nhiên, có khoảng 15% TCTD thuộc nhóm C và D, cho thấy mức độ rủi ro cao và cần được giám sát chặt chẽ hơn.

  2. Hạn chế trong tiêu chí định tính: Các chỉ tiêu định tính trong Thông tư 52 chủ yếu đánh giá tính tuân thủ pháp luật mà chưa đánh giá sâu về năng lực quản trị rủi ro và hiệu quả kiểm soát nội bộ. Khoảng 60% chuyên gia khảo sát cho rằng tiêu chí định tính chưa phản ánh đầy đủ thực trạng quản lý rủi ro của TCTD.

  3. Ngưỡng và trọng số chưa phù hợp với bối cảnh mới: Một số chỉ tiêu định lượng như tỷ lệ an toàn vốn (CAR) và tỷ lệ nợ xấu chưa được điều chỉnh kịp thời để phản ánh tác động của dịch bệnh Covid-19 và các biến động kinh tế vĩ mô. Ví dụ, tỷ lệ nợ xấu trung bình của các TCTD tăng từ 1,8% năm 2019 lên khoảng 2,5% năm 2020, nhưng ngưỡng đánh giá chưa được cập nhật tương ứng.

  4. So sánh với kinh nghiệm quốc tế: Hệ thống xếp hạng của NHNN Việt Nam còn thiếu các thành phần đánh giá về quản lý rủi ro và kiểm soát hoạt động như trong mô hình ROCA của Mỹ hay CAMEL-R của Hàn Quốc. Các nước này cũng áp dụng điều chỉnh trọng số và ngưỡng theo từng loại hình TCTD, giúp đánh giá chính xác hơn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc hệ thống tiêu chí hiện hành chủ yếu tập trung vào các chỉ tiêu định lượng truyền thống, chưa cập nhật kịp thời các yếu tố rủi ro mới phát sinh và chưa đánh giá toàn diện về năng lực quản trị rủi ro. Điều này dẫn đến việc một số TCTD có thể bị đánh giá thấp hoặc cao hơn thực tế, ảnh hưởng đến hiệu quả giám sát và can thiệp.

So với các nghiên cứu quốc tế, việc bổ sung các chỉ tiêu định tính về quản lý rủi ro, kiểm soát nội bộ và tuân thủ pháp luật sẽ giúp NHNN có cái nhìn toàn diện hơn về sức khỏe của các TCTD. Việc điều chỉnh ngưỡng và trọng số cũng cần dựa trên phân tích dữ liệu thực tế và xu hướng biến động kinh tế vĩ mô, đặc biệt trong bối cảnh dịch bệnh và hội nhập quốc tế sâu rộng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ xếp hạng các TCTD theo năm, bảng so sánh trọng số và ngưỡng tiêu chí giữa Việt Nam và các quốc gia tham khảo, cũng như biểu đồ đánh giá mức độ hài lòng của chuyên gia về các tiêu chí định tính.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện tiêu chí định tính: Đề xuất bổ sung các chỉ tiêu đánh giá năng lực quản trị rủi ro, hệ thống kiểm soát nội bộ và hiệu quả tuân thủ pháp luật dựa trên Thông tư 13/2018/TT-NHNN. Chủ thể thực hiện là NHNN phối hợp với các chuyên gia trong ngành, hoàn thành trong năm 2023.

  2. Điều chỉnh ngưỡng và trọng số các chỉ tiêu định lượng: Cập nhật các ngưỡng an toàn vốn, tỷ lệ nợ xấu và các chỉ tiêu tài chính khác phù hợp với tác động của dịch Covid-19 và xu hướng kinh tế vĩ mô giai đoạn 2021-2025. Thời gian thực hiện trong quý 1-2024, do Ban Thanh tra giám sát NHNN chủ trì.

  3. Phân hạng chi tiết hơn ở các mức A, B, C: Xây dựng hệ thống phân hạng nhỏ, chi tiết hơn để phản ánh chính xác hơn mức độ rủi ro và hiệu quả hoạt động của các TCTD, giúp NHNN có cơ sở can thiệp kịp thời. Thực hiện trong năm 2024, phối hợp với các đơn vị nghiên cứu.

  4. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cán bộ giám sát: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp xếp hạng, phân tích rủi ro và áp dụng công nghệ thông tin trong giám sát. Chủ thể là NHNN và các trường đại học, triển khai liên tục từ 2023-2025.

  5. Xây dựng hệ thống công nghệ hỗ trợ xếp hạng tự động: Phát triển phần mềm phân tích dữ liệu và xếp hạng tự động dựa trên các tiêu chí mới, giúp nâng cao tính chính xác và kịp thời trong công tác giám sát. Thời gian thực hiện từ 2023-2025, phối hợp với các đơn vị công nghệ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý và giám sát ngân hàng tại NHNN: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hoàn thiện hệ thống tiêu chí xếp hạng, hỗ trợ công tác thanh tra, giám sát và can thiệp kịp thời các TCTD.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực tài chính ngân hàng: Tài liệu tổng hợp kinh nghiệm quốc tế và phân tích thực trạng tại Việt Nam, là nguồn tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về quản lý rủi ro và xếp hạng tín nhiệm.

  3. Lãnh đạo và chuyên viên các tổ chức tín dụng: Giúp hiểu rõ các tiêu chí đánh giá, từ đó nâng cao hiệu quả quản trị, tuân thủ và cải thiện vị thế xếp hạng của tổ chức mình.

  4. Các nhà đầu tư và tổ chức tài chính: Cung cấp thông tin minh bạch về sức khỏe tài chính và mức độ rủi ro của các TCTD, hỗ trợ quyết định đầu tư và lựa chọn đối tác tài chính an toàn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hệ thống tiêu chí xếp hạng các TCTD hiện nay gồm những thành phần chính nào?
    Hệ thống tiêu chí hiện tại dựa trên mô hình CAMELS, bao gồm các thành phần: an toàn vốn, chất lượng tài sản, quản lý, thu nhập, thanh khoản và độ nhạy cảm với rủi ro thị trường. Ngoài ra còn có các chỉ tiêu định tính về tuân thủ pháp luật.

  2. Tại sao cần điều chỉnh ngưỡng và trọng số các chỉ tiêu xếp hạng?
    Ngưỡng và trọng số cần được điều chỉnh để phản ánh chính xác hơn tình hình tài chính và rủi ro thực tế của các TCTD, đặc biệt trong bối cảnh biến động kinh tế và tác động của dịch bệnh, giúp nâng cao hiệu quả giám sát.

  3. Phương pháp giám sát trên cơ sở rủi ro (RBS) khác gì so với CAMELS?
    RBS tập trung đánh giá rủi ro cố hữu và rủi ro ròng của các hoạt động trọng yếu, kết hợp đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ và khả năng quản lý rủi ro, trong khi CAMELS chủ yếu dựa trên các chỉ tiêu tài chính và định tính tổng quát.

  4. Làm thế nào để các TCTD cải thiện xếp hạng của mình?
    Các TCTD cần nâng cao chất lượng quản trị rủi ro, cải thiện hiệu quả hoạt động tài chính, đảm bảo tuân thủ pháp luật và duy trì tỷ lệ an toàn vốn, đồng thời tăng cường hệ thống kiểm soát nội bộ.

  5. Kết quả xếp hạng có ảnh hưởng như thế nào đến công tác quản lý nhà nước?
    Kết quả xếp hạng là cơ sở để NHNN xác định mức độ giám sát, can thiệp phù hợp với từng TCTD, từ đó ngăn ngừa rủi ro, bảo vệ người gửi tiền và đảm bảo sự ổn định của hệ thống tài chính quốc gia.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích và đánh giá thực trạng hệ thống tiêu chí xếp hạng các TCTD tại NHNN Việt Nam, chỉ ra những hạn chế về tiêu chí định tính và ngưỡng trọng số chưa phù hợp với bối cảnh hiện nay.
  • Nghiên cứu đã tham khảo kinh nghiệm quốc tế từ Mỹ, Hàn Quốc và Nhật Bản, làm cơ sở đề xuất các giải pháp hoàn thiện hệ thống tiêu chí xếp hạng.
  • Đề xuất bao gồm bổ sung tiêu chí định tính về quản trị rủi ro, điều chỉnh ngưỡng trọng số, phân hạng chi tiết hơn và nâng cao năng lực cán bộ giám sát.
  • Các giải pháp được kỳ vọng sẽ được triển khai trong giai đoạn 2023-2025 nhằm nâng cao hiệu quả công tác giám sát và đảm bảo an toàn hệ thống ngân hàng.
  • Kêu gọi các cơ quan quản lý, tổ chức tín dụng và nhà nghiên cứu phối hợp thực hiện các đề xuất để phát triển hệ thống xếp hạng TCTD ngày càng hoàn thiện và phù hợp với yêu cầu quản lý hiện đại.