Đổi mới giáo dục và phát triển năng lực học sinh trong bối cảnh hiện nay

Mục tiêu cốt lõi của đổi mới giáo dục là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài. Điều này đòi hỏi sự chuyển đổi mạnh mẽ từ việc truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực và phẩm chất toàn diện cho người học. Chương trình GDPT 2018 phân biệt rõ hai giai đoạn: giáo dục cơ bản (lớp 1-9) và giáo dục định hướng nghề nghiệp (lớp 10-12). Giai đoạn giáo dục cơ bản thực hiện tích hợp các nội dung liên quan từ một số môn học hiện hành, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người học và xã hội. Theo UNESCO (từ năm 1960 đến 1974), 208/392 chương trình môn Khoa học trong chương trình GDPT của các quốc gia đã thể hiện quan điểm tích hợp ở các mức độ khác nhau.

Chương trình GDPT 2018 thể hiện rõ sự tích hợp và phân hóa. Giai đoạn giáo dục cơ bản (lớp 1-9) thực hiện tích hợp nội dung các môn học để tạo thành các môn học tích hợp. Giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp (lớp 10-12) giúp HS lựa chọn các môn học phù hợp với định hướng nghề nghiệp. Môn Khoa học tự nhiên (KHTN) là môn học bắt buộc ở cấp THCS, cầu nối giữa môn khoa học Tự nhiên-Xã hội cấp tiểu học với Vật lí, Hóa học, Sinh học ở cấp THPT.

Việc giảng dạy môn học tích hợp hiện nay còn nhiều khó khăn, bất cập. Giáo viên chưa được đào tạo, bồi dưỡng kiến thức bài bản cho môn học, kiến thức bộ môn chưa đầy đủ, công tác bồi dưỡng chưa đảm bảo, công tác quản lý, chỉ đạo dạy học chưa quyết liệt, đồng bộ. Giáo viên chưa có kinh nghiệm, cán bộ quản lý còn lúng túng. Để thực hiện tốt giảng dạy môn học KHTN, cần quan tâm đến năng lực dạy học tích hợp của giáo viên, thông qua đào tạo, bồi dưỡng và tự bồi dưỡng.

Việc sắp xếp thời khóa biểu, xây dựng kế hoạch dạy học (KHDH) gặp nhiều khó khăn. Có thời điểm giáo viên dạy ít, có thời điểm quá tải, ảnh hưởng đến chất lượng môn học. Việc một giáo viên dạy cả 3 nội dung Lý, Hóa, Sinh sẽ khó khăn hơn, ảnh hưởng đến chất lượng dạy và học. Nhà trường chỉ có thể quản lý bồi dưỡng giáo viên, không thể tự bồi dưỡng đội ngũ.

Nhiều trường học còn thiếu cơ sở vật chất và trang thiết bị đáp ứng yêu cầu dạy học tích hợp môn KHTN. Điều này gây khó khăn cho việc tổ chức các hoạt động thực hành, thí nghiệm, cũng như việc sử dụng các phương tiện dạy học hiện đại. Việc đầu tư và nâng cấp cơ sở vật chất là cần thiết để đảm bảo chất lượng dạy và học.

Dạy học tích hợp giúp học sinh tổng hợp các kỹ năng và kiến thức liên quan đến nhiều môn học khác nhau, ghi nhớ sâu các kiến thức từ các lĩnh vực khác nhau. Nó giúp học sinh hệ thống hóa chuỗi kiến thức từ nhiều lĩnh vực để áp dụng vào giải quyết các vấn đề trong đời sống và học tập, tạo thêm sự hứng thú và động lực cho quá trình học tập. HS có cơ hội tổng hợp các kỹ năng và kiến thức liên quan đến nhiều môn học khác nhau, cũng như ghi nhớ sâu các kiến thức từ các lĩnh vực khác nhau.

Chương trình GDPT mới thực hiện dạy học tích hợp theo 3 định hướng: tích hợp nội môn (tích hợp giữa các mảng kiến thức khác nhau trong cùng một môn học), tích hợp liên môn (tích hợp kiến thức của các môn học có liên quan), tích hợp xuyên môn (tích hợp một số chủ đề quan trọng vào nội dung chương trình nhiều môn học). Việc xây dựng các môn học tích hợp là điều được đặc biệt quan tâm. Theo chương trình GDPT tổng thể, cấp THCS thực hiện việc lồng ghép những nội dung liên quan của một số lĩnh vực giáo dục và một số môn học trong chương trình hiện hành để tạo thành môn học tích hợp, trong đó có môn KHTN.

Cần xây dựng kế hoạch bồi dưỡng thường xuyên và bài bản cho giáo viên, tập trung vào kiến thức liên môn, kỹ năng thiết kế bài giảng tích hợp, và phương pháp đánh giá năng lực học sinh. Cần tạo điều kiện cho giáo viên tham gia các khóa tập huấn, hội thảo chuyên đề, và các hoạt động trao đổi kinh nghiệm với đồng nghiệp.

Cần khuyến khích giáo viên hợp tác, chia sẻ kinh nghiệm trong việc thiết kế và triển khai các bài giảng tích hợp. Có thể thành lập các nhóm chuyên môn, tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên môn, và tạo diễn đàn trực tuyến để giáo viên trao đổi, học hỏi lẫn nhau.

Đổi mới nội dung, phương pháp kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực, đánh giá phẩm chất và năng lực của người học thông qua hoạt động học tập. Xây dựng và sử dụng ma trận đề kiểm tra kết hợp trắc nghiệm khách quan và tự luận theo 4 mức độ: Nhận biết, thông hiểu, vận dụng, vận dụng cao.

Nghiên cứu đề xuất việc thiết lập các biện pháp quản lý bồi dưỡng năng lực dạy học môn KHTN cho giáo viên tại các trường THCS ở huyện Quốc Oai, thành phố Hà Nội, nhằm cung cấp một cơ sở chung cho hoạt động bồi dưỡng trong toàn huyện. Các biện pháp này tập trung vào việc nâng cao kiến thức chuyên môn, kỹ năng sư phạm, và khả năng vận dụng kiến thức liên môn vào thực tiễn giảng dạy.

Nghiên cứu tiến hành khảo sát tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất thông qua việc phỏng vấn giáo viên, cán bộ quản lý, và học sinh. Kết quả cho thấy các biện pháp này được đánh giá là cần thiết và có khả năng cải thiện chất lượng dạy và học môn KHTN, góp phần đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

Nhà trường đóng vai trò trung tâm trong việc triển khai đổi mới giáo dục, nhưng cần có sự hỗ trợ tích cực từ gia đình và xã hội. Gia đình cần tạo điều kiện cho con em học tập, đồng thời phối hợp với nhà trường trong việc giáo dục đạo đức, lối sống. Xã hội cần tạo môi trường học tập lành mạnh, khuyến khích các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp.

Để phát triển giáo dục tích hợp bền vững, cần tiếp tục đầu tư vào cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học, cũng như phát triển đội ngũ giáo viên có trình độ chuyên môn cao, kỹ năng sư phạm tốt, và khả năng sáng tạo. Đồng thời, cần xây dựng chương trình, sách giáo khoa phù hợp với yêu cầu đổi mới, và đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực.